Microsoft Word Azerbaycan dili haqqinda doc
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
142 professor A.Qurbanov daha sonra yaz ır: “Bu tədqiqatlarda nitq fəaliyyəti, nitq və qavrayış, nitq mexanizmi, radio verilişlərində nitqin mənimsənilmə x üsusiyyətləri, vurğunun mənimsənilməsi, danışıq səsləri etalonları, qrammatik kateqoriyalar ın mənimsənilməsi, qrammatik təhlillərin patologiyası, daxili nitq fasiləsinin mənimsənilməsi, nitq ax ınında sözün quruluşu və s. məsələlər araşdırılır. Dilçi alimlərin öz tədqiqatlarında psixolinqvistikan ın əldə etdiyi nəticələrdən istifadə etməsi, şübhəsiz ki, onların işinə müsbət təsir göstərir. Nitqin daxili cəhətini öyrənən dilçi müəyyən psixoloji hadisələrdən yan keçə bilməz. Məsələn, nitqin növləri həm dil çini, həm də psixoloqu maraqlandırır». Gətirdiyimiz sitatdan ayd ın olur ki, nitq insan psixologiyası ilə daim sıx əlaqədə inkişaf edir. nsan psixologiyas ı onun nitqi ilə ayrılmaz tellərlə bağlıdır. Bəzən natiqlər çıxış edərkən həyəcanlanır və bir müddət özlərini ələ ala bilmirlər. Keçirilən gərginlik nitqin gözəl ifadə olunmasına (dəqiq, faktlarla, səlis, aydın, ard ıcıl və s.) maneçilik törədir. Ona görə də natiq düşdüyü vəziyyətdən çıxmaq üçün psixi cəhətdən hər hansı maneəyə qalib gəlməyi, əsəblərini cilovlamağ ı bacarmalıdır. nsan psixologiyasının müxtəlifliyi onun nitqində əks olunur. Natiq nitqini şərh edərkən, ona psixoloji cəhətdən tam haz ır olmalıdır. Onun nitqinin gözəl olması üçün psixoloji haz ırlıq olduqca faydalı və məqsədəuyğundur. Nitq mədəniyyətinin pedaqogika ilə əlaqəsi uzun bir tarixə malikdir. Qədim Yunan ıstanda, xüsusilə Afinada yetişən ritorlar natiqlik sənətinin sirləri ilə bərabər, təlim, tərbiyə, təhsil haqq ında da məlumat verir və tədris prosesində nitqlə bərabər pedaqogika elmini də inkişaf etdirirdilər. Tədris prosesi ilə s ıx şəkildə bağl ı olan pedaqogika natiqlik sənəti ilə qarşılıqlı şəkildə müəyyən prinsiplərin, problemlərin həllində m ühüm əhəmiyyət kəsb edir. Pedaqogika elmi tədris prosesində, nitqin qurulmas ında və şifahi şərhdə əsas rol oynayan konkretliyin, bəzən ümumiliyin rolunu müəyyənəşdirir. Pedaqogika həm də nitq zamanı natiqə özünü aparmaq qaydalar ını öyrədir. Yersiz hərəkətləri, jestləri, «deməli», «mənə elə gəlir», «filan», «alimlərin dediyinə görə» və s. kimi ifadə və s özləri lüzumsuz olaraq işlətməkdən çəkindirir. Pedaqogika natiqlik sənətinin əsas prinsiplərinin, nitqin qurulmas ı yollarının, elmi-nəzəri biliklərin, mənbələrdən d üzgün istifadə olunmasında natiqə istiqamət verir. 143 Ümumiyyətlə, natiqlik sənəti ilə pedaqogikanın əlaqəsi özünü həm təlim-tərbiyə prosesində, həm də tədqiqat işinin apar ılmasında göstərir. Nitq mədəniyyətinin tarixlə əlaqəsi. Tarix cəmiyyətin yaranmas ını, inkişafını öyrənən bir elmdir. Tarix b ütün elmlərlə əlaqəli şəkildə öyrənilir. Hər bir elm yarandığı gündən öz tarixini yaşadır. Natiqlik sənəti, nitq mədəniyyəti də belə elmlərdən biridir. Yarand ığı gündən bu günümüzə qədər müəyyən inkişaf mərhələləri ke çmiş cəmiyyət həyatında,məişətində baş verən hər hansı bir dəyişikliyi tarixin yaddaşına həkk edir. Bu qədim abidələrin, salnamələrin -məxəzlərin vasitəsi ilə bug ünkü tədqiqatçılar xalqın keçmişinə aid m ülahizələr, mühakimələr yürüdə bilir. Natiqlik sənəti də məhz, belə bir tarixi yol keçmiş, tədqiq olunmuş, m üəyyən müvəffəqiyyətlər əldə etmişdir. Natiqlik sənətinin ilk rüşeymlərini araşdırmaq, tədqiq etmək üçün onun tarixinə nəzər salmaq laz ımdır. Məhz, məsələyə bu baxımdan yanaşdıqda nitq mədəniyyətinin tarixi, s öz yaradıcılığı, sözə verilən qiymət haqqında mütəxəssis fikirləri əsas götürülür. Nitq mədəniyyətinin tarixlə əlaqəli inkişaf etməsinin əsas amillərindən biri budur ki, s özlərin mənasının daralmas ını və ya genişlənməsini, yeni semantik məna kəsb etməsini, arxaikləşməsini müəyyənləşdirir. Ümumiyyətlə, bu bir həqiqətdir ki, nitq mədəniyyəti ilə tarix elmi bir-biri ilə sıx şəkildə əlaqədardır. Tarix çi əldə etdiyi nəticəni nitq vasitəsi ilə (istər yazılı, istərsə də şifahi yolla) şərh edir. Belə şərh faktlarla, m ülahizələrlə, sübutlarla, dəlillərlə, əşyalarla bağlı şəkildə edilir. Bu da nitq mədəniyyətinin əsas prinsiplərini m üəyyənləşdirir. Nitq mədəniyyətinin etika ilə əlaqəsindən dan ışarkən birinci növbədə rus xalq məsəlini xatırlamaq yerinə d üşərdi: «Ruslar qonağı geyiminə görə qəbul edir, ağlına görə yola salır». Hər bir şəxsin özünü necə maskalamas ından asılı olmayaraq, nitqi ağlını əks etdirir. Natiq olmaq istəyən hər bir şəxs bütün etik normalara riayət etməlidir. Natiq dan ışarkən səsinə münasib tembr seçməli, jestlərdən düzgün istifadə etməli, mimika ilə mənalar ifadə etməlidir. Natiq olmaq istəyən şəxs b ütün davranış qaydalarını gözəl mənimsəməlidir. Natiqin yerişi, baxışı, hərəkəti, geyimi, nəzakəti, üzünün ifadəsi dinləyicidə ona qarşı rəğbət hissi oyatmalıdır. Bəzi natiqlər etik normalara d üzgün əməl etmədiyi üçün dinləyicilərin rəğbətini qazana bilmir. Məsələn, bəzən elə olur ki, üzü t üklü, kostyumları standarta uyğun gəlməyən natiq yorğun halda tribunaya doğru yaxınlaşır. Bu hər bir 144 dinləyicidə natiqə qarş ı mənfi hisslər oyadır. Bəzən də natiq həddindən artıq bər-bəzəyə aludə olur. Belə vaxtda dinləyici onun nitqindən çox, bər-bəzəyinə diqqət edir. Natiq fikirləşməlidir ki, mən auditoriya ilə necə ünsiyyət yaradım, nitqimi necə başlayım? Olduqca həssas və tələbkar dinləyicilər natiqin səsinin titrəməsini, həyəcanlanmas ını, bir an çaşıb qaldığını da duyub hiss edirlər. Təcrübəli natiqlər isə belə momentləri nitqlərində etdikləri pauza ilə az da olsa aradan qald ırırlar. Natiqlər çıxış edərkən qalstukunu, pencəyinin düyməsini, əlindəki təbaşiri və yaxud qələmi oynada- oynada fikrini ifadə edir. Etika nitqin şərhi zaman ı göstərilən bu nöqsanların aradan qaldırılmasına k öməklik göstərir. Bir anlığa məşhur natiq Demosfenin natiqlik sənətinə gəlişini xatırlamağa ehtiyac duyulur. Həqiqətən, etika ilə nitq mədəniyyətinin əlaqəsi vacib məsələdir. Nitq mədəniyyətinin estetika ilə əlaqəsi. Nitqin g özəl ifadəsi dedikdə gözəllik, ülvilik, faciəvilik, komiklik - estetikan ın əsas kateqoriyaları yada düşür. Bizi əhatə edən obyektiv varlığın dərk edilməsində (estetikan ın mühüm rolu vardır. Estetik kateqoriya olan gözəllik yalnız insanlara məxsusdur. Estetik gözəllik insana məxsus olduğu kimi, dil də, nitq də, nitq mədəniyyəti də insana məxsusdur. Həyatda baş verən hər bir hadisəni estetik surətdə dərk edib qavrayan insan, əsasən, bədii dil və sənətkarl ıq, nitq, habelə estetik zövq, bədii obraz, bədii ustal ıq kimi estetik kateqoriyaların tədqiqində özünü göstərir. Hələ qədim yunan filosofu Aristotel «Poetika» əsərində bir s ıra dil qanunauyğunluqlarını estetikanın kateqoriyalar ı baxımından şərh edir. «... ifadələri bir-birinə nə isə xüsusi bir tərzdə qataraq istifadə etmək laz ımdır ki, qlossa, metafora, zinət və digər bu kimi başqa növlər nitqin təravət və ucalığını aşağı endirib y ıpranmış hala salmasın, ümumən işlənən sözlər isə nitqə aydınlıq gətirsin. fadənin aydınlığına, səlisliyinə s özlərin uzadılması, qısaldılması və dəyişdirilməsi az təsir etmir, sözlər yeni şəkildə səsləndiyindən nitqi təravətləndirir». Bu g özəllik qanununa əsaslanıb dilin ahəngdarlığına, zərifliyinə, musiqililiyinə və başqa estetik keyfiyyətlərinə dair maraql ı əsər yaradır. Həmin əsərlərdə klassiklərimizin yarad ıcılığında dilimizin gözəlliyini əks etdirən poetik ifadələr, bədii vasitələr, qanadl ı sözlər, onların rəngləri, məna çalarları, zövqü oxşayan müasir şəxs adları, yer adları və s. öz əksini tapm ışdır». Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|