Microsoft Word cps final annexes in aze docx
Yüklə 203,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
| Qoşma 1: Azərbaycan üzrə ÖTS-in Nəticələr Matrisi– 2011-2014 maliyyə illəri Strateji məqsəd 2: Sosial və bələdiyyə xidmətlərinin gücləndirilməsi Strateji məqsəd 1: Rəqabətli qeyri-neft iqtisadiyyatının qurulması Nəticə sahəsi 3: Sosial xidmətlərin təkmilləşdirilməsi Nəticə 1: Sosial müdafiə və məşğulluq xidmətlərinin gücləndirilməsi Nəticə 2: Səhiyyə xidmətlərinə çıxışın artırılması Nəticə 3: Baza və ali təhsilin keyfiyyətinin artırılması Nəticə 4: Məcburi köçkünlərin yaşayış şəraitinin yaxşılaşdırılması Nəticə 5: Yol təhlükəsizliyinin artırılması
Nəticə 1: daha etibarlı su təchizatı və kanalizasiya Nəticə 2: Bərk tullantıların idarə edilməsi xidmətlərinin etibarlılığının təkmilləşdirilməsi Nəticə 3: Kənd infrastrukturuna çıxışın artırılması
təkmilləşdirilməsi Nəticə 1: Səmərəli makroiqtisadi və fiskal idarəetmə
Nəticə 2 Ticarət siyasətinin və təşkilatlarının təkmilləşdirilməsi Nəticə 3: İşgüzar mühitində dayanaqlı təkmilləşdirmələr Nəticə 4: Dövlət təşkilatlarında şəffaflığın və səmərəliliyin artırılması
Nəticə sahəsi 2: Artımı dəstəkləyən əsas infrastrukturun təkmilləşdirilməsi Nəticə 1: Səfər vaxtı və nəqliyyat vasitələrinin əməliyyat məsrəflərinin azalması Nəticə 2: Kənd təsərrüfatında suvarmanın, məhsuldarlığın və satışların təkmilləşdirilməsi
Azərbaycan: 2011-2014 maliyyə illəri üzrə ÖTS-in nəticələr matrisi ÖTS MƏQSƏDİ 1: RƏQABƏTLİ QEYRİ-NEFT İQTİSADİYYATININ QURULMASI Hökumətin əsas hədəfləri:
Səmərəli makro-iqtisadi idarəetmə və ticarət siyasətləri və qurumlarının təkmilləşdirilməsi
Azərbaycanın regional nəqliyyat dəhlizi qismində rolunun gücləndirilməsi və Azərbaycan daxilində nəqliyyat əlaqələrinin təkmilləşdirilməsi (tranzit nəqliyyatının artması ilə ölçülməli)
müəssisələrin, qeyri-neft ixracının artımının səviyyəsi ilə ölçülməli).
Daha səmərəli və məhsuldar kənd sektorunun qurulması. (kənd təsərrüfatı ixracının, təsərrüfatların gəlirinin artması ilə ölçüləcək) Əsas məsələlər və maneələr:
Makroiqtisadi idarəetmə, neft gəlirlərini nəzərə almaqla, xərclərin, mübadilə məzənnəsinin və inflyasiyanın ehtiyatlı tarazlaşdırılmasını tələb edir.
Nəqliyyat: Yollar təkmilləşdirilməli və genişləndirilməlidir. Dəniz limanı və Dəmir Yollarının modernləşdirilməli, intermodal və birgə fəaliyyət göstərməlidir.
İşgüzar mühit bir neçə sahədə (vergiqoyma, gömrük, lisenziyalaşdırma və s.) təkmilləşdirilməlidir
Maliyyə sistemi dayaz olaraq qalır. Ən böyük bank dövlət mülkiyyətindədir və kiçik və orta müəssisələrin kredit əldə etmək imkanları məhduddur.
suvarma çərçivəsinin təkmilləşdirilməsi, bitkilərin və malqaranın xəstələnməsi riskinin azalmasına ehtiyac ÖTS NƏTİCƏ SAHƏLƏRİ, NƏTİCƏLƏR VƏ HƏDƏFLƏR MƏRHƏLƏLƏR DÜNYA BANKI QRUPUNUN PROQRAMLARI VƏ TƏRƏFDAŞLARI Nəticə Sahəsi 1: Makroiqtisadi sabitliyin artırılması və artım siyasətinin təkmilləşdirilməsi Nəticə 1:Səmərəli makroiqtisadi və fiskal idarəetmə İlkin göstərici: qeyri-neft ÜDM-ə nisbətən ilkin qeyri-neft kəsirinin azalması (2009-cu ilin baza göstərici = -38.7% ).
(2009-cu ilin baza göstərici = $1.2 b). İlkin göstərici: ixrac / idxal üçün tələb olunan vaxtın (gün) və məsrəflərin (ABŞ dolları) 20% azalması (2009-cu ilin baza göstərici =46/50; $2980/3480) Nəticə 3: İşgüzar mühitin dayanaqlı şəkildə yaxşılaşması -- İlkin göstərici: Daşınmaz əmlakın qeydiyyat müddətinin azalması
-- İlkin göstərici: Kapitala çıxış məqsədilə girovlardan istifadə
və IFC-nin kiçik və orta müəssisələr arasında apardığı sorğuda (sorğularda) ölçülməklə, işgüzar iqlimin yaxşılaşması.
olunmuş büdcələrində xərcləmə / qeyri-neft ÜDM nisbəti azalır
-Qeyri-neft ixracları üzrə proqram Hökumət tərəfindən təsdiq olunması
Dünya Ticarət Təşkilatına qəbul olunmaq üçün əsas texniki ərazilərdə təkliflərin hazırlanmasında irəliləyişlərin əldə olunması
Daşınmaz əmlakın qeydiyyatına sərf olunan orta müddət 90 gündən 30 günə azalır
100 notariat idarəsinin daşınmaz əmlak reyestrinə onlayn çıxışının artması
4 milyon ha sahəni əhatə edən xəritələr hazırlanıb
Torpağın qeydiyyatı üzrə Əməliyyat-İstinad Sistemi yaradılıb və fəaliyyət göstərir
Kapitala çıxış məqsədilə girovlardan istifadənin artması və
nəticədə investisiyaların 2009-cu ildə 14.000-dən 2013-cü ildə 40.000-ə artması
qeydiyyatı və tikinti icazələri üçün tək pəncərə sisteminin
İnkişaf Siyasəti Krediti ayrıla bilər)
Dövlət Xərclərinin İcmalı, Qeyri-neft sektoruna yardım strategiyası, Dünya Ticarət Təşkilatına daxil olma və Ticarət Siyasətinin Dəstəklənməsi üzrə texniki yardım, vergi və gömrük sahələrinin modernləşdirilməsi üzrə mümkün texniki yardım, Yüksək Səviyyədə Forum
ticarətin yüngülləşdirilməsi üzrə IFC tərəfindən mümkün məsləhət xidmətləri Cari kreditlər: Daşınmaz Əmlakın Qeydiyyatı Layihəsi Yeni kreditlər: Kapital Bazarın Modernləşdirilməsi Layihəsi
Rəqabətlilik üzrə Yüksək Səviyyədə Forum
vasitəsilə, kiçik və orta müəssisələrə vəsaitin ayrılması; maliyyə təşkilatlarının və maliyyə infrastrukturunun işinin (kreditlər üzrə məlumat mübadiləsi və təminatlı kreditləşdirmə) gücləndirilməsi üçün məsləhət xidmətləri; İşgüzar mühit üzrə məsləhət xidmətləri vasitəsilə müəssisələrin hal-hazırda onların qeydiyyatı, icazələr və yoxlamalarla bağlı tənzimləyici yükünün azaldılması; Korporativ idarəetmənin təkmilləşdirilməsi üçün məsləhət xidmətləri.
Niderland, Avstriya və BP Bankın və IFC-nin əsas tərəfdaşlarıdır.
-- İlkin göstərici: İcazələrin və / və ya lisenziyaların (tikintidən başqa) sayının və əhatə dairəsinin azalması və
həmin lisenziyaların / icazələrin alınması üçün tələb olunan məsrəflərin və vaxtın azalması
-- İlkin göstərici: OMXÇ-dən büdcənin formalaşdırılması prosesində daha geniş istifadə olunur -- İlkin göstərici: dövlət tərəfindən maliyyələşdirilən və gəlirlilik kriteriyası əsasında hazırlanan layihələrin faizi
standartlarını tətbiq edən dövlət müəssisələrinin sayı
qalan istifadəçilərin 20% artması Nəticə Sahəsi 2: Artımı dəstəkləyən əsas infrastrukturun təkmilləşdirilməsi Nəticə 1: Səfər vaxtının və nəqliyyat vasitələrinin əməliyyat məsrəflərinin azalması -- İlkin göstərici: Bakı-Şamaxı yolunun km 15 – km 116 hissəsində yol istifadəçilərinin məsrəflərinin 20% azalması (baza göstərici nəqliyyat vasitəsi üzrə 0.40 ABŞ dolları/ km)
-- İlkin göstərici: qatarların Şərq-Qərb tranzit vaxtı (2009-cu ilin baza göstərici = 22 saat, Hədəf = 15 saat)
--İlkin göstərici: lokomotivlərin etibarlılığı 17.000 km-dən 100.000 km-ə qədər artması (lokomotivlərin sıradan çıxdığı məntəqələr yaradılması
IFC-nin müştəri bankları tərəfindən kiçik və orta müəssisələrə verilən kreditlərin sayı 2009-cu ildə 57.000-dən 2014-cü ildə ən azı 85.000 sayına qədər artması.
yoxlamaların sayının və əhatə dairəsinin və bununla bağlı məsrəflərin 20 faiz azalması
- Büdcənin xülasəsi dərc olunur
ən azı 50 faiz
Hesablama Palatası tərəfindən ISA əsasında aprılan auditlərin sayının 0-dan 5-dək artması
Beynəlxalq maliyyə standartlarını tətbiq edən dövlət müəssisələrinin sayının 2-dən 20-ə artması
-- 4 məhkəmə binasının tikintisi, 150 yeni hakimin seçilməsi və təlimi
--200 km uzunluğunda magistral yolların təkmilləşdirilməsi
-- yeni yol məcəlləsinin qəbul edilməsi
Cari kreditlər: Məhkəmə Sisteminin Modernləşdirilməsi Layihəsi, Korporativ və Dövlət Sektorunda Hesabatlılıq Layihəsi, Daşınmaz Əmlakın Qeydiyyatı Layihəsi, Dəmir Yolu Ticarətinin və Nəqliyyatının Dəstəklənməsi Layihəsi, Dövlət İmvestisiyaları üzrə Potensial Quruculuğu Layihəsi Yeni kreditlər:
haqqında məlumatlılığının artırılmasına yönəlmiş İnvestisiya Mühiti üzrə Məsləhət fəaliyyətləri.
Cari kreditlər: Magistral Yol 2 və 3, Dəmir Yolu Ticarətinin və Nəqliyyatının Dəstəklənməsi Layihəsi Yeni kreditlər: Magistral Yol 4
Dayanaqlığının İcmalı, nəqliyyat potensialının qurulması üzrə IDF
xidmətləri, özəl lagistika şirkətlərinə potensial investisiyalar və / və ya özəl sektorun nəqliyyat infrastrukturunda iştirakının dəstəklənməsi üçün məsləhət və investisiya dəstəyi.
arasında məsafə ilə ölçülür)
--İlkin göstərici: sərhəd keçidinin asanlaşdırılması (2010 Doing Business: Azərbaycan sərhədlərarası ticarətin asanlığı üzrə 183 ölkə arasında 177-ci yer tutmuşdur).
tranzit həcmi
Nəticə 2: Kənd təsərrüfatında suvarmanın, məhsuldarlığın və satışların təkmilləşdirilməsi -- İlkin göstərici: Satış üçün bazarlara çıxarılan məhsullar
kənd sahibkarlarının gəlirləri
mövsümdə iki suvarmadan dörd suvarmaya qədər artması
--50 yeni elektrik lokomotivin alınması (25 kV)
- - Şərq-Qərb Dəhlizində 240 km uzunluğunda dəmir yolunun yeniləşdirilməsi
-- Şərq-Qərb Dəmir Yolu Dəhlizində yeni 25 kV elektrikləşdirmə avadanlığı quraşdırılıb.
dəmir yolu ilə daşınan tranzit həcmi 11 milyon tondan 23 milyon tona qədər artır.
Satış üçün bazarlara çıxarılan məhsulların 10% artması (baza: 60%)
İştirak edən fermerlərin və kənd sahibkarlarının gəlirlərinin 20% artması (baza: 11.000 AZN həcmində illik gəlir)
-
Dəstəklənən ərazidə Suvarma Haqlarının yığımının faizi kəskin artır (baza: 10-20%)
İnfrastrukturun bərpasından faydalanmış SİA-lar həmin infrastrukturun istismarı və xidmət olunması üzrə əksər işləri yerinə yetirir, (baza 0, hədəf 45 SİA)
Təsərrüfatı və Suvarma Sektoru haqqında Yeniləşdirilmiş İcmal
vasitəsilə, aqrobiznesin və ya müvafiq sektorların (yəni, pərakəndə satışlar, qablaşdırma, logistika) maliyyələşdirilməsi. Mümkün məsləhət xidmətləri müəyyən edilə bilər.
Hökumətin əsas hədəfləri
Yoxsulluq 2008-ci ildə 16%-ə düşüb, lakin davamlı irəliləyişlərə (həm şəhər, həm kənd ərazilərində) ehtiyac duyulur.
Təhsilin baza əhatəsi yaxşı səviyyədədir, lakin onun keyfiyyəti artırılmalıdır
Ali təhsilin əhatəsi (17%) və keyfiyyəti aşağıdır və onun artırılmasına ehtiyac duyulur
Məcburi köçkünlərin yaşayış şəraiti və gəlir imkanları aşağı səviyyədədir
Bütövlükdə əhalinin etibarlı və keyfiyyətli su təchizatı hökumətin yüksək prioritetidir
Suyun və bərk tullantıların yığılması xidmətlərinin təkmilləşdirilməsinə, həmçinin, ciddi ehtiyac duyulur
Kənd xidmətlərinin təkmilləşdirilməsinə xüsusi ehtiyac duyulur və orada ehtiyac daha təcili xarakter daşıyır
Hökumət ekoloji gündəliyə öz marağını bəyan etmişdir. Əsas məsələlər və maneələr:
Sosial yardım və məşğulluq xidmətlərinin əhatə dairəsinin daha da artırılması mümkündür
Səhiyyə müəssisələri təkmilləşdirilməli və daha səmərəli şəkildə fəaliyyət göstərməlidir
İbtidai və orta təhsildə tədris proqramının islahatına və məktəblərin sayının uyğunlaşdırılmasında davamlı ehtiyac duyulur
əsasən qəbul olunmasına və keyfiyyətin artırılmasına ehtiyac duyulur
Məcburi köçkünlərin cəmiyyətə yaxşı inteqrasiyası təmin olunmayıb. Daha dayanaqlı layihəyə ehtiyac duyulur.
Su boruları çox vəziyyəti çox pisləşib və ciddi təmirə ehtiyac duyulur.
Tullantıların yığışdırılması xidmətləri həm məhduddur, həm qeyri-formal xarakter daşıyır. Yanaşmanın rəsmiləşdirilməsi və dəstək üçün texnologiyanın tətbiq olunmasına ehtiyac duyulur.
Ekoloji gündəliyə faktiki dəstək aydın deyil. Təcili məsələlərin həllinə keçməkdən əvvəl daha çox konsensusun əldə edilməsinə ehtiyac duyulur.
VƏ HƏDƏFLƏR MƏRHƏLƏLƏR DÜNYA BANKI QRUPUNUN PROQRAMLARI VƏ TƏRƏFDAŞLARI
Nəticə Sahəsi 3: Sosial xidmətlərin təkmilləşdirilməsi Nəticə 1:Sosial müdafiə və məşğulluq xidmətlərinin əhatəliliyinin və səmərəliliyinin artırılması İlkin göstərici: Çox yoxsul təbəqənin sosial yardım sistemi ilə əhatə olunması İlkin göstərici: məşğulluq xidmətlərini almış iş axtaranların sayı Nəticə 2: Səhiyyə xidmətlərinə çıxışın artırılması İlkin göstərici: dəstək almış rayonlarda səhiyyə göstəricilərinin artması (ana ölümü üzrə baza hədəf)
(şəxsi ödənişlər üzrə baza göstərici 2008-ci ildə cəmi səhiyyə xərclərinin 51.6%-dən ibarətdir – hədəf isə 30%0
Nəticə 3: Baza və ali təhsilin keyfiyyətinin artırılması İlkin göstərici: Baza təhsil üzrə test ballarının artması (baza 2010-cu ildə milli qiymətləndirmənin birinci mərhələsindən sonra müəyyən ediləcək ) Nəticə 4: Məcburi köçkünlərin yaşayış şəraitinin yaxşılaşdırılması İlkin göstərici: İcma üzvlərinin qiymətləndirməsinə görə yaşayış şəraitinin yaxşılaşdırılması üzrə gözlənilən nəticələri əldə etmiş mikrolayihələrin 95%-ə çatması (baza:0)
yol-nəqliyyat hadisələri nəticəsində ölüm hallarının 20% azalması (baza: 2009-cu ildə 10.000 nəqliyyat vasitəsinə yol-nəqliyyat hadisələri nəticəsində 10 ölüm halı)
Nəticə Sahəsi 4: Bələdiyyə və kənd xidmətlərinin təkmilləşdirilməsi
Çox yoxsul təbəqənin sosial yardım sistemi ilə əhatə olunması 50%-dən 70%-ə artır. məşğulluq xidmətlərini almış iş axtaranların sayı (25%-dən 40%-ə artması)
-- 2 yeni xəstəxana, 3 kənd xəstəxanası və 9 ictimai səhiyyə mərkəzi daxil olmaqla səhiyyə müəssisələrinin modernləşdirilməsi
-- Səhiyyə xidmətləri şəbəkəsinin restrukturizasiyası üçün baş planın hazır olması
İnsan resursları və maliyyələşdirmə sahəsində yeni siyasətin qəbul olunması
Səhiyyə üzrə MIS-in prototipi hazırlanıb və sınaqdan keçirilib
-- 2010-cu ildə 4-cü və 9-cü siniflərdə nümunələr əsasında milli qiymətləndirmənin aparılması
-- 2014-cü ilə qədər 1-6 sinifləri üçün yeni tədris proqramının qəbul olunması
-- məktubların sayı uyğunlaşdırılıb / məktəblərin birləşməsi
-- dəstəklənən innovasiya qrantlarının sayı.
--Mirkolayihələrin sayı və növü -- Məcburi köçkünlərin yaşayış şəraitinin yaxşılaşdırılması
-- etibarlı gəlir əldə edən məcburi köçkünlərin sayı
Cari kreditlər: Sosial Müdafiə Layihəsi Yeni kreditlər:
TF-lar:
Əsas beynəlxalq tərəfdaşlar: Cari kreditlər: Səhiyyə Sektorunun İslahatı Layihəsi Yeni kreditlər: hal-hazırda həyata keçirilən Səhiyyə Layihəsinin potensial davamçı layihəsi və ya əlavə maliyyələşdirmə
TF-lar:
sahəsində IFC-nin potensial investisiyaları Əsas beynəlxalq tərəfdaşlar: Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı, USAID
Layihəsi
Əsas beynəlxalq tərəfdaşlar: kanalizasiya -- İlkin göstərici. Su təchizatı və kanalizasiya xidmətləri təkmilləşdirilmiş insanların sayı (2009-cu ilin baza göstərici = 100,000, hədəf =1,000,000)
-- İlkin göstərici: Gündə suyun neçə saat ərzində verilməsi (2009-cu ilin baza göstərici = 3, hədəf = 15-dən artıq)
-- İlkin göstərici: Böyük Bakının tullantıların yığışdırılması xidmətləri ilə əhatə olunmayan əhalinin 60%-nə həmin xidmətlərin göstərilməsi (hədəf təxminən 400.000 nəfər)
yerləşdirilməsinin təkmilləşdirilməsi (hədəf: qanunsuz zibilliklərin 60%-nin bağlanması)
-- İlkin göstərici: Hövsan təmizləyici stansiyasından çirkab suların ətraf mühit baxımından səmərəli şəkildə axıdılması
artırılması -
-
İlkin göstərici: kənd yollarına çıxışı yaxşılaşdırılmış insanların sayı (2009-cu ilin baza göstərici=390,000, hədəf =bazadan ikiqat artıq) -
-- İlkin göstərici: kənd infrastrukturunda və dayanaqlı idarəetmə sahəsində digər təkmilləşdirmələr
Nəqliyyat Təhlükəsizliyi Strategiyasının icrası
-- x km uzunluğunda çəkilmiş su boruları
-- Balaxanı poliqonunun bərpası (Bakıda ən böyük qeyri-rəsmi tullantı poliqonu)
9 km uzunluğunda Hövsan çıxış xəttinin tikilməsi
2010-2014-cü illərdə x sayda mikrolayihələr
Cari kreditlər: Məcburi Köçkünlər Layihəsi Yeni kreditlər: Məcburi Köçkünlər II Layihəsi Analitik Məsləhət Fəaliyyəti və TF-lar: Qafqazda məcburi köçkünlər üzrə analitik fəaliyyətlə bağlı üç illik proqram
UNHCR
Cari kredit: Magistral Yol 2 Layihəsi Cari kreditlər: Milli Su Təchizatı Layihələri 1 və 2, Bərk Tullantıların Vahid İdarəçiliyi Layihəsi Yeni kreditlər: Hövsan Çirkab Suların Axıdılması və Dənizə Çıxış Layihəsi, su və bərk tullantılar üzrə mümkün əlavə layihələr
TF-lar: Su sektoru haqqında sənəd, bərk şəhər tullantılarının idarə edilməsi strategiyası
etməsi halında, IFC-nin məsləhət və ya investisiya şəkildə iştirak etməsi, lakin hal-hazırda bununla bağlı heç bir razılaşma yoxdur Əsas beynəlxalq tərəfdaşlar: Asiya İnkişaf Bankı, JBIC, KfW, İslam İnkişaf Bankı
Cari kreditlər: AzKİL, Yeni kreditlər: AzKİL 2
TF-lar:
Əsas beynəlxalq tərəfdaşlar:
Qoşma 2: ÖTS üzrə məsləhətləşmələr
2010-cu ilin iyul-avqust aylarında Bakıda beynəlxalq donorlar, vətəndaş cəmiyyətinin nümayəndələri və biznes dairələri üçün ayrıca ÖTS məsləhətləşmələri keçirilmişdir.
Bütün iştirakçılar ÖTS-də müəyyənləşdirilmiş Azərbaycanın qarşısında duran çağırışlar, habelə yeni ÖTS-in strateji məqsədləri ilə razılaşmışlar: (1) Rəqabət qabiliyyətli qeyri-neft iqtisadiyyatının formalaşdırılması, və (2) Sosial və kommunal xidmətlərin gücləndirilməsi. Razılaşdırılmışdır ki, Strategiyada bu iki məqsəd yalnız təqdimat məqsədilə ayrılır, əslində onlar çox sıx qarşılıqlı əlaqədədir və ÖTs-in uğuru hər iki istiqamətdə paralel və kompleks irəliləyişi tələb edir.
Vətəndaş cəmiyyəti və işgüzar dairələrin nümayəndələri “idarəetmə filtri”nə diqqət yetirilməsi ilə xüsusi olaraq razılaşdılar. Onlar konkret nümunələrlə göstərdilər ki, xüsusilə də ucqar bölgələrdə və kiçik müəssisələr üçün hakimiyyət orqanları tərəfindən şəffaflığın azlığı iqtisadi və sosial nəticələrin əldə olunmasına maneçilik törədir. Eyni zamanda iştirakçılar etiraf etdilər ki, idarəçiliyin təkmilləşdirilməsində irəliləyişin monitorinqi və ölçülməsi, və bu sahədə praktiki addımların atılması qarşıda duran ciddi vəzifələrdəndir. Bu baxımdan, cari ÖTS zamanı bir sıra layihələrin çərçivəsində başlanılmış institusional inkişaf tədbirlərinin davam etdirilməsi və yeni ÖTS çərçivəsində analitik işin miqyasının və səviyyəsinin genişləndirilməsi düzgün istiqamətdə atılan addımlardır. Amma bu tədbirlər hökumət tərəfindən idarəetmə və korrupsiya məsələlərinin həllinə yönəlmiş aydın öhdəliklə müşayiət olunmalıdır. Hökumət praktiki olaraq etiraf etməlidir ki, Azərbaycanın gələcək inkişafı yerli icmalar və fərdi sahibkarlar tərəfindən daha çox təşəbbüskarlığın göstərilməsini tələb edəcək.
Müzakirədə iştirak edənlər xüsusi olaraq qeyd etdilər ki, iqtisadi rəqabətdə məhdudiyyətlər və mövcud tənzimləmə və bürokratik əngəllər özəl biznesin üzərinə yük qoyur. Bu tənzimləmə maneələri peşəkar məsləhət xidmətlərinin və bacarıqların çatışmaması (hüquqi, maliyyə, marketinq), habelə qadınlar tərəfindən və /və ya ucqar yerlərdə təşkil olunmuş büzneslərə ünvanlı dəstəyin azlığı ilə daha da güclənir.
İştirakçılar tam razılaşdılar ki, ÖTS-də qeyd edilmiş üçüncü təhsil pilləsinə (ali və orta ixtisas) cəlb olunma səviyyəsinin aşağı olması Azərbaycanda ciddi struktur çatışmazlıqlardan biridir və hökumət tərəfindən ciddi tədbirlərin görülməsini və belə təhsilə cəmiyyətin münasibətinin dəyişməsini tələb edəcək.
Müzakirələrdə iştirak edənlər razılaşdılar ki, kreditləşdirmə fəaliyyəti Dünya Bankının layihələrini uğurla həyata keçirmə təcrübəsinə malik olan sektorlara və təşkilatlara yönəlməlidir. Eyni ilə, anlaşılır ki, IFC şəffaf mülkiyyət formasına və beynəlxalq standartlara uyğun olaraq maliyyə hesabatlarını hazırlayan müəssisələrə investisiya yatıra bilər.
Sonda, iştirakçıların bir çoxu qeyd etdi ki, 2011-2014-cü illər üçün təklif olunan ÖTS cari strategiyadan daha real və strateji xarakterə malikdir və təklif olunan ÖTS-də təcrübədən çıxarılmış dərslə nəzərə alınmışdır. İştirakçılar həmçinin ÖTS-in həyata keçirilməsində DB Qrupu ilə işləmək əzmlərini nümayiş etdirdilər. Belə əməkdaşlığın ən səmərəli formulu müəyyənləşdiriləcək. Qoşma 3: Azərbaycanda gender məsələləri Ümumi məlumat. Azərbaycan qeyri-bərabər sosial və iqtisadi gender göstəricilərinə malik olan orta gəlirli ölkədir. Qadınlara mənfi təsir göstərən genderlə bağlı məsələlər işsizlik səviyyəsinin daha yüksək olması, qadınların əsasən aşağı ödənişli sektorlarda məşğul olması və siyasətdə az təmsil olunmasından ibarətdir. Kişilərə orta ömür uzunluğunun qadınlara nisbətən 5 il az olması mənfi təsir göstərir. Əlavə olaraq, sosial və insan hüquqları sahəsində gender zorakılığı və insan alveri kimi problemlər mövcuddur.
etmişdir. Qızlar və oğlanlar üçün ibtidai məktublara ümumi qəbul səviyyəsi, müvafiq olaraq, 95% və 98%, orta məktəbə 81% və 85% və ali təhsil müəssisələrinə 14% və 15% təşkil edir. Bununla, həm qadınlar, həm kişilər üçün, təhsil sahəsində problem gender bərabərliyi ilə deyil, orta məktəblə və ali təhsil müəssisələrinə qəbul səviyyələrində kəskin fərqlə bağlıdır. Qadınların səhiyyə göstəriciləri qarışıqdır. Hesablanmış ana ölümü 2009-cu ildə hər 100.000 diri doğulmuş uşağa 24 nəfər təşkil etmişdir. Ana ölümünün yüksək səviyyəsini şərtləndirən amillər əsasında qadınlarda anemiyanın yüksək əmsalı, abortların yüksək sayı, xüsusilə kənd ərazilərində zəif səhiyyə infrastrukturu və xidməti göstərənlərin peşəkarlığının lazımi səviyyədə olmamasından ibarətdir. Son beş il ərzində, diri doğulan oğlan cinsli uşaqların sayının qızlara nisbətən kəskin artması (2009-cu ildə oğlanların 54%, qızların 46% olması) cinsə görə abortların nəticəsi ola bilər.
67% və 78% təşkil edir. İşləyən qadınların əksəriyyəti xidmət sahəsində (54%) və kənd təsərrüfatında (37%) məşğuldur, sənaye sektorunda isə işləyən qadınların payı çox cüzidir. Qadınlar və kişilər arasında işsizlik, müvafiq olaraq, 10% və 8% təşkil edir. İşləyən qadınların təxminən 84% muzdlu işçilərdi, bütün qadınların 14%-i isə özünüməşğuldur. 2006-cı ildə bütün işləyən qadınların 92%-i dövlət sektorunda çalışıb, kişilər üçün isə həmin göstərici 55% təşkil etmişdir. Eyni işə görə maaşın ödənilməsində gender fərqləri olmasa da, qadınların əsasən aşağı ödənişli sektorlarda məşğuldur. Qadınlar əsasən təhsil, səhiyyə və sosial sektorlarda məşğuldur. Bütün sektorlar üzrə ümumi maaş fərqi 56.8% təşkil edir (qadınların orta aylıq maaşlarının kişilərin orta aylıq maaşlarında faizi) .
Sahibkarlıq. 2005-ci ilin Müəssisələr Sorğusuna əsasən, qadınların müəssisələrin sahibliyində iştirakı orta hesabla 14% təşkil etmişdir. Faiz payı orta müəssisələrdə ən yüksək (16%) və böyük şirkətlərdə ən aşağı – 4% olmuşdur.
qadındır. Naxçıvan Muxtar Respublikasının Milli Məclisinin 45 milli vəkillindən yalnız biri qadındır. Bələdiyyə səviyyəsində qadınlar bundan da az təmsil olunur. Eyni struktura hökumətin icra qolunda rast gəlmək olar. Nazirlər Kabinetində, 39 Nazirdən və Dövlət Komitələrinin və Təşkilatlarının sədrlərindən yalnız biri qadındır – Ailə, Qadın və Uşaq Məsələləri üzrə Dövlət Komitəsinin sədri. Nazir müavinlərinin yalnız 6%-i qadındır.
ratifikasiya etmişdir. Hüquq və İmkan Bərabərliyi haqqında Qanun 2006-cı ilin sonunda Milli Məclis tərəfindən qəbul olunub və həmin proses bir sıra qeyri-hökumət və vətəndaş cəmiyyəti təşkilatları daxil olmaqla, müxtəlif tərəfdaşların geniş iştirakı ilə qızğın ictimai müzakirələrə səbəb olmuşdur. Azərbaycanda, bir çox digər ölkədə olduğu kimi qanunvericilik aktları və onların icrası arasında böyük boşluq var.
Zorakılıq və insan alveri. Qadınlara qarşı zorakılıq cinayət hesab olunsa da, müvafiq mexanizmlərin çatışmazlığı səbəbindən icra xüsusilə güclü deyil. ABŞ-nin Dövlət Departamentinin 2008-ci il üzrə İnsan Alveri haqqında Hesabatına uyğun olaraq, Azərbaycan kommersiya seksual istismarı və məcburi əmək məqsədləri üçün satılan kişilərin, qadınların və uşaqların mənbəyi və tranzit ölkəsidir. Azərbaycanın ciddi səy göstərməsinə baxmayaraq insan alveri sahəsində minimal standartlara cavab verməməsi səbəbindən, ölkə Müşahidə Siyahısının İkinci Pilləsinə daxil edilmişdir. Azərbaycan 2004-cü ildə İnsan Alveri ilə Mübarizə üzrə Milli Tədbirlər Planını və 2005-ci ilin avqust ayında İnsan Alveri haqqında Qanunu qəbul edib və icra etmişdir.
Qoşma 4: Azərbaycanda iqlimin dəyişməsi
Dünya Bankının 2009-cu ilin Avropa və Mərkəzi Asiya üzrə “Qeyri-müəyyənliyin idarə olunması: Avropa və Mərkəzi Asiyada İqlimin Dəyişməsinə Adaptasiya” Hesabatına uyğun olaraq – Azərbaycan AMA ölkələri arasında gələcəkdə gözlənilən nisbi iqlim dəyişməsinin bu günün təbii dəyişkənliyinə qarşı nisbi gücünü ölçən təsir-zəiflik indeksinə görə 7-ci yer tutur. 1
Zəiflik indeksini əsas şərtləndirən amillər aşağıdakılardır:
Birincisi, enerji sektorunun infrastrukturunun yaşına görə iqlimin dəyişməsinə onun nisbi həssaslığı (28 AMA ölkəsi arasında 8-ci yer) (enerji sektoru yayda hərarətin qalxmasına görə pik enerji tələbatının ödənilməsi ilə bağlı ciddi təsirə məruz qalır və modernləşdirmə və genişləndirməyə ciddi ehtiyac duyur. Hava şəraitinin çox yüksək olması ilə səciyyələnən dövrlərlə isti yay mövsümü ötürmə şəbəkələrinə təzyiq yaradır. Əlavə olaraq, həddi hava şəraiti şəbəkələrin nəzərdə tutulduğu kimi fəaliyyət göstərmək imkanını təhlükə altına qoyur və bu xüsusilə köhnə və aşağı səviyyədə xidmət olunan obyektlərə aiddir);
İkincisi, katastrofik hadisələrin (iqtisadi itkilərlə nəticələnə biləcək hadisələr) mümkün təsirinə görə iqlimin dəyişməsinə nisbi məruz qalma (28 AMA ölkəsi arasında Azərbaycan 11-ci yer tutur);
Üçüncüsü, Azərbaycanın iqlimin dəyişməsindən irəli gələn təsirlərlə bağlı adaptasiya potensialı AMA ölkələrinin ən məhdud potensialları arasındadır.
1 Məruz-qalma indeksi ölkənin təsirə məruz qala bilməsini, həssaslığını və adaptasiya potensialını əhatə edən üç altindeksdən ibarətdir. İndeks 1961-1990-cu illər dövrünə nisbətən 2070-2100-cu illər dövrü üzrə proqnozlaşdırılan bir sıra əlavə isti, quru və yağıntılı illəri; isti, quru və yağıntılı yay; və isti, quru və yağıntılı qış mövsümlərini birləşdirir.
Enerji səmərəliliyi
Azərbaycanın neft və qaz sektorunda qazın havaya atılmasının və yandırılmasının azaldılması enerji ehtiyatlarının daha səmərəli istifadə edilməsi üçün mühüm fürsət təşkil edir. 2006-cı ildə, Dünya Bankının Dünya Miqyasında Yandırılan Qazın Azaldılması üzrə dövlət-özəl sektorları arasında tərəfdaşlığının hesablamalarına əsasən, Azərbaycan, Türkmənistan və Özbəkistan tərəfindən cəmi 7 milyard kub metr səmt qaz havaya atılıb və yandırılmışdır. Azərbaycanda qazın ötürülməsi və paylaşdırılmasında texniki və kommersiya itkiləri, həmçinin, nisbətən yüksəkdir və səmərəliliyin artırılması üçün əlavə imkanlar yaradır.
Elektrik enerji üzrə təklifə gəldikdə, istilik enerji stansiyasının bərpası enerji səmərəliliyinin artırılması üçün yaxşı potensial təklif edir. Elektrik enerji təchizatı sahəsində texniki və kommersiya itkiləri, həmçinin, yüksək olmuşdur. Azərbaycan, tarif islahatı və yeni sayğacların quraşdırılması və ödənişlərin təmin edilməsi vasitəsilə bu istiqamətdə müsbət tədbirlər görmüşdür.
Avropada əsasən ləğv olunmuş malyariya Qafqaza və Mərkəzi Asiyaya qayıdıb və hava ilə bağlı səbəblər xəstəliyin yayılmasını artırmışdır. Misal üçün, 1997-ci ildə baş vermiş sellər nəticəsində Azərbaycanda malyariyanın yayılmasına səbəb olmuşdur və malyariya ağcaqanadlarının çoxalma sahələrini artırmışdır.
2000 - 2001-ci illərdə “Tərəflər Konfransına Birinci Milli Hesabatın” II Mərhələsi zamanı aşağıdakı tədbirlər yerinə yetirilmişdir:
Yaşıl Texnologiyalarla bağlı tələblərin qiymətləndirilməsi;
Zəiflik və balıq ehtiyatlarının adaptasiyası və iqlimin dəyişməsi nəticəsində səhralaşma prosesləri üzrə əlavə elmi tədqiqatların aparılması.
Bu yaxınlarda, Azərbaycan əlavə proqramları qəbul edib, o cümlədən:
Alternativ və bərpa olunan enerji mənbələrinin istifadə edilməsi üzrə dövlət proqramı;
Regenerasiya və meşəçiliyin inkişafı üzrə milli proqram;
Ekoloji baxımdan davamlı inkişaf proqramı;
Hidrometeorologiyanın inkişafı üzrə dövlət proqramı. Karbon maliyyəsi baxımından, bu günədək Azərbaycanın dünya karbon bazarında iştirakı çox məhdud olmuşdur. Azərbaycanda hal-hazırda beş TİM layihəsi hazırlanmaqdadır (nəzarət olunmayan emissiyalar üzrə layihə, təklif tərəfində enerji səmərəliliyi üzrə iki layihə, yanacaq növünün dəyişməsi üzrə bir layihə, və hidro enerji üzrə bir layihə), lakin onların heç biri UNFCCC tərəfindən TİM layihəsi kimi qeydiyyata alınmamışdır. İstilik enerji stansiyalarının bərpası, istilik enerjisinin təchizatı və, daha məhdud şəkildə, tükənməz enerji mənbələri ilə bağlı bir sıra araşdırıla biləcək fürsətlər mövcuddur. Kənd / kənd təsərrüfatı sektorunda kiçik layihələrə, misal üçün, bioqaz qurğularına və ya su təchizatının təkmilləşdirilməsi və suyun nasosla vurulması ilə bağlı layihələrə rast gəlmək olar. Qoşma 5: Minilliyin İnkişaf Məqsədlərinə nail olunması istiqamətində irəliləyiş Minilliyin inkişaf məqsədi Cari vəziyyət 2015-ci ilədək məqsədə nail olunması perspektivi Yoxsulluğun yarıbayarı azaldılması Yoxsulluq səviyyəsi 2001-ci ildəki 50 faizdən 2008-ci ildə təxminən 16 faizədək azalmışdır`.
gəlir əldə etməyə imkan verən iqtisadi fəaliyyətin genişlənməsi və ünvanlı sosial müdafiə tədbirləri ilə birlikdə Azərbaycana bu məqsədə nail olmağa imkan vermişdir. İbtidai təhsilə ümumi cəlb olunma səviyyəsinə nail olunması Baza təhsili səviyyəsində (1 – 9-cu siniflər) təhsilə cəlb olunma 90 faizdən yuxarıdır, amma yoxsullar arasında təhsildən yayınma səviyyəsi qeyri- yoxsullara nisbətən daha yuxarıdır. Sektordakı məsələlər daha çox keyfiyyətlə bağlıdır, o cümlədən qlobal iqtisadiyyat üçün tələb olunan bacarıqların aşılanması zərurəti ilə. Ehtimal var. Ölkə demək olar ki, tam ümumi baza təhsilini təmin edən təhsil sisteminə malikdir. Sektordakı məsələlər təhsil alma imkanı ilə deyil, daha çox təhsilin keyfiyyəti ilə bağlıdır. İbtidai təhsil səviyyəsində gender
bərabərliyinə nail olunması Sorğular baza təhsili (1-9-cu siniflər) səviyyəsində təhsilə cəlb olunmada ciddi gender fərqinin olduğunu göstərmir. Qızların yuxarı orta və ali təhsil səviyyələrinə cəlb olunması (xüsusilə də kənd yerlərində) ilə bağlı narahatlıqlar var.
oğlanlara nisbətən daha çox yayınmasına və daha az qızın orta təhsildən yuxarı təhsil pilləsinə cəlb olunmasına baxmayaraq, ibtidai təhsil səviyyəsində heç bir cinsi qeyri-bərabərlik mövcud deyil. Ali təhsilə cəlb olunma imkanı hər iki cins üçün eyni dərəcədə problematikdir. 5 yaşadək uşaqlar arasında ölüm
səviyyəsinin üçdə iki dəfə azaldılması Səhiyyə Nazirliyinin məlumatlarına görə, 2001 – 2006-cı illər arasında 5 yaşadək uşaqlar arasında ölüm səviyyəsi hər 1000 diri doğuşa 23,1-dən 16,1-dək azalmışdır. ÜST-in məlumatları da bu indikatorun 2005 – 2007-ci illər arasında hər 100 diri doğuşa 46-dan 39- dək azaldığını göstərir. Fərqlərə baxmayaraq azalmanın nisbəti eynidir və bu azalma 1990-cı ildən davam edir (o zaman bu göstərici 100-dən yuxarı idi).
müsbət meyli nəzərə alaraq Azərbaycan 2015-ci ilədək bu MİM-ə nail ola bilər. Hökumət ibtidai səhiyyə xidmətlərinin keyfiyyət və miqyasının genişləndirilməsinə, habelə Milli Reproduktiv Sağlamlıq Strategiyasının (2008 – 2015) çərçivəsində reproduktiv sağlamlıq xidmətlərinin təkmilləşdirilməsinə diqqət yetirir. Ana ölümü səviyyəsinin dörddə üç dəfə azaldılması Dövlət Statistika Komitəsi (2009) və ÜST-ə görə, 2008-ci ildə ana ölümü səviyyəsi hər 100 000 doğuşa 26,3 ölüm halı təşkil etmişdir. Müqayisə üçün 2000-ci ildə bu göstərici 37,6 təşkil etmişdir. Mümkündür. Ölkədə ana ölümü səviyyəsinin azalmasını göstərən müyl mövcuddur, lakin bu göstərici hələ də 2015-ci ildə ana ölümü səviyyəsinin 9,4- dək azaldılmasını nəzərdə tutan MİM- dən üç dəfə yuxarıdır. Hökumət, Bankın yardımı ilə yeni Milli Reproduktiv Sağlamlıq Strategiyasının (2008 – 2015) çərçivəsində ibtidai səhiyyə xidmətlərini gücləndirir. HİV / AİDS-in yayılma
tempinin azaldılması Səhiyyə Nazirliyinin məlumatlarına görə hər 100 000 nəfər AİDS hallarının sayı 2001-ci ildəki 0,1-dən 2008-ci ildə 0,7-dək artmışdır. HİV hallarının artmasının səbəblərindən biri xəstəliyin
Xəstəliyin yenicə yayılmağa başladığını nəzərə alaraq, informasiya və test sisteminin təkmilləşməsi, həmçinin Azərbaycanı ticarət əlaqələrinin genişlənməsi ilə Minilliyin inkişaf məqsədi Cari vəziyyət 2015-ci ilədək məqsədə nail olunması perspektivi diaqnostikasının yaxşılaşdırılmasıdır. Azərbaycanda həm AİDS, həm də HİV- ə yoluxma statistikası MDB üzrə orta səviyyədən (hər 100,000 nəfərə 2,2 hal) xeyli yaxşıdır. xəstəliyin yayılmasında müəyyən artım qaçılmaz idi. Səhiyyə Nazirliyi Qlobal Fondun dəstəyi ilə HİV/AİDS proqramını həyata keçirir və HİV/AİDS və cinsi yolla keçən xəstəliklərə nəzarət üzrə potensialını gücləndirir; və xüsusilə də risk qrupları arasında profilaksita tədbirlərinin miqyasını genişləndirir. Vərəmin
yayılma tempinin azaldılması Vərəm hallarının sayı 2001 – 2005-ci illər arasında azalmış (hər 100 000 nəfərə 180,4 haldan 63,4-dək), daha sonra isə bir qədər artaraq 2008-ci ildə hər 100 000 nəfərə 100,8 hala çatmışdır. 2004-cü ildə xəstəliyin qeydiyyatı və ona nəzarəti gücləndirmək məqsədilə Milli Vərəmlə Mübarizə Proqramında tam DOTS yanaşması qəbul edilmişdir. Mümkündür. Vərəm hallarında son artıma baxmayaraq (bu, qismən qeydiyyatın təkmilləşməsi ilə də bağlı ola bilər), vərəmin uğurlu müalicəsi əmsalı yüksəlməkdədir. Eyni zamanda narahat doğuran fakt yeni hallar arasında dərmanlara qarşı rezistent vərəm hallarının artması meylidir. 2015-ci ilədək vərəmlə mübarizə üzrə qlobal hədəflərə nail olmaq üçün vərəmə nəzarət proqramı intensivləşdirilməlidir. Ekoloji
dayanıqlığın təmin edilməsi (o cümlədən təmiz sudan istifadə etmək imkanına malik olmayanların sayının
yarıbayarı azaldılması) Mövcud qiymətləndirmələrə əsasən, bütün ev təsərrüfatlarının 76 faizi – şəhər yerlərində 93, kənd yerlərində 58 faiz – yaxşılaşdırılmış içməli su mənbələrinə çıxış imkanlarına malikdirlər. Digər sahələrdə, Hökumət Sovet dövründən qalmış ekoloji çirklənmələrin təmizlənməsi ehtiyacını qəbul etmişdir, lakin bu istiqamətdə hələ görülməmiş işlər çoxdur. Mümkündən qeyri-müəyyənədək. Hökumət, xüsusilə də Dünya Bankı və AİB-in yardımı ilə, bütün Azərbaycan ərazisində içməli sudan istifadə imkanlarının və suyun keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması üzrə ciddi səylərə başlamışlar. İrsi ekoloji çirklənmə məsələlərinə gəldikdə isə Hökumətin səylərinə və diqqətinə ehtiyac duyulur.
Qoşma 6: Vahid Bank – IFC və BİA / BYİB inteqrasiya olunmuş proqramı IFC və BİA / BYİB Azərbaycanda inteqrasiya olunmaqda davam etmişlər. Bura əməkdaşların yerli ofisdə işinin təmin olunması da daxildir. İnteqrasiya və əlaqələndirmənin yeni CPS dövründə xüsusi əhəmiyyət daşıyacaq istiqamətlərinə aşağıdakılar daxildir:
Maliyyə sektoru: IFC bank sektorunun artımı və konsolidasiyasını və maliyyə vasitəçiləri vasitəsilə kiçik, orta və mikro müəssisələrin maliyyələşdirilməsini dəstəkləməkdə davam edəcək. BİA / BYİB təklif olunan Kapital Bazarlarının Modernləşdirilməsi Layihəsi vasitəsilə kapital bazarlarının inkişafını dəstəkləməklə bu işi tamamlayacaq. IFC və Bank bu səyləri analitik iş vasitəsilə də dəstəkləyəcək. Bura BİA /BYİB tərəfindən müntəzəm olaraq maliyyə sektorunun təhlillərinin aparılması və Mərkəzi Bankla dialoq, IFC-nin isə kreditlər barədə informasiya mübadiləsi, daşınmaz əmlakın qiymətləndirilməsi və qeyri- işlək kreditlərin idarə edilməsi kimi vacib sahələrdə məsləhət xidmətləri daxil olacaq. IFC hökumətin müraciəti əsasında məsləhət xidmətləri və kapital bazarlarının inkişafı sahəsində potensial iş istiqamətlərini müəyyənkləşdirəcək.
təşviq etməkdə davam edəcək. Vergilərin ödənilməsi və beynəlxalq ticarət məsələlərinin də IFC-in fəaliyyətinə daxil edilməsi imkanları mövcuddur. Bank bu səyləri ticarət üzrə analitik iş, və ixracın və rəqabət qabiliyyətinin daha da gücləndirilməsi yollarının müəyyənləşdirilməsinə həsr olunmuş Yüksək Səviyyəli Forumların təşkilində hökumətə yardım göstərilməsi vasitəsilə dəstəkləyəcək. İrəliləyiş müxtəlif sorğular, o cümlədən BEEPS, Doing Business və mümkün növbəti kiçik və orta müəssisələr arasında sorğu vasitəsilə ölçüləcək.
Korporativ idarəetmə: Bank və LFC Bankın cari Korporativ və Büdcə Sektorlarında İdarəçilik Layihəsi və mühasibat və audit üzrə mümkün növbəti ROSC təhlili vasitəsilə və IFC-nin özəl sektorda korporativ idarəetmə üzrə kompleks məsləhət layihəsinin çərçivəsində əməkdaşlıqlarını davam etdirəcəklər.
layihəsi, habelə kənd təsərrüfatı sektorunun təhlili və kənd təsərrüfatı və keyfiyyət standartları üzrə analitik iş vasitəsilə kənd təsərrüfatının daha da inkişafını dəstəkləyəcək. IFC həm birbaşa, həm də maliyyə institutları vasitəsilə aqrobiznesin maliyyələşdirilməsini nəzərdən keçirəcək. O, həmçinin rəqabət qabiliyyətinin gücləndirilməsi, ərzaq məhsullarının keyfiyyəti aqromaliyyələşdirmə üzrə məsləhət xidmətlərinə start verilməsini də nəzərdən keçirə bilər. Yüklə 203,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|