Microsoft Word Biotexnologiya 1 Lab3-kurs doc

---

2.1-LABORATORIYA MASHG’ULOTI 
MAVZU: CHIQINDISIZ TEXNOLOGIYA YARATISH.
Qishloq xo`jalik chiqindilari asosida sorbent olish. 
Mashg’ulotning maqsadi:
Mazkur laboratoriya mashg’ulotida qishloq xo’jaligi 
chiqindilari asosida sorbent sintezlash, chiqindisiz texnologiyalar yaratishning biologik 
usullarini o’rganish. 
Kerakli asbob-uskunalar:
kerakli jihoz, asbob-uskunalar, ishlash prinsipi, ishni 
bajarish tartibi, ushbu uslubiy qo’llanmadan olinadi. 
Nazariy qism:
Sorbentlar (lot. sorbens — yutuvchi) — gaz, bugʻ va erigan 
moddalarni yutish uchun qoʻllanadigan qattiq yoki suyuq moddalar. Yutuvchi modda 
sorbent, yutiladigan modda esa sorbtiv yoki sorbat deyiladi. Adsorbsiya, absorbsiya va 
kapillyar kondensatsiya kabi oddiy jarayonlar yigʻindisidan iborat murakkab fizik-
kimyoviy jarayon sorbsiyadir. Agar sorbtivning yutilishi uning sorbent bilan taʼsirlanishi 
natijasida boʻlsa, bunday jarayon xemosorbsiya deb ataladi. Xemosorbsiya koʻpincha 
sorbent satxida sodir boʻladi. Faollangan kumir, silikagel, alyuminiy oksid, seolitlar 
koʻplab ishlatiladigan Sorbentdir. Sintetik ionlovchi smolalar (qarang Ionitlar) ham 
muxim S. hisoblanadi. Suyuq sorbent. kimyo sanoatida qoʻllanadi. 
“Chiqindisiz 
texnologiya” atamasini birinchi marta N.N. Semenov va I.V. Petryanov-Sokolov 1956-
yilda kiritgan. U nafaqat mamlakatimizda, balki chet elda ham keng tarqaldi. Bu atama 
1984 yilda Toshkentda Birlashgan Millatlar Tashkilotining Yevropa Iqtisodiy 
Komissiyasi (YEEK) qarori bilan mustahkamlangan.
Hozirgi paytda “chiqindisiz va kam 
chiqindili texnologiyalar” atamalari o`rniga “toza yoki birmuncha toza texnologiyalar” 
atamalari ham qo`llaniladi. Chiqindisiz texnologiya insoniyat ehtiyojini qondirish 
maqsadida bilimlar, usullar va vositalarining amalda tadbiq etish, tabiiy resurslardan va 
energiyadan samarali foydalanish ta`minlash va atrof – muhitni muhofazalashdir. 
Chiqindisiz texnologiya – mahsulot ishlab chiqarishning shunday samarali usuliki, unda 
“xomashyo – ishlab chiqarish – iste`mol qilish – ikkilamchi xomashyo resurslari” siklida 
xomashyolardan va energiyadan unumli va kompleks ravishda qo`llaniladi va tabiiy 
atrof-muhitga yetkazilgan har qanday ta`sir uning normal holatidan chiqara olmaydi.
Ushbu ta`rifda 3 ta shart mavjud: 
1. Chiqindisiz ishlab chiqarish negizini inson tomonidan ongli ravishda tashkil etil-gan 
varostlangan moddalarning texnogen aylanishi tashkil etadi. 
2. Xom-ashyo tarkibida mavjud bo`lgan barcha komponentlardan samarali foydalanish va 
energiya resurslari potencialidan to`liq foydalanishning majburiyligi.
3. Chiqindisiz texnologiyaning tabiiy atrof-muhitga va uning normal ishlashiga ta`sir 
etmasligi.
Tabiiy "chiqindisiz ishlab chiqarish" ga misol qilib, tabiiy ekotizimlar - 
birgalikda yashovchi organizmlarning barqaror agregatlari va bir-biri bilan chambarchas 
bog'liq bo'lgan yashash sharoitlarini keltirish mumkin. Ushbu tizimlarda moddalarning 
to'liq aylanishi amalga oshiriladi. Albatta, ekotizimlar abadiy emas va vaqt o'tishi bilan 
rivojlanadi, lekin ular odatda shunday barqarorki, hatto tashqi sharoitdagi ba'zi 
o'zgarishlarni ham engishga qodir. 
Chiqindisiz ishlab chiqarishni belgilashda ishlab chiqarilgan iste'mol 
mahsulotlarining xususiyatlariga cheklovlar qo'yadigan va ularning sifatiga ta'sir qiluvchi 
iste'mol bosqichi hisobga olinadi. Asosiy talablar - ishonchlilik, chidamlilik, qayta 
ishlash tsikliga qaytish yoki ekologik toza shaklga o'tkazish imkoniyati. 

---

Chiqindisiz texnologiya quyidagi jarayonlarni o'z ichiga oladi: 

xom ashyoni uning barcha tarkibiy qismlaridan foydalangan holda kompleks 
qayta ishlash va chiqindisiz yoki eng kam miqdorda mahsulot olish; 

qayta foydalanishni hisobga olgan holda yangi mahsulotlarni yaratish va 
chiqarish; 

foydali mahsulotlar olish uchun chiqindilarni, oqava suvlarni, sanoat 
chiqindilarini qayta ishlash; 

ifloslangan havo va chiqindi suvlarni tozalashning progressiv usullaridan 
foydalangan holda yopiq sxemali texnologik tizimlar va gaz va suv ta'minotining yopiq 
tizimlari; 

Shu majmua ichida xom ashyo va chiqindilarning moddiy oqimlarining yopiq 
texnologiyasiga ega hududiy-ishlab chiqarish majmualarini (TPK) yaratish. 
Kam chiqindili texnologiya - chiqindisiz ishlab chiqarishni yaratishning oraliq bosqichi 
bo'lib, xomashyo va materiallarning kichik qismi chiqindiga ketadi va tabiatga zararli 
ta'siri sanitariya me'yorlaridan oshmaydi. 
Biroq mavjud texnologiyalarni kam chiqindi va chiqindisiz ishlab chiqarishga o‘tkazish 
fan va texnikaning eng yangi yutuqlaridan foydalanishga asoslangan juda murakkab 
texnologik, konstruktorlik va tashkiliy vazifalarning katta majmuasini hal qilishni taqozo 
etadi. Aerob va anaerob mikroorganizmlar oqova suvlarda uchraydigan organik 
materiallardan tozalash xususiyatiga ega.
Qishloq xo'jaligi - qishloq xo'jaligidan kelib chiqadigan har qanday narsa: go'ng, 
chirigan yoki foydalanishga yaroqsiz somon, pichan, silos kovaklari, shikastlangan yoki 
yaroqsiz aralash ozuqa va suyuq ozuqa.
Birinchidan, 
kimyoviy moddalarsiz butunlay tabiiy o'g'itdir
. Taqqoslash 
uchun: undagi azot miqdori 1,2-1,9% ni tashkil qiladi, mullendan esa u faqat 0,5%, qo'y 
go'ngida esa 0,9% bo'ladi. Faqat azot emas, balki fosforning foiz nisbati boshqa shunga 
o'xshash o'g'itlardan uch baravar ko'p. Bundan tashqari, tovuq ozuqa fosfor 
nukleoproteinler va fosfatitler shaklida mavjud. 
Mustahkamlash uchun nazorat savollari. 
1.
Chiqindisiz texnologiyalar deganda nimani tushunasiz? 
2.
Qishloq xo’jaligi chiqindilarini qayta ishlashda qaysi mikroorganizmlar ishtirok etadi? 
Topshiriq 
1.
Chiqindisiz texnologiyaga yaratish bo’yicha talabalar guruhi mustaqil ravishda yangi 
amaliy loyihalar tuzib kelish va taqdimot asosida himoya qiladi. 
Adabiyotlar: 
1.
Glik B., Pasternak Dj. Molekulyarnaya biotexnologiya: prinsipi primeneniye. M.:mir. 
2002 
2.
Mirzaraxmetova D.T., Raximov M.M. «Fermentlar muxandisligi» fanidan amaliy 
mashg’ulotlar o’tkazish buyicha uslubiy qo’llanma. Toshkent: O’zMU. 2007. 56b. 
3.
Davronov . Biotexnologiya: ilmiy va amaliy uslubiy asoslar Toshkent 2008 504b 
4.
Komilov X.M, Raximov M.M, Odilbekova Yu.D, “Biotexnologiya asoslari” Ilmziyo-
2004