31
Dəmir yolu
Avtomobil
Daxili su nəqli
Dəniz nəqli
Neft boru kəməri
Qaz kəməri
Hava nəqliyyatı
Cəmi
yük
daşınmalar,trln
30,8
7,5
5,6
51,9
3,1
1,1
0,1
6,9
18,9
8,0
3,0
62,7
5,0
2,3
0,1
28,9
14,5
6,9
2,5
67,5
6,0
2,5
0,1
47,6
15,0
9,3
2,7
61,1
8,2
3,6
0,1
48,7
15,1
10,1
2,8
69,3
8,6
4,0
0,1
50,8
15,2
10,3
3,0
68,5
8,8
4,1
0,1
55,9
Yük dövriyyəsinin dəyişməsi , %-lə
Cədvəl 9
Nəqliyyat növləri
1950 1970
1980
1996
2000
2014
Dəmir yolu
25.6
15.2
11.8
10.2
10.3
10.1
Avtomobil
71.4
77.2
79.0
79.9
78.9
78.9
O cümlədən: fərdi
56.8
60.5
60.0
61.1
61.3
61.5
Daxili su nəqliyyatı
0.6
0.5
0.4
0.4
0.4
0.4
Dəniz nəqliyyatı
0.8
0.3
0.3
0.3
0.3
0.3
Hava nəqliyyatı
1.2
6.7
8.5
9.2
10.1
10.3
Sərnişin
daşınması,trln sərnişin
– km
2.5
8.0
14.2
18.1
20.3
22.8
Dünya nəqliyyatınının sərnişin dövriyyəsinin strukturu, %-lə.
Dünya nəqliyyatının inkişafı beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin inkişafına
müsbət yəsir edən əsas amillərdəndir. Nəqliyyat eyni zamanda məhsuldar qüvvələrin
inkişafı və yerləşdirilməsində də çox böyük rol oynayır.
32
Fə
sil 2 Azə
rbaycan iqtisadiyyatının dünya tə
sə
rrüfat sisteminə
ineqrasiyasındaeneiji və
tranzit potensialı amili
2.1 Azə
rbaycan iqtisadiyyatının dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyasında
enerji potensialının istifadə
si xüsusiyyə
tlə
ri
Dünya təsərrüfatında enerji daşıyıcıları bazarı mühüm rol oynayır. Bu ondan
irəli gəlir ki, enerji daşıyıcılarından (neft, qaz, kömür, yanar şist və s.) ayrı-ayrı
dövlətlərin milli enerji təhlükəsizliyi proqramında aparıcı yer tutur. Qeyd etmək
lazımdır ki, dünya neft məhsulları bazarı və onun inkişafı əsasən artan təlabatdan və
bu sahədə ixtisaslaşmış ölkələrin həyata keçirdiyi iqtisadi-siyasi tədbirlərdən daim
asılıdır.Yəni enerji resurslarından rasional istifadə indiki şəraitdə bütün ölkələr üçün
mühüm iqtisadi diversifikasiya amilidir. “Diversifikasiya” - (latənca - diversificatio
dəyişkənlik, müxtəliflik,fəaliyyət) iqtisadianlamda kapitalın təmərküzləşməsi
formalarından biri kimi dəyişkənlik, müxtəliflik təzahüründə obyektlərinin bölünməsi,
məhsulun nomenklaturunun genişləndirilməsi, istehsalın bir-biri ilə əlaqəsi olmayan
növlərinin eyni zamanda inkişafını səciyyələndirir. Diversifikasiya nəticəsində sahəvi
komplekslər müxtəlif istehsal strukturlarına bölünür və mahiyyətcə həm də tipoloji
səciyyə daşıyır. Belə ki, onun əsasən - əlaqəli və əlaqəli olmayan iki tipini
fərqləndirirlər:
33
-Əlaqəli diversifikasiya biznesin mövcud sferalari (istehsal, marketinq, material
təminatları, texnologiyalar və s.) ilə bağlı müəssisənin yeni fəaliyyət sahəsini əhatə
edir və özü özlüyündə şaquli və üfüqi olan sektorlara bölünür. Üfüqi diversifikasiya
müəssisə tərəfindən buraxılan və reallaşdırılan məhsul üzrə istehsalın inkişafına
yönələn kapital qoyuluşlu, şaquli diversifikasiya isə mövcud müştəriyə yeni məhsulun
yönəldilməsi ilə bağlı artim strategiyasini ifadə edir.
-Lateral diversifikasiya biznesin mövcud sferalari ilə bağlı olmayan yeni fəaliyyət
sahələrini ehtiva edir.
Diversifikasiyanın “konqlomerat diversifikasiya”, mərkəzçi diversifikasiya və s.
bu kimi xüsusi növləri də mövcuddur. O, istehsalın diversifikasiyası, məhsul
diversifikasiyası, ixracın diversifikasiyasi, sadəlövh diversifikasiya, investisiyaların
diversifikasiyası və s. bu kimi təsnifatları da özündə birləşdirir.
stehsalın diversifikasiyası eyni zamanda biri-biri ilə bağlı olmayan çoxlu
istehsal növlərinin inkişafı, bir müəssisə daxilində istehsal məmulatları çeşidinin
genişləndirilməsi, istehsalın səmərəliliyinin artırılması, iqtisadi faydalanma və iflasdan
qurtulma məqsədi ilə aparılır. Məhsul diversifikasiyası bu və ya digər məhsulun
ə
həmiyyətli dərəcədə modifikasiyada istehsalını səciyyələndirir. Neftin diversifikasiya
amili ilə tanış olmaq üçün aşağıdakıları nəzərdən keçirək:
Dünya təsərrüfatında baş verən bütün dəyişikliklərdə neft amilinin rolu olduqca
böyükdür. Müasir neft sənayesi olduqca beynəlmiləl xarakter almışdır. Hazırki dövrdə
neft məhsulları bazarının iqtisadi əsaslarının tədqiqi ilə bir çox şirkətlər, qrumlar
məşğul olur. Onlar gələcəkdə neft hasilatını, emalını, satışını, qiymətini, bu sahəyə
qoyula biləcək investisiyanın həcmini, risklik dərəcəsini və s. məlumatları
araşdırırlar. Belə qrumlardan biri də baş ofisi Vaşinqtonda yerləşən Energy
nformation Administration təşkilatıdır. Qrumun açıqladığı bəzi şərhlərlə tanış olaq:
Dünya üzrə neftə və neft məhsullarına olan təlabatın xüsusi çəkisinin böyük
olduğu regionlarla neft istehsalı ilə məşğul olan regionlar coğrafi məkanca bir-birinə
uyğun gəlmir ( ABŞ və Rusiya daxil olmamaq şərtilə ). Neftin əsas istehsalatçıları
Yaxın və Orta Şərq ölkələri olsalar da onların idxalçıları əsasən Qərbi Avropa,
Yaponiya və ABŞ-dır;