www.uemu.birolmali.com
Urmu Kitabxanasi
14
1) Ya psixi cähätdän xästä olublar: mäs., Petrarka, Molyer, Flober, Dostoevski, sgändär, Sezar,
Napoleon – epilepsiyadan; Jorj Sand, Mikellancelo, Bayron, Höte – psixopatiyadan; Platon, Dekart, Paskal,
Nyüton, Faradey, Kant, Emerson, Darvin, Niçşe, Spenser vä b. – şizofreniyadan äziyyät çäkib vä ya birbaşa
olaraq bu mäqsädli xüsusi xästäxanalarda müalicä olunublar (bax: 59 säh. 606; 124 säh. 357; 143 säh. 172...);
2) Ya hälä çox erkän yaşlarından yetim qalıblar: mäs., .Nyüton – hälä doğulmamışdan ävväl, V. .Lenin –
hälä körpä ikän, Q.Leybnis – 6, Humboldt – 9, N.Kopernik – 10, D.Mendeleyev – 14, Napoleon – 15,
Bethoven – 16 yaşında atasını itirib vä s. (Ätraflı bax: 124 säh. 168-169);
3) Ya da onların häyatının ilk illäri vä ya elä bütün ömürläri bu vä ya digär formada çox ağır keçib (bax:
burada, säh. 28).
Bir sözlä, Adler vä onun ardıcıllarının qänaätinä görä, istänilän davranış – bu vä ya digär formada insanların
öz natamamlıqlarını tamamlamaq cähdi vä ya zäifliklärinä qalib gälmäk säyi ilä älaqädardır.
I.1.4. BIHEVIORIAL-TÄLIM CÄRÄYANI
Bu cäräyanın yaradıcısı D.Uotson hälä 20-ci äsrin ävvällärindän belä müddäa ilä çıxış etmäyä başladı ki,
psixologiya şüur fenomeni ilä deyil, davranışla mäşğul olmalıdır. D.Uotsona, eläcä dä, onun ardıcıllarına görä
istänilän növ fäaliyyät xarici stimullara qarşı cavablar silsiläsindän savayı özgä bir şey deyil (reaktivizm
prinsipi). Başqa sözlä, här bir fäaliyyät, müstäsna olaraq ätraf dünyanın impulslarına qarşı orqanizmin verdiyi
şärti vä şärtsiz reflekslär kompleksidir. D.Uotson bunu, sonradan psixologiyada mäşhurlaşmış aşağıdakı formulla
ifadä etdi: S – R, yäni ki, här bir reaksiya mütläq hansısa stimuldan doğur. D.Uotsonun bu düsturu sonradan
onun ardıcılları (älälxüsus, E.Tolmen, E.Torndayk vä b.Skinner) täräfindän bir qädär täkmilläşdiriläräk aşağıdakı
varianta salındı: S – V – R. Bu aralıq märhälä, burada känar däyişänlärin dä rola malik olduğunu göstärirdi. Bu
cäräyanın än görkämli nümayändälärindän olan Skinner bu aralıq märhälänin mahiyyätini tam açaraq göstärdi ki,
istänilän davranışı formalaşdıran stimulların hamısı heç dä bir-birinin eyni olmayıb, bir-birindän färqlänirlär.
Skinner iki növ stimul növünü göstärir: mövcud vä gözlänilän (ümidedilän) stimullar. nsan öz evindä oturarkän
evin soyuq olduğunu hiss etdikdä därhal qalxıb sobanı yandırır. Äksinä, isti olduğunu gördükdä sobanı söndürür,
kondisioneri qoşur vä s. Bu, ätraf dünyanın birbaşa täsirlärinä qarşı insanın verdiyi reaksiyalardır. Lakin heç dä
bütün stimullar hämişä bu cür aşkar görünmäyä bilär vä insan vä ya bir başqa canlı, heç bir xarici stimul
olmadan da müäyyän addımlar ata, reaksiyalar verä bilär. Mäsälän, çox vaxt ola bilir ki, insan özü istämädän dä
sähär tezdän güclä yuxudan qalxır, işä gedir vä iş üräyincä olmasa da belä, yenä dä axşama qädär bu işlä mäşğul
olub, axşam geri qayıdır. Nä onu yuxudan durmağa mäcbur edän olur, nä dä işdä başının üstündä durub onu
işlädän. Bununla belä, o bunları edir. Mäsälä burasındadır ki, burada onu fäaliyyätä tährik edän stimullar onun
hämin bu davranışlarından ävväl yox, sonra yerläşir vä o da bunları görür, därk edir. Belä ki, o yaxşı bilir ki,
yuxudan çätinliklä dä olsa durub işä getmäsä vä ya gedib iş görmäsä nä itirär, gedib işlärini yerinä yetirmäklä nä
qazanar: bunları etmädikdä işdän qovula bilär, mävacibi käsilär, o da öz növbäsindä ona xeyli älavä problemlär
gätirär, etdikdä isä ailäsinin, özünün dolanışacağını tämin edär, bir sıra älavä problemläri häll etmäk üçün imkan
qazanar. Skinner bu iki növ stimulun (yäni, reaksiyanı qabaqcadan, yoxsa sonradan formalaşdıran stimulların)
törätdiyi davranışları da bir-birindän färqländirir vä o, bu birincini respondent, ikincini isä operand davranış
adlandırır. Adi häyatda insanın äli isti bir şeyä toxunarkän qışqırıb älini çäkmäsi, soyuq havada titrämäsi,
acarkän yemäk axtarması vä s. – bu birinci, qarşısına hansısa mäqsäd qoyub ona çatmaq üçün can atması,
xeyirxah motivlärdän iräli gäläräk kimdänsä hansısa bäd xäbäri gizlätmäsi, övladlarını pis ämällärä görä
cäzalandırması, siyasi mübarizälärä qoşulması vä s. – bu ikinci növ davranışlara nümunälärdändir. Yäni bu
sonuncu hallarda insan, qabaqcadan işin näticäsini göz önünä gätirib hansısa addımı atır vä ya ondan çäkinir.
I.1.5. HUMANIST PSIXOLOGIYA
20-ci äsrin 60-cı illärindä bir qrup amerikan psixoloqu, tanınmış amerikan psixoloqu Abraham Maslounun
rähbärliyi ilä, psixoanaliz vä biheviorizmä alternativ olan häyataqabil bir näzäriyyä yaratmağı qarşısına mäqsäd
qoydu. Müäyyän mänada ekzissensial fälsäfäyä äsaslanan bu yeni cäräyan, adı çäkilän här iki psixoloji
cäräyandan färqli olaraq, insanın taleyinin hansısa irrasional häväslärdän vä ya ätraf dünyanın
däyişkänliklärindän asılı olmayıb, tam şäkildä insanın öz ağlı vä düşüncäsindän asılı olduğunu iddia edirdi.
«Humanist psixologiya» adlandırılan bu yeni cäräyana görä, insanı fäaliyyätä, onun daxilindä mövcud olan
müxtälif növlü täläbatlar vadar edir. Lakin insan bu täläbatları ödämäk yollarını seçmäkdä azaddır. Başqa sözlä,
insan «seçim azadlığı»na malikdir vä mäqsädin häyatakeçmä vasitälärini, mexanizmini seçmäk mäqamında o
iradi bir mäxluqa çevrilir, täbiätin diqtäsindän känara çıxır. A.Maslou insanda adi bioloji täläbatlardan älavä,
häm dä daha ali täläbatların olduğunu qeyd edir. Buraya inkişaf arzusu, yeni stimul axtarışları, özünürealizä
täläbatları vä s. kimi sırf insana mäxsus olan täläbatlar aiddir (heterostaz prinsipi). Maslouya görä, insanı öz
qabiliyyätini, potensialını nümayiş etdirmäyä mähz bu sonuncular tährik edir. xtiyari bir fäaliyyät mähz bu
täläbatdan meydana çıxır.
Dostları ilə paylaş: |