Microsoft Word Elmi Mecmue 27

Dr. Asaf Ganbarov
 
 
344 
demokratik cumhuriyetin oluşturulması” yönündeydi. Kongrede özerklik talepleri 
dile getirilse de, bu görüş pek kabul görmemiştir. 1917 yılı Ekim ayında meydana 
gelen Bolşevik ihtilalinden sonra Transkafkasya Federasyonu oluşturuldu. 
“Transkafkasya Federasyonu” Azerbaycan, Gürcistan ve İrevan (şimdiki Ermenistan) 
vilayetlerini de kapsamaktaydı. Gürcistanın ayrılmasıyla Transkafkasya Seymi

 
Federasyonun ilga olduğunu duyurmuştur.
2
 Bunun üzerine Transkafkasya 
Federasyonu Seyminde Azerbaycanı temsil eden heyet “Milli Şura” oluşturarak 
Azerbaycan’ın bağımsız bir devlet olduğunu ilan etmiştir.
3
 Milli Şura tarafından ilan 
edilen bağımsızlık bildirisi şu maddeleri içeriyordu: 
1.  Azerbaycan tamamen bağımsız bir devlet olarak Transkafkasyanın Güney ve 
Doğusunu kapsamaktadır 
2.  Bağımsız Azerbaycan Devletinin Hükumet şekli demokratik Cumhuriyet’dir 
3.  Azerbaycan Halk Cumhuriyeti başta komşuları olmak üzere tüm millet ve 
devletlerle dostça ilişkiler kurmaya kararlıdır 
4.  Azerbaycan Halk Cumhuriyeti, etnik, köken, din, sınıf, meslek ve ya cinsiyet 
farkı gözetmeksizin sınırları içindeki bütün vatandaşlarının tüm sivil ve siyasal 
haklarının güvence altına alır 
5.  Azerbaycan Halk Cumhuriyeti, topraklarında yaşayan bütün milletlerin özgür 
gelişmesini destekler, 
6.  Azerbaycan kurucu meclisi toplanana kadar Azerbaycandakı en yüksek 
yetkili merci, genel oyla seçilmiş olan Milli Şuradır, geçici Hükumet bu “Şuraya” 
karşı sorumludur.
4
 
Ama ne yazık ki, Azerbaycan’nın bağımsızlık dönemi çok uzun sürmedi. 27 
Nisan 1920'de Kızıl Ordu Azerbaycan'ı işgal ederek Azerbaycan Halk Cumhuriyeti'ni 
ortadan kaldırdı. Rus işgalinin hemen ardından Azerbaycan Sovyet Sosyalist 
Cumhuriyeti'nin kuruluşu ilan edildi. 5 Aralık 1936'da da ise Azerbaycan SSCB'nin 
bir üyesi haline getirildi.
5
  
 
Azerbaycan Halk Cumhuriyetinde Din ve Devlet ilişkileri 
Azerbaycan Halk Cumhuriyeti kurulduktan sonra Hükumet, dini kurumların 
resmi statüsünü belirlemekte geçikmemiştir. Cumhuriyet Hükumetinin 1918 yılı 
Haziran ayında aldığı karara göre, Dini İdarenin başkanları Şeyhul-İslam ve Müftüye 
İslam diniyle ilgili konularda açılan muzakerelerde belirleyici oy hakkı tanındı. 
Böylece Dini İdarenin siyasi hayata katılımına ilk baştan her türlü imkan sağlandı.  
                                                 

 Üç memleketi (Azerbaycan, Gürcistan, İrevan) temsil eden Yasama Meclisi. 
2
 Tadeusz Swietochowski, Müslüman Cemaatten Ulusal Kimliye Rus Azerbaycanı 1905-1920, Nuray 
Mert (çev.), Ankara: Bağlam Yayınları, 1988, s. 172. 
3
 F.Maqsudov, İ.Əliyev, N.Ağamalıyev,  Ş.Alışanlı,  Azerbaycan Cumhuriyyeti, Bakı: Elm Neşriyyatı, 
1998, s. 92-93 
4
 Audrey Altstadt, The Azerbaijani Turks: Power and Identity Under Russian Rule,  
Standford: Hoover Institution Press,  1992, s. 89; Swietochowski, a.g.e., s. 177. 
5
 Ziya Buniyatov, “Azerbaycan”, DİA, C. IV, İstanbul: TDV Yayınları, 1991, s. 320. 

---

Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nde Din ve devlet İlişkileri (1918-1920)
  
345 
Bağımsız Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin ilk başbakanı olan Feth Ali Han 
Hoyski (1875-1920) Hükumeti kabinesinde Halk Maarifi ve Dini İtikat Bakanlığı tesis 
edildi. Söz konusu bakanlığın 1918 yılı 10 Ağustosta Dini İdareye gönderdiği resmi 
muracaat sonucunda, merkezi Tiflis’te olan Zakafkasya Müslümanları Dini İdaresi 
Gence  şehrine taşındı.  Şeyhul-İslam ve Müftünün  ortaklaşa aldıkları karara göre, 
Sünni ve Şii Dini İdareleri tek kurumda birleştirildi. Bundan böyle Osmanlı 
devletinden örnek alınarak Dini İdaresi  “Maşyahati- İslamiyye” adlandırıldı.  
Halk Marifi ve Dini İtikat Bakanlığı Maşyahati-İslamiyye’nin yapısını ve 
maaşlarını da belirlemiştir. Yeni tesis edilmiş “Maşhayati-İslamiyye” kurumu 2 
başkan, 4 meclis üyesi, katip, ve personeller olmak üzere toplan 15 görevliden ibaretti. 
Başkanlık görevini yapan Şeyhul-İslamın ve Müftünün kuruma eşbaşkanlık 
yapmasına karar verilmiş ve her birine eşit maaş tahsis edilmiştir. Hükumetin 1920 
yılında çıkarttığı kararnameye göre “Maşhayati-İslamiyye” idaresinin eşbaşkanları 
Bakan Yardımcısı statüsünde konumlandırıldı.
6
 
Halk Cumhuriyeti’nin eğitim alanında yaptığı ilk uygulama, eğitimin 
millileştirilmesi oldu. Bu çerçevede  Türk dilinin Devlet dili olması kesinleşti. Bütün 
okullarda türkçe eğitim dili olarak zorunlu hale getirildi. Rusya tarihinin yerine, Türk 
halklarının tarihi eğitim programına dahil edildi. Böylece Azerbaycan Halk 
Cumhuriyeti döneminde Türk dili, Türklerin tarihi ve edebiyyatı milli eğitim 
stratejilerinin odak noktasında idi.
7
  Öğretim elemanlarının azlığı orta okullarda 
eğitimin türkçeleştirilmesini yavaşlatıyordu. Bu sorunu çözmek için Hükumet bir 
tarafdan öğretmen hazırlayan yerel okullar açıyor, diğer taraftan da yüksek eğitim 
almaları için yurt dışına öğrenciler gönderiyordu. 
1 Eylül 1919 yılında Parlamento, Bakü’de Devlet Üniversitesinin tesis edilmesi 
ile ilgili kanun tasarısını onayladı. Sözkonusu kanun tasarısında üniversitenin dört 
fakülteden ibaret olması gösteriliyordu. Bunlar tarih-filoloji, fizik-matematik, hukuk 
ve tıp fakülteleriydi. İlgili kanunda üniversitenin 1919-1920 yıllarında eğitimin teşkili 
ve gerekli eğitim donanımının tedarik edilmesi amaçıyla, devlet bütçesinden 5 milyon 
manat  ayrılması öngürülmüş ve bütün fakültelerde eğitimin zorunlu olarak Azeri 
türkçesinde verilmesinin altı çizilmişti.
8
 Böylece Azeraycan tarihinde ilk yüksek 
öğretim kurumu,  Bakü Devlet Üniversitesi Milli Hükumetin kararı ile yüksek eğitim 
hizmetine başladı. 
 
“AHC”de Din ve Siyaset İlişkileri:  İttihat ve Milliyetçilik 
Milli  Şura, Azerbaycan’ın bağımsızlığını ilan ettikten sonra Parlamentonun 
oluşturulması sürecine geçilmiştir. Azerbaycan Halk Cumhuriyeti Parlementosunun 
                                                 
6
 Azerbaycan Halk Cumhuriyeti Ensiklopediyası, C. II, Bakı: Lider Neşriyat, 2005, s. 199. 
7
 Altstadt, The Azerbaijani Turks, s. 95. 
8
 Azerbaycan Tarihi, C. V, Bakı: “Elm” Neşriyatı, 2007, s. 398; Altstadt, a.g.e. , s. 95; Swietochowski, 
a.g.e., s. 198.  

---