46
b
ölgülərdə naqislik özünü göstərmişdir. Bu bölgülərin müxtəlifliyinə, tədqiqatçıların fikir ayrılığına
baxmayaraq, bu, natiqlik sənətinin m
üvəffəqiyyəti idi. Artıq bir elm kimi mütəxəssislərin diqqətini cəlb edən
natiqlik sənəti elmi m
übahisələrin yaranmasına şərait yaratdı və öz varlığını sübut etdi.
Ümumiyyətlə, natiqlik sənətinin bölgüsü haqqında fikir müxtəlifliyinə Azərbaycan tədqiqatçılarının
əsərlərində də rast gəlirik. Bizcə, başqa bir alimin tərtib etdiyi sxemi əsas g
ötürən və onu qəbul edən
Məmmədəli Əskərovun məqbul hesab etdiyi b
ölgü daha məqsədəuyğundur. Əsasən, məqbul və dolğun hesab
etdiyimiz bu b
ölgüdə yalnız bir növün adını dəqiqləşdirmək yerinə düşərdi: Bu növün adının ilahiyyatçı
natiqlik yox, dini natiqlik adlanmas
ını daha düzgün hesab edirik. Yerdə qalan növləri və onların müxtəlif
qollara ayr
ılmasını (Məmmədəli müəllim bunları şəkillər kimi ifadə edir) olduğu kimi qəbul edirik. Natiqlik
sənətinin n
övlərini aşağıdakı şəkildə qruplaşdırmaq olar.
1. ctimai-siyasi natiqlik
Bu n
öv müxtəlif qollara, budaqlara bölünür (Bütün növlər bu bölgü üzrə aparılacaq).
a) siyasi m
övzularda məruzələr;
b) iclaslarda, qurultaylarda, konfranslarda hesabat məruzələri;
c) siyasi nitq;
d) x
ülasə (icmal);
e) mitinqdə s
öylənilən nitqlər;
f) təbliğat
çı və təşviqatçı nitqi;
2. Akademik natiqlik:
a) Ali məktəblərdə oxunan m
ühazirələr;
b) elmi məruzələr;
c) elmi xəbərlər;
d) birdəfəlik oxunan m
ühazirələr;
3. Məhkəmə natiqliyi:
a) prokuror nitqi və ya ittihamedici nitq;
b) vəkil və ya m
üdafiə nitqi;
47
c) m
üttəhimin nitqi;
d)
özünü müdafiə nitqi;
e) hakimin nitqi;
f) şahidlərin nitqi;
4. Məişət natiqliyi:
a) yubileylərdə s
öylənilən nitq;
b) masa arxas
ında söylənilən nitq;
c) qəbir
üstü nitqlər;
Onu da qeyd edək ki, Azərbaycan xalq
ına xas olan oxşamalar, ağılar matəm mərasimində ifa edildiyi
üçün bu növün qollarına daxil olmalıdır.
5. Dini natiqlik:
a) moizə və x
ütbə nitqi;
b) baş kilsə və camedə nitq;
c) yasin oxunmas
ı, quran bağışlanması, ehsan və süfrə duaları bu növün qollarına daxildir.
Qeyd edək ki, dini natiqliyin bəzi qollar
ı məişət natiqliyi ilə sıx şəkildə bağlıdır. Bu, hər iki növə aid edilə
bilər. Məsələn, ehsan və s
üfrə duaları, quran bağışlanması, qəbirüstü nitqlər və s.
ctimai-siyasi natiqlik
stər ke
çmişdə, istərsə də indi ictimai-siyasi natiqlik xalqın həyatında, inkişafında mühüm rol oynayır.
ctimai-siyasi natiqlik m
övcud quruluşun həm mənfi, həm də müsbət keyfiyyətlərini əks etdirir. Cəmiyyət
inkişaf etdikcə siyasi bax
ışlar ictimai-siyasi natiqlikdə özünə yer tapır. Keçirilən mitinqlər, nümayişlər,
y
ığıncaqlar isə yeni natiqlərin yetişməsinə səbəb olur.
Siyasi natiqlikdə
özünə yer tapan natiqlər isə xalq ideyalarının yayılmasında əsl təbliğatçıya çevrilir. Belə
nitqlərin təsiri nəticəsiz qalm
ır. ctimai-siyasi nitqin əsas qollarından birini təşkil edən hesabat məruzələri isə
icra olunmuş işlər haqq
ında yekun sözü deyir, görülən işlər təhlil olunur və qiymətləndirilir. Bu mərhələdən
sonra qarş
ıda duran yeni məqsəd və vəzifələr müəyyən olunur.
48
ctimai-siyasi natiqlik əsasən m
övcud iqtidarı müdafiə edir. Onun siyasi fikirlərini, məqsəd və
vəzifələrini təbliğ edir. M
üxalifət qüvvələrinin belə fikirlərlə razılaşmaması ziddiyyətli fikirlərin meydana
gəlməsinə səbəb olur. Bu isə cəmiyyətin siyasi inkişaf
ına təkan verir. Yeni natiqlərin, liderlərin yaranmasına
gətirib
çıxarır. Siyasi natiqlik kütləvi xarakter daşıyır, xalqa xidmət edir.
ctimai-siyasi natiqliyin əsas x
üsusiyyətlərindən biri ondan ibarətdir ki, o, xalqa xidmət edir. Onun
mənafeyini hər şeydən
üstün tutur. ctimai-siyasi natiqliyin qədim və zəngin ənənəsi vardır. Bu növ natiqlik
təbliğat və təşviqat işlərində xalqa əvəzsiz xidmət edir. D
övlətin yeritdiyi məqsəd və vəzifələri xalqa aşılayır,
qarş
ıya çıxan problemləri aydınlaşdırır, ictimai-siyasi məsələlərin düzgün təhlil olunmasında kəsərli silah
kimi nəzəri-diqqəti cəlb edir. Məhz bu x
üsusiyyətlər onu digər növlərdən fərqləndirir.
49
AKADEM K NAT QL K
Ali məktəb ocaqlar
ında oxunan mühazirələr, elmi məruzələr, müzakirələr bu növə daxildir. Akademik
natiqliyi digər n
övlərdən fərqləndirən əsas xüsusiyyət ondan ibarətdir ki, burada elmiliyə daha çox yer verilir.
Hər bir natiq m
ühazirəyə hazırlaşarkən ona yaradıcı yanaşır, verilən sualları elmi əsaslarla şəhr edir.
Akademik natiqliyin əsas məziyyətlərindən biri də m
övzunun əvvəlcədən dinləyicilərə məlum olmasıdır.
Məsələn, hər hans
ı bir ixtisas sahibi hazırladığı mühazirəni dinləyicilərin səviyyəsinə uyğun qurmalı və
m
üəyyən ümumiləşmələr aparmaq qabiliyyətinə malik olmalıdır. Mühazirə hazırlanarkən mübahisə doğuran
məsələlər aradan qald
ırılmalıdır. Əgər fakt, sübut, dəlil varsa, bu, nitqin təsir gücünü artırır.
Bəzi elmi məruzələrdə isə vəziyyət dəyişir. Onlarda konkretlik olmur. Bəzilərində isə fərziyələr irəli
s
ürülür. Bu xüsusiyyət onu mühazirədən fərqləndirir. Belə məruzələrdə məsələnin həlli ümumi xarakter
daş
ıyır, mahiyyət açılmır. Elmi məruzələr fərziyyə xarakteri daşıyırsa, onda sübut, dəlil, fakt işlənə bilmir.
Məsələn, zəlzələnin nə vaxt baş verəcəyi fakt
ı elm aləminə bəlli deyil. Şübhəsiz ki, bu barədə deyilən sözlərin,
fikirlərin nə fakta, nə də s
übuta ehtiyacı var. Lakin onu da yaddan çıxarmaq olmaz ki, ayrıca bir problemin
həllində, m
übahisələrə, dəlil və sübutlara ehtiyac duyulur. Bu zaman elmi məruzə mühazirəyə yaxınlaşır,
lakin dilinə g
örə, ifadə vasitələrinə görə yenə də özünəməxsusluğunu saxlayır. Elmi məruzələrin dili, ifadə
tərzi m
ühazirəyə nisbətən qəliz olur. Elmi məruzələr əsasən simpoziumlarda, konfranslarda daha çox işlənir.
Akademik natiqliyin də inkişaf
ı cəmiyyətin tərəqqisinə bağlıdır. Elm, texnika nə qədər çox inkişaf edirsə,
akademik natiqlik də bir o qədər tərəqqi edir. Akademik natiqlik hər hans
ı bir elmi kəşf və ya tədqiqat
barədə məlumat verməklə bərabər, m
üəyyən tezis xarakteri daşıyan müddəalardan da dinləyiciyə məlumat
verir. Akademik natiqlik həm də m
üəyyən məcmuələrdə, jurnallarda elmi xəbərlər adı altında bir qrup
adamlara
çatdırılır. Bu xəbərlər isə öz növbəsində uzunçuluqdan, təkrarlardan seçilir. Elmi xəbərlərdə əsas
meyar xəbərlərin şərhi hesab olunur. Akademik natiqliyin inkişaf
ında müəllimlərin, bilik cəmiyyətində
işləyən elmi iş
çilərin mühüm rolu vardır. Akademik natiqlikdə elmi düsturlar, təriflər, terminlər, dəlil, sübut,
fakt, izahlar əsas amil kimi
özünü göstərir. Akademik natiqlik kütləvi xarakter daşımır.
Dostları ilə paylaş: |