Microsoft Word Azerbaycan dili haqqinda doc

 
127
Nitqin zənginliyi və emosionallığını təmin edən amillərdən biri də intonasiyadır. Bu o deməkdir ki, söylənilən 
fikirlər,  onlara  münasibət    uyğun  səs  tərtibatı,  avazla  verilə  bilsin,  nitq  rəngarəng  intonasiya  çalarlarına    malik 
olsun,  danışan  intonasiya  elementlərindən  (məntiqi  vurğu,  nitq  fasiləsi,  nitq  tonu,  səsin  tembri  və  s.)  düzgün 
istifadə etməyi bacarsın və s. Nitqin intonasiya baxımından zənginliyindən danışarkən sual, nida, əmr cümlələri, 
xitablar,  ara  sözlər,  ara  cümlələr  və  s.  sintaktik  quruluşların  özünəmüvafiq  formada,  təbii  şəkildə  tələffüz 
olunmasının vacibliyi də diqqət mərkəzində saxlanılmalıdır. 
Nitq  zənginliyinin  başlıca  əlamətlərindən  biri  də  onun  məzmun  cəhətdən  dolğunluğudur.  Nitq  o  zaman 
maraqla  dinlənilir  ki,  haqqında  bəhs  olunan  məsələ  yeni  olsun,  həm  də  hərtərəfli  şəkildə,  sübutlarla,  dəlillərlə, 
həyati misallarla, dinləyicini qane edəcək bir formada şərh edilsin. 
 
N TQ N AYDINLIĞI. Nitq üçün aydınlıq, səlislik və yığcamlıq yüksək qiymətləndirilir. Nitqin düzgünlüyü 
fikrin  aydın   ifadəsinin ilkin  şərti  sayılır.  nsan  ifadə  edəcəyi mövzu  haqqında  mükəmməl  məlumata  malik olub 
onu dərindən və yaxşı bilirsə, müvafiq dil vasitələri hesabına nitqində sözçülüyə yol verməz, fikrini maraqlı qurar, 
dolaşıq cümlələrə deyil, sadə, münasib cümlələrlə deyəcəyi faktları ifadə etməyi bacarar.  
Nitqin  aydınlığı  tələffüzlə  sıx  bağlıdır.  Dil  səsləri  öz  məxrəcində  deyilməsə,  hecanın  tələffüzdən  düşməsi, 
normal  intonasiyaya  əməl  olunmaması,  bütün  cümlələrin  ya  yüksək,  ya  da  alçaq  tembrlə  deyilməsi,  rəqəmlərin 
ardıcıl və sürətlə sadalanması, bəzi hərflərin sözlərin sonunda buraxılması şəxsin savadı, dünyagörüşü, mütaliəsi, 
söz ehtiyatının kəmiyyət və keyfiyyətcə azlığının nəticəsidir.  
Aydınlıq dinləyici və oxucunun nitqi asanlıqla anlaması, başa düşməsidir. Aristotel nitqin aydınlığını ünsiyyət 
üçün başlıca şərt sayır və göstərirdi ki, nitq aydın deyilsə, deməli  natiq  öz məqsədinə çata bilməmişdir. Nitqin 
aydınlığı üçün əsas amil danışanın (eləcə də oxuyanın və yazanın) nitq obyekti haqqında mükəmməl məlumata 
malik olmasıdır. Natiq haqqında danışacağı materiala dərindən və yaxşı bələd olsa, həmin materialı ifadə etmək 
üçün müvafiq dil vasitələri də tapa  bilər.  Bəhs olunan mövzular, hadisələr, əhvalatlar və s. barədə dərin, həm də 

---

 
128
ə
traflı biliyə malik olan natiqlər daha maraqla dinlənilir, onların şərhində heç bir dolaşıqlıq, zidd fikirlər müşahidə 
olunmur. Belə adamlar sadə, aydın cümlələrlə, faktlarla, dəlillərə əsaslanaraq danışır və yazır, işlədilən hər bir 
sözün əhəmiyyətini, ifadə olunan fikir üçün onun nə dərəcədə yararlı olduğunu aydın təsəvvür edirlər. Firudin bəy 
Köçərli nitqin aydınlığını təfəkkürün düzgün  işləməsi, fikrin düzgünlüyü ilə əlaqələndirir: “Bizim yəqinimizdir ki, 
dili dolaşıq şəxsin fikri də dolaşıqdır. Doğru və salamat fikirli adamların kəlamı həmişə aydın, açıq və düzgün 
olur”. 
Düzgün olmayan tələffüz – səslərin öz məxrəcində deyilməməsi, qarışdırılması, bəzən də səslərin, hecaların 
tələffüzdən düşməsi, məzmuna, məqsədə uyğun  intonasiyaya əməl olunmaması və s.  də nitqin aydınlığına xələl 
gətirən səbəblərdir. Normal nitq tempindən yavaş və ya əksinə, iti danışanlara təsadüf etmək çətin deyildir. Iti 
templə danışarkən sözlər yarımçıq tələffüz olunur. Belə nitqi eşitmək və qavramaq çətin olur. Sözlərin əvvəli və ya 
axırı “udulur”, səslər anlaşılmır. K.S.Stanislavski bu cür nitq haqqında demişdir: “Səsləri dəyişdirilmiş sözlər mənə 
ağzının yerində qulağı, qulağın yerində barmağı olan adam təsiri bağışlayır. Əvvəli aydın deyilməyən söz başı 
ə
zilmiş adam kimidir. Sonu eşidilməyən söz isə mənə ayaqları kəsilmiş adamı xatırladır. Ayrı-ayrı hərf və 
hecaların buraxılması əzilmiş burun, çıxarılmış göz və ya   diş, kəsilmiş qulaq və bu kimi şikəstliklər təsirini 
bağışlayır. Bəzi adamlar ehtiyatsızlıq üzündən sözləri yapışdırıb, mənasız və formasız kütləyə çevirəndə mən balın 
üstünə düşmüş milçəyi xatırlayır və tutqun dumanda payız  palçığı və çiskinini təsəvvürümə gətirirəm” . 
Nitqin  aydınlığını yaradan amillərdən biri də diksiyadır. Diksiya latınca “dictio” sözündən alınmışdır, mənası 
sözlərin düzgün, səslərin öz məxrəcinə uyğun şəkildə tələffüz olunması deməkdir. Aydın və oxunaqlı xətt yazılı 
nitqin asan anlaşılmasına nə dərəcədə şərait yaradırsa, düzgün diksiya da şifahi nitqin başa düşülməsi, 
qavranılmasını o dərəcədə təmin edir.   
 
N TQ N  FADƏL L Y .  Nitqin  ifadəliliyi  ünsiyyət  mühiti  ilə  dilin  struktur  sahələri  və  üslub  sistemi  ilə 
şə
rtlənir.  fadəli nitq təfəkkürlə, müraciət olunan şəxslə və dili yaxşı bilməklə onun ifadəlilik imkanlarını duyub 
qiymətləndirməklə  əlaqədardır.  Adi  sözlərdən  qurulmuş  epitet,  metafora,  metonimiya,  sinekdoxa  və  məcazlar 
ifadəliliyi, bədiililiyi gücləndirən vasitələrdir.  

---

 
129
Nitq düzgün, dəqiq, təmiz, məntiqi olmaqla yanaşı, həm də mənalı, təsirli və ifadəli olmalıdır. Ünsiyyətin 
yaranmasında ifadəlilik kateqoriyası böyük əhəmiyyət kəsb edir. 
  fadəlilik dilin əsas kateqoriyalarından biridir və geniş diapazona malikdir. Bu genişlik həm onun 
ə
mələgəlmə mənbələrinin rəngarəngliyindən, həm də təzahüretmə xarakterinin mürəkkəbliyindən irəli gəlir. 
       fadəlilik  kateqoriyasının nitqdə təzahürü son dərəcə mürəkkəbdir.  fadəlilik nitqdə nə cür gəldi, kor-koranə 
deyil, müəyyən dil qanun-qaydaları, nitqin formaları, funksional üslublar, janr növləri, hətta ayrı-ayrı fərdi 
üslubların xarakterinə müvafiq özünü göstərir. 
      fadəlilik kateqoriyasının təzahüretmə səciyyəsi ən əvvəl nitqin yazılı və şifahi formalarda çıxış etməsi ilə 
bağlıdır. Şübhəsiz, nitqin hər iki formasında ifadəlilik keyfiyyəti dilin bütün sistemlərinin iştirakı sayəsində 
mümkünləşir. Lakin yazılı nitqdən fərqli dialoq və monoloqlardan ibarət olan şifahi nitq səslənən nitq olduğuna 
görə, burada ifadəliliyin meydana çıxması üçün daha geniş imkanlar açılır. Burada müxtəlif xarakterli dil vahidləri 
ilə yanaşı, insanın psixoloji-fizioloji sistemi və səs cihazı da fəaliyyətdədir. Nəfəs, səs, diksiya və s. anlayışlardan 
ibarət olan bu səs cihazı müəyyən qaydalar və vərdişlərin məcmusu vasitəsilə dili konkret ünsiyyət şəraitində 
reallaşdırır. Səs cihazı intonasiya, vurğu, pauza, orfoepiya, temp, ritm, tembr, mimika, hərəkət kimi anlayışlarla 
birləşib, nitqin texnikası adlı bir sahəni təşkil edir. Həmin sahə nitq mədəniyyətinin əsas bölmələrindən biri olub, 
ş
ifahi nitqin daxili, səslənən tərəfinin ifadəlilik keyfiyyətinin yaranmasına xidmət edir. 
fadəlilik ifadəli olma, yaxşı və aydın ifadə etmək deməkdir. Bu, dilin söz xəzinəsinə, onun qanun-qaydalarına 
yaxşı bələdlilik, fikrin ifadəsində onlardan məqsədəuyğun istifadə edə bilmək bacarığı ilə bağlıdır. Nitq vərdişlərini 
möhkəmləndirmək üçün sistematik məşğul olmaq lazımdır.  fadəli nitq üçün bacarıq və vərdiş əsas şərtdir.  fadəli 
nitqi dinləyənlər onu asanlıqla qavrayır və mənimsəyirlər, yaddaşlarında uzun müddət qalır. Mükalimələrin 
ə
vvəlində, ortasında və sonunda  eyni sözlərin təkrarı, qoşa sözlərin işlədilməsi, nitqdə ədəbi tələffüz normalarına 
düzgün əməl olunması, danışıqda fasilə və durğulardan düzgün istifadə kimi cəhətlər nitqin ahəngdarlığına müsbət 
təsir göstərir, musiqililiyini gücləndirir. 
Nitq düzgün, təmiz, məntiqli olmaqla yanaşı, həm də mənalı, təsirli və ifadəli olmalıdır.  fadəlilik dilin əsas 
kateqoriyalarından biridir.  fadəlilik keyfiyyətinin əmələ gəlməsində dilin bütün sistemləri iştirak edir: fonetika, 
leksika, semantika, qrammatika, intonasiya, üslubiyyat. 

---