Microsoft Word Design Hukuk Sempozyum last doc
Yüklə 3,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
45 FƏRDĐ MÜLKĐYYƏTĐN TARĐXĐ VƏ ƏHƏMĐYYƏTĐ Prof. Dr. Mehme t ÜNAL Ankara Universiteti, Hüquq Fakültəsi, Mülki Hüquq müəllimi
Adından açıqca anlaşıldığı kimi, bu çıxışın iki mövzusu vardır. Bunlardan biri fərdi mülkiy- yətin tarixi, digəri isə, bu mülkiyyətin əhəmiy- yətidir. I. FƏ RDĐ MÜLKĐYYƏT VƏ ONUN TARĐXĐ A. FƏRDĐ MÜLKĐYYƏT ANLAYIŞI Bu məfhum, dövlət (kollektiv) mülkiyyətinin əks mənasına gəlir və bu mənada istifadə olu- nur. Fərdi mülkiyyət, qısaca fərdə aid mülkiyyət de- məkdir. “ Fərd” məfhumu, hər şeydən əvvəl fiziki şəxsləri, yəni insanları ifadə edir. Ayrıca xeyriyyə təşkilatları, şirkət və kooperativlər və müxtəlif peşə ittifaqları vs. bu kimi özəl hüquq şəxsləri də bu anlayış içərisinə daxil edilir. Hətta dövlət və bələdiyyələr kim ümumi hüquq sahəsinə aid olan hüquqi şəxslər belə vəziyyətə görə fərdi mülkiyyət sahibi olabilirlər. Bir qayda olaraq mülkiyyət haqqının mövzusu əşyadır. Fərdi mülkiyyət, mülkiyyət mövzusu əşya üzərində malikinə ən geniş səlahiyyət tə- min edən bir əmlak haqqıdır. Mülkiyyət haqqı- nın təmin etdiyi səlahiyyətlər, Roma Hüququn- dan bəri edilən təsnifat və ilə, istifadə, fayda- lanma və sərəncam səlahiyyətləridir. Onu da vurğulamaq lazımdır ki, bir başa hakimiyyət ifadəsi ilə nəzərdə tutulan malikin ona aid olan əşya üzərində, heç kimin icazəsinə, təsdiqinə və vasitəçilik etməsinə ehtiyac hiss etmədən bu mənadakı hakimiyyətini sürdürə bilməsidir. Icazəsinə, təsdiqinə və vasitəcilik etməsinə eh- tiyac olmayan hüquqi varlıqlara dövlət, icra ha- kimiyyəti, polis və digər təhlükəsizlik orqan- ları, bələdiyyə vs. kimi üstün ictimai səlahiy- yətlə təchiz edilmiş hüquqi təşkilatlar da daxil- dir. Həmçinin, “hər kəsə qarşı irəli sürülmə” xüsusiyyətindən də, malikin icazəsi, təsdiqi və vasitəçiliyi olmadan heç kimin mülkyyət predmetinə əl uzada bilməməsi, ondan faydala- na bilməməsi başa düşülməkdədir. Digər bir ifadə ilə, malikin xaricindəki hər kəs, malikin
FERDÎ (Ö ZEL) MÜLKĐYETĐN TARĐHÇ ES Đ VE ÖNEMĐ
Prof. Dr. Mehme t ÜNAL Ankara Üniversitesi, Hukuk Fakültesi Medeni Hukuk Öğretim Üyesi
Başlıktan da açıkca anlaşıldığı üzere bu tebli- ğin iki konusu bulunmaktadır. Birincisi ferdî mülkiyetin tarihçesi, ikincisi bu mülkiyetin öne- midir. I. FERDÎ MÜLKĐYET VE TARĐHÇES Đ A. FERDÎ MÜLKĐY ET KAVRAMI Bu kavram kamu (sosyal) mülkiyetin karşıt kav- ramı olarak kullanılmaktadır. Ferdî mülkiyet, kısaca ferde ait mülkiyet de- mektir. “ Fert” kavramı öncelikle gerçek kişi- leri, yani insanları ifade etmektedir. Ayrıca dernek, vakıf, şirket, kooperatif gibi özel hu- kuk tüzel kişileri de bu kavrama dahil kabul edilmektedir. Hatta devlet, belediyeler, il özel idareleri, köyler gibi kamu hukuku tüzel kişi- leri dahi duruma göre ferdî mülkiyet sahip ola- bilmektedirler. Kaideten mülkiyet hakkının konusunu eşya oluşturur. Ferdо mülkiyet, sahibine konusu olan eşya üzerinde en geniş ve herkese karşı der- meyan edilebilen doğrudan doğruya hakimiyet yetkisi bahşeder. Mülkiyet hakkının kapsamın- da, Roma Hukukundan beri yapılan bir ayırım ve ifade ile, kullanma, yararlanma ve tasarruf yetkileri bulunmaktadır. Ayrıca belirtmek gere- kir ki, doğrudan doğruya hakimiyet yetkisin- den maksat malikin kendisine ait olan eşya üzerinde, hiç kimsenin iznine, icazetine ve aracılık etmesine ihtiyaç duymadan bu anlam- daki hakimiyet yetkisini kullanmasıdır. Iznine, icazetine ve aracılığına ihtiyaç duyulmayacak hukuki varlıklar arasında devlet, vilayet, zabı- ta, polis, emniyet, belediye, köy gibi kamu yet- kisiyle donatılmış otorite ve hukuki varlıklar da bulunmaktadır. Keza “herkese karşı derme-yan edilebilme” özelliğinden de, malikin izni, ica- zeti ve aracılığı olmadan hiç kimsenin mülk konusu şeye el atamaması, ondan yararlanama- ması anlaşılmaktadır. Aksine bir ifade ile mali- kin dışındaki herkes, malikin mülk konusu eş- yasından doğrudan doğruya yararlanmasına ve
“Mülki hüquq” beynəlx alq simpozium
46 mülkiyyət mövzusu əşyasından birbaşa fayda- lanmasına və o şeyə aid sərancamlar verməsinə mane olmamaq, yəni bu birbaşa münasibəti pozmamaq öhdəliyi altındadır. Bu ifadə də keçən “hər kəs” sözünə, digər fiziki şəxslərlə birlikdə dövlət və onun kimi hegemon gücü istifadə etmək səlahiyyəti olan şəxs və təşkilatlar da daxildir. Malik, əşyası üzərindəki birbaşa hakimiyətini pozan hər kəsə qarşı, məq- sədə uyğunluq ölçüsü çərçivəsində onu dəf et- mək üçün hər cür qüvvədən istifadə etmək, yə- ni güc tətbiq etmək, oradan qova bilmək, əşya- sını oğurlayanı qovalayıb onu zorla almaq hü- quq və səlahiyyətinə sahibdir. Malikin bu çərçivədə etmiş olduğu hərəkətlərindən mül- kiyyət haqqını pozanlar bir zərərə məruz qalar- larsa, güc tətbiq edən malik bu zərərdən mə- suliyyət daşımaz. Beləcə, müasir sərbəst bazar iqtisadiyyatı sisteminin mənimsəndiyi hüquq sistemlərində mülkiyyət haqqı sayəsində, ma- likə, bu mənada xüsusilə özəl hüquq şəxslərinə çox güclü və böyük qorunma imkanı təmin edilmişdir. B. ŞƏXSI MÜLKIYYƏTIN TAR IXI a. Ümumi olaraq Ancaq bu açıqlanan mənadakı şəxsi mülkiyyət anlayışı, insanlıq tarixində çox da asanlıqla qə- bul edilməmişdir. Həmçinin bu mənadakı şəxsi mülkiyyət anlayışı da sanıldığı qədər qədim ta- rixə malik deyildir. Qərb dünyası, daha doğru- su Avropa belə bir mülkiyyət anlayışına 1789 Fransız inqilabı ilə qovuşmuşdur. Islam aləmi isə, Islam dininin nazil olmasıyla birliktə bu mülkiyyət anlayışına sahip olmuşdur. Belə ki, Islamda, bir kimsenin canı və malı başqalarına haram qılınmıştır. Ayrıca onu da nəzərə çatdıraq ki, şəxsi mülkiy- yət öncə daşınar əşya, daha sonra daşınmaz əşya üzərində qəbul edilmişdir. Başqa sözlə şəxsi mülkiyyətin daşınar əşya üzərindəki qə- bulu, əsasən daşınmaz əşya üzərindəki şəxsi mülkiyyət anlayışının qəbul edilməsindən çox daha qədimə tarixə malikdir. Bu, əşyanın ma- hiyyəti, həyati əhəmiyyəti, iqtisadi dəyəri və funksiyasından irəli gələn bir nəticədir. Beləliklə, mülkiyyət haqqı insanlığın yaradılı- şıyla birlikdə var olan bir haqq deyildir. Ümu- miyyətlə mülkiyyət haqqı, xüsusilə də şəxsi mülkiyyət, müəyyən bir tarixi prosesdən keçə- rək meydana gəlmişdir. Bu mövzuda ədəbiy- yatda iki nəzəriyyə mövcuddur. Bunlardan bi- rincisi “ ibtidai ortaqçı” nəzəriyyə, ikincisi isə “Təbiət” nəzəriyyəsidir. o şeye ilişkin tasarrufta bulunmasına engel ol- mamak, yani bu doğrudan ilişkiyi ihlal etme- mek yükümü altında bulunmaktadır. Bu ifade de geçen “herkes” sözcüğüne, diğer gerçek kişilerin yanında devlet ve onun gibi kamu gücünü kullanan kurum ve kişiler de dahildir. Malik, eşyası üzerindeki doğrudan doğruya hakimiyetini ihlal edenlere karşı, onları defetmek için her türlü kuvvete başvur- mak, zor kullanmak, darp etmek, oradan kova- bilmek, eşyasını çalanı kovalayıp onu zorla al- mak hak ve yetkisine sahiptir. Bu sırada ihlal edenler bir zarara uğramışsa, zor kullanan ma- lik o zarardan sorumlu değildir. Böylece çağ- daş serbest piyasa ekonomisini benimsemiş ile- ri hukuk sistemleri mülkiyet hakkı sayesinde, malike, dolaysıyla ferde, devlet ve onun gibi kamu otoritesi kullanan kurum ve kişiler kar- şısında çok güçlü ve büyük korunma imkanı sağlamışlardır. B. FERDО MÜLKIY ETIN TAR IHÇ ESI a. Genel olarak Ancak bu açıklanan anlamdaki ferdо mülkiyete, insanlık kolay erişmemiştir. Keza bu anlamdaki ferdо mülkiyeti de sanıldığı kadar da eskilere dayanmamaktadır. Batı dünyası, yani Avrupa böyle bir mülkiyet anlayışına 1789 Fransız ihti- lali ile kavuşmuştur. Islam alemi ise, Islam dini- nin nazil olmasıyla birlikte bu mülkiyet anlayı- şına sahip olmuştur. Zira Islamda, bir kimsenin canı ve malı başkalarına haram kılınmıştır. Ayrıca belirtmek gerekir ki, ferdо mülkiyet ön- ce taşınır eşya, daha sonra da taşınmaz eşya üzerinde gerçekleşmiştir. Başka bir ifade ile ferdо mülkiyetin taşınır eşya üzerindeki gerçek- leşmesi çok daha eskiye dayandığı halde, taşın- maz eşya üzerindeki gerçekleşmesi ise çok da- ha yenidir. Bu durum, eşyanın niteliği, hayati önemi ve ekonomik değeriyle ilgili bir sonuç- tur. Mülkiyet hakkı insanlığın doğuşuyla birlikte var olan bir hak değildir. Genel olarak mülki- yet hakkı, özel olarak ferdо mülkiyet belli bir tarihi süreçten geçerek ortaya çıkmıştır. Bu konuda doktrinde iki görüş mevcuttur. Bunlar- dan birincisi “ ilkel ortakcı” görüş, ikincisi “ Doğal” görüştür. Đlkel ortakcı mülkiyet görüşüne göre insanlık tarihi mülkiyet yönünden vahşe t (savage ry), Yüklə 3,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|