Microsoft Word Design Hukuk Sempozyum last doc

“Mülki hüquq” beynəlx alq simpozium 

 

414 

dana  gələn  mübahisələrə  BĐM-də  baxılmasını 

təmin  etməkdir.  Lakin  normanın  cümlə  quru-

luşu  düzgün  müəyyənləşdirilməyib.  Belə  ki 

normada  istifadə  olunan  “həmçinin”  ifadəsi 

maddənin bütün mənasını pozub.  

Məlum  olduğu  kimi,  BĐM  AR  vətəndaşları  və 

ya  AR  tabeçiliyinda  olan  hüquqi  şəxslər  ilə 

xaricilik  statusu  daşıyan  şəxslər  arasındakı 

mübahisələrə baxır. Amma, bunların arasındakı 

bütün  mübahisələrə  BĐM-də  baxılması  müm-

kün  deyildir.  Məsələn,  AR-da  fəaliyyət  göstə-

rən  xarici  şirkətdə  çalışan  AR  vətəndaşının 

əmək  müqaviləsinin  işəgötürən tərəfindən  ləğv 

edilməsi  səbəbi  ilə  ortaya  çıxan  mübahisəyə 

BĐM-də baxılması mümkün deyildir. 

Təbii  ki,  burada  ortaya  belə  bir  sual  çıxır.  BĐM 

hansı  növ  mübahisələrə  baxmaqla  səlahiyyət-

lidir?  MPM-nin  27-ci  maddəsində,  “ BĐM-nin 

….  şəxslərin  iştirakı  ilə ona  aid olan  mübahisə-

lərə baxdığı” qeyd edilir. Yəni, Qanunverici Or-

qan  BĐM-nin  hansı növ  mübahisələrə  baxdığını 

açıq  olaraq  tənzimləmir.  T əkcə,  “ BĐM  …  ona 

aid olan  mübahisələrə baxır” ifadəsinə normada 

yer verir. Buna görə də, yuxarıdakı sualın cava-

bını qanuna əsasən ver-mək mümkün deyildir.  

Praktikada, predmet baxımından YĐM-nin aidiy-

yatına  daxil  olan,  lakin  subyektləri  MPM-nin 

27-ci  maddəsinə  görə  təsbit  edilən  iqtisadi 

(sahibkarlıq)  xarakterli  mübahisələrə  BĐM-də 

baxılır. 

Bu açıqlamalara istinadən hesab edirik ki, BĐM 

dünya  praktikasında  heç  bir  yeri  olmayan, 

əslində  qondarma  bir  məhkəmədir

[25]

.  Buna 

görə də,  tezliklə ləğv edilməlidir. Baxdığı mü-

bahisələr  isə,  Đqtisad  Məhkəməsinin  və  dola-

yısıyla T icarət Məhkəməsinin aidiyyat sahəsinə 

daxil  edilməlidir.  Bu  mümkün  deyilsə,    BĐM-

nin aidiyyat sahəsini nizamlayan MPM-nin 27-

ci  maddəsi  aşağıdakı  kimi  dəyişdirilməlidir.

 

“ BĐM, AR vətəndaşları və ya AR tabeçiliyində 

olan  hüquqi  şəxsləri  ilə  xaricilik  statusu  daşı-

yan  şəxslər (yəni, xarici  hüquqi  şəxslər,  xarici 

sərmayəli  hüquqi  şəxslər,  beynəlxalq  hüquqi 

şəxslər,  sahibkarlıq  fəaliyyətini həyata keçirən 

əcnəbilər,  vətandaşlığı  olmayan  şəxslər)  ara-

sında  meydana  gələn,  yaxud  xaricilik  statusu 

daşıyan  şəxslərin öz  aralarında  meydana  gələn 

və  iqtisadi  mübahisələrə  (ticari  (sahibkarlıq) 

xarakterli mübahisələrə) baxır. 

d. Məhkəmələ r Arasındakı Aidiyyat 

Münasibəti  

da. Ümumi Məlumat  

Yuxarıda  da  qeyd  edildiyi  kimi,  ölkəmizdə, 

mülki  mübahisələrə  Ümumi  (Rayon)  Məhkə-

rülmeğe  başlandıktan  sonra  yapılan  görev 

itirazlarında  hakim  ne  yapacaktır?  Hakim 

AMUK.  m32.2’de  düzenlenmiş  süre  zarfında 

itirazın  sunulmamış  olması  sebebiyle,  yapılan 

itirazı reddetmelidir. Fakat ara karar çıkarama-

ması gerekir. Şöyle ki, ara karar çıkardığı halde 

itiraz  hakkı  zamanaşımına  uğramış  taraf  yani 

itirazı  reddedilen  taraf  “ istinaf  mahkemesine” 

şikayette  bulunabilecek.  Bu  ise tatbikatta ciddi 

problemlerin ortaya çıkmasına neden olacaktır. 

Süresi  içinde  yapılan  itirazı  haklı  olduğunu 

tespit eden hakim görevsizlik kararı vermelidir 

(AMUK.m.32.4).  Đtirazda  bulunan  tarafın  bu 

iddiasının haklı olmadığını tespit ettiği takdirde 

ise  itirazın  reddine  karar  vermesi  gerekir 

(AMUK.m.32.4). Hakim her iki kararını gerek-

çeli olarak kabul etmelidir (AMUK.m.32.4). 

Alınan  bu  ara  kararın  tebliğinden  itibaren  15 

gün  içinde  “ istinaf  mahkemesine”  şikayet  ve-

rilebilir (AMUK.m.32.5). 

Đkinci  yol  ise,  hakimin  kendiliğinden  davanın 

görev  kurallarını  uygun  açılıp  açılmadığını 

araştırmasıdır.  Şöyle ki  AMUK.m.32.3’e  göre, 

hakim  davanın  görev  kurallarına  uygun  açılıp 

açılmadığını  araştırabilir.  Tabii  ki,  burada  

önemli iki husus  dikkat çekmektedir. Birincisi, 

davanın  görevli mahkemede  açılıp  açılmadığı-

nın  araştırılmasının  hakimin  takdirine  bırakıl-

mış  olmasıdır.  Zira,  kanun  hakimin  bu  araş-

tırmayı yapmağa mecbur olduğunu de ğil, araş-

tırabileceğini düzenlemektedir. Hakimin bu ko-

nu  da  geniş  takdir yetkisi  ile  donatılmış olama 

tatbikatta  kötüye  kullanılacağından  şüphe  edi-

lecektir.  

Đkinci  husus  ise,  hakimin,  bir  davanın  görev 

kurallarına  uygun  açılıp  açılmadığını  araştırma 

yetkisinin  belli  bir  süreye  tabi  tutulmamış 

olmasıdır.  Yani  hakim  davanın  istenilen  aşa-

masında  görevsizlik kararını  alabilmesi  önlen-

memiştir.  Yine  hakkın  kötüye  kullanılacağı 

şüphesi  ortaya  çıkacaktır.  Bu  nedenle  Yasako-

yucu  her  iki  husus  çözecek  düzenlemeleri 

yapması gerekir. 

SO NUÇ  

T arihi  gelişim  sürecinde,  taciri  hayatın  surtla 

geliştiğini  ve  kendini  yenilediğini  görmek 

mümkündür.  Bu  gelişim  ve  yenileme  süreci, 

ticari  (iqtisadi)  davaların,  uzmanlar  tarafından 

yargılanmsının amacına uyğun olacağı kanatini 

meydana  getridi.  Bu  maksadla,  orta  asırlarda 

---

“Özel Hukuk” Uluslararası Sempozyum

 

 

415 

mələr  ilə  Đqtisad  (T icarət)  Məhkəmələri  baxır. 

Bu  baxımdan  həmin  məhkəmələr  arasındakı 

aiddiyyat münasibətini təsbit etmək lazımdır.  

Məhkəmələr  arasındakı  “ aidiyyat  münasibəti” 

anlayışı  ilə  nəzərdə tutulan, Đqtisad  Məhkəmə-

sinin  aiddiyyatına  daxil  olan  bir  mübahisə 

Ümumi (Rayon) Məhkəmədə qaldırıldığı və ya 

əksinə olduğu vaxt, məhkəmə hakiminin və (və 

ya)  mübahisə  subyektlərinin hüquqi  baxımdan 

hansı  qaydada  hərəkət  edə  biləcəyinin  müəy-

yənləşdirilməsidir.  Başqa  bir  sözlə,  məhkəmə 

“ aidiyyatının pozulmasını” təhlil etməkdir.  

Mövzu  T ürkiyə  hüququndakı  “ iş  sahəsi”  və 

“vəzifə  sahəsi”  məfhumları  baxımından  təhlil 

edilir.  Buna  görə,  məhkəmələr  arasındakı 

aidiyyat  münasibəti “ iş  sahəsi”  münasibəti  ol-

duğu  halda,  bir  məhkəmə  aidiyyata  dair  pro-

sessual  normaları pozaraq  mübahisəni  öz  icra-

atına  qəbul  edərsə  və  həmin  mübahisəyə  dair 

qətnamə  çıxararsa,  həmin  qətnamə  təkcə  bu 

pozuntu  səbəbi  ilə  üst  dərəcə  məhkəmə  tərə-

findən  ləğv  edilə  bilməz.  Bu  ümumi  qaydanın 

istisnası    mövcuddur.  Məhkəmələr  arasındakı 

aidiyyat  münasibətinin  “ vəzifə  sahəsi”  müna-

sibəti  olduğu  halda,  bir  məhkəmənin  aidiyyata 

dair  prosessual  normaları  pozaraq  mübahisəni 

öz icraatına qəbul etməsi və həmin mübahisəyə 

dair  qətnamə  qəbul  etməsi  halında,  həmin 

qətnamə  sırf  bu  pozuntu  səbəbi  ilə  üst  dərəcə 

məhkəmə tərəfindən mütləq surətdə ləğv edilir.  

Bu  məlumatlar  əsasında  Azərbaycan  qanunve-

riciliyinə  görə,  mülki  hüquq  mübahisələrinə 

baxan  məhkəmələr  arasındakı  aidiyyat  müna-

sibəti  təsbit  edilməldir.  Hesab  edirik  ki,  ölkə-

mizdə  Ümumi  Məhkəmələr  ilə  Đqtisad  Məhkə-

mələri  arasındakı  aidiyyat  münasibəti “ iş  sahə-

si”  münasibətidir.  Belə  ki,  MPM-nin  32-ci 

maddəsinə  görə, “ işdə  iştirak  edən  şəxs  (məsə-

lən, cavabdeh)

[26]

 mübahisənin məhkəmə aidiy-

yatına  etiraz  edə  bilər.  Yenə  MPM-nin  32.2-ci 

maddəsinə  görə,  işdə  iştirak  edən  şəxs,  məh-

kəmə  aidiyyatına olan  əsaslandırılmış  etirazını 

işə  mahiyyəti  üzrə  baxmağa  başlanana  qədər 

bildirməlidir.  

Bu  göstərişdən  məlum  olduğu  kimi,  məhkə-

mənin  aidiyyatına  etiraz  etmək  hüququ  müəy-

yən bir müddət ilə məhdudlaşdırılmışdır. Yəni, 

mübahisə  tərəfi  həmin  etirazı  məhkəmə  işinin 

istənilən  mərhələsində  deyil,  yalnız  məhkəmə 

işi hazırlığı mərhələsində (MPM.m.165-m.173) 

irəli  sürə  bilər.  Çünki,  hazırlıq  mərhələsi  sona 

çatdıqdan  sonra,  mübahisəyə  mahiyyəti  üzrə 

baxılmağa başlanılır (MPM.m.173- 215). 

fuar,  pazar  ve  lonca  mahkemeleri kuruldu.  Bu 

mahkmelerin  günümüz  “T icaret  Mehkemele-

rinin” kaynağı olduğu kabul edilmektedir.    

Azerbaycan  hukukunda  daha  yeni  yeni  kabul 

edilen  “ticari  yargı”  kavramının  esas  amacı, 

tacirların, taciri faaliyyetinden kaynaklanan “ti-

cari  davaların”,  bu  davalar  özel  ihtisas  ve 

tecrübe gerektiridği için, ihtisaslaşmış  “Đktisad 

(T icaret)  Mehkmesinde”  yargılanmasının  te-

min edilmesidir.   

Fakat,  Azerbaycan  mevzuatında  “ticari  dava”, 

“T icaret  Mehkemesi”  gibi  kavramlar  açık 

olarak düzenlenmemiştir. Ama, tacirlerın, taciri 

ilşkilerinden  kaynaklanan  “ticari  davaları”  da 

çatısı  altında toplayan “ iktisadi  davalar”  ve  bu 

davaları  yargılayan  “ Đktisad  Mahkemsi”  mev-

zuatda açık bir şekilde düzenlenmiştir. Anlaşıl-

dığı  gibi,  ülkemizde  “ticari  davalrın” “ iktisadi 

davalırn” bir kolu olduğu kabul edilir ve “ Đkti-

sad  Mahkemesi”  de  mevzuatda  açık  hüküm 

olmasa  bile  aslinde  bir  “T icaret  Mehkeme-

sidir”,  fakat,  idari  (vergi)  davalarını  da  yar-

gılamakla görevli bir T icaret Mehkmesidir.  

Bu  durum uygulamada karışıklıklar doğurmak-

tadır. Fikrimize göre, ülkemizde “ iqtisadi mah-

keme  prosesi”  yerine, “ticari  mahkme  prosesi” 

ve  dolayısıyla  “ iktisadi  dava”  yerine  “ticari 

dava”  ve  “ Đqtisad  Mahkemesi”  yerine  ise, 

“T icaret Mehkemesi”  gibi  anlayışlar mevzutda 

açık  bir  şekilde  düzenlenmelidir.  Bele  ki, 

“ticari  mahkme  prosesinin”,  dolayısıyla “ticari 

davanin”  ve  “T icaret  Mehkemesinin”  kabul 

edilmesi ve mevzuatda düzenlenmsi her şeyden 

önce,  Azerbaycanda  taciretin  ve  dolayısıyla 

ölke  iktisadiyyatının  gelişimi  bakımından 

önemlidir.  

Ayrıca,  halihazırda  Đktisad  Mahkmesinin  iş 

sahasına  girdiyi  kanunen  düzenlenen  “vergi 

davalarını”  ve  “ diger  idari  davaları”  yargıla-

mak  üzre  bir “Đdare Mahkemesinin” kurulması 

gerekir.  

Azerbaycan hukukunda  davlar  diger  ülkelerde  

olduğu gibi hukuk davaları, idari davalar, aske-

ri  davalar  ve  ceza  davları  olmakla  sınıflara 

ayrılmakla  birlikte,  aynı  mahkeme  (yani  aynı 

hakim)  bazen  hem  hukuk,  hem  idari  hem  de 

ceza davasına bakabilmektedir. Bu durum tabii 

ki  çağdaş  hukuk  düzeninin  gereksinimlerine 

uygun değildir. Azerbaycan’ın ekonomik gücü-

nü  göz  önünde  tuttuğumuzda  bu  durumun  

mecburiyetten  ileri  geldiğini  deyebiliriz.  Fakat 

yine  aynı  mahkeme  çatısı  altında  birden  fazla 

---