Microsoft Word Elmi Mecmue 27
Yüklə 3,5 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Çapa tövsiyə etdi: akademik V.M.Məmmədəliyev
Türk inanc sistemi baxımından qədim Türklərlə Şumerlərin ortaq bağları 113 RESUME SIMILAR ASPECTS OF THE ANCIENT TURKS AND SUMERIANS IN ACCORDANCE WITH THE SYSTEM OF THE TURKIC RELIGION Babayev Elvin The Sumerians and Turks have many similar aspects in accordance with the conditions of language and religion. This mainly aries during the study of Orkhon׳ s writings. Many of the stigma are similar. Moving teh Sumerians from Central Asia reveals interesting facts. Similarities Sumerian language with the Altai-Turkich language in similar architectural forms of temples and similarity of the ornaments of mountain temples and in general in the similarity of ideograms with mountain villages. The model of creating peace in Sumerian and Turkish epics is completely identical to each other. Çapa tövsiyə etdi: akademik V.M.Məmmədəliyev Qəribi lirikasının səciyyəvi xüsusiyyətləri 115 QƏRİBİ LİRİKASININ SƏCİYYƏVİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ Paşa Kərimov, filologiya üzrə elmlər doktoru Açar sözlər: Səfəvi, qızılbaş, divan, qəzəl, müxəmməs Ключевые слова: Сафеви, гызылбаш, диван, газель, мухаммас Key words: Safevi, gizilbash, divan, ghazel, mukhammas XVI əsrdən başlayaraq Azərbaycan ədəbiyyatında səfəvilik, qızılbaşlıq ideyalarını təbliğ edən poeziyanın mövcudluğundan danışa bilərik. Bu poeziya istər klassik, istərsə də şifahi ədəbiyyata məxsus formalardan istifadə edirdi. Həmin dövrdə qızılbaş ideyaları elə geniş yayılmışdı ki, hətta Azərbaycan türkcəsi mənasında “qızılbaşca” sözü də işlədilirdi. Prof.T.Gəncəyi yazır: “Qızılbaşca” Səfəvi dövründəki türkcəni göstərmək üçün işlədilən bir iştilah idi və bu sülalənin süqutundan sonra siyasi və məzhəbi çalara malik olduğundan aradan qalxdı” (1, s.25). Səfəvi təriqətinin ilk təbliğatçısı bu təriqətin banisi, Şah İsmayılın ulu babası Şeyx Səfiəddin Ərdəbili (1252-1334) olmuşdur. Lakin Səfəvi ideyalarını təbliğ edən türkdilli qızılbaş şeiri məhz Xətaidən sonra formalaşır və özünün ardıcıllarını tapır. Tədqiqatçılar haqlı olaraq qeyd edirlər ki, qızılbaşlıq ideyaları Xətai divanında daha aydın ifadəsini tapmışdır. Səfəvilərin ideyalarını, şiəliyi təbliğ edən, döyüşə gedən qızılbaş əsgərlərini “igid yektalar”, düşməni Yəzid, Şümri-Mərvan adlandıran Xətai qızılbaş ədəbiyyatının klassik nümunələrini yaratmışdır. Xətainin şeirlərində təriqətin, şiəliyin təbliği, Səfəvi bayrağı altında birləşməyə çağırış, igidlərin haqq-ədalət yolunda döyüşlərə səslənməsi, Həzrət Əlinini müqəddəsliyinin nəzərə çarpdırılması mühüm yer tutur. Şah İsmayıl Xətaidən sonra qızılbaş poeziyası ənənələrini davam etdirən Məhəmməd Əmani, Mürtəzaqulu xan Zəfər, Məsihi, Qurbani, Məlik bəy Avcı və s. şairlərin adlarını çəkmək olar. Şeirlərində qızılbaş ideyalarını hərarətlə təbliğ edən, risalələrində şiəliyin, səfəviliyin digər məzhəb və təriqətlərdən üstünlüyünü, Səfəvilərin, Şah İsmayıl Xətainin müqəddəsliyini sübut edən XVI əsr müəllifi Qəribi barədə son dövrlərdə məlumat əldə edilmişdir. Şairin Tehranın Məclise-Şuraye-İslami kitabxanasında saxlanan əlyazma külliyyatı onun həyat və yaradıcılığı barədə müəyyən fikir söyləməyə imkan verir. Qəribi küliyyatını ilk dəfə görüb araşdıran, buraya daxil olan şeirlər toplusu-divanı və “Təzkireyi-məcalisi-şüərayi-Rum” adlı osmanlı şairləri təzkirəsini Təbrizin “Əxtər” nəşriyyatında ön söz və izahlarla çap etdirən Cənubi Azərbaycan alimi doktor Hüseyn Məhəmmədzadə Sədiq (Hüseyn Düzgün) olmuşdur. Külliyyatın ayrı-ayrı yerlərində rast gəlinən məlumatlar əsasında Qəribinin Anadolunun Məntəşə bölgəsində böyüyüb boya-başa çatdığını, sonradan şiəlik, səfəvilik, qızılbaşlıq ideyalarını qəbul edərək I Şah Təhmasibin dövründə Paşa Kərimov 116 (1524-1576) Azərbaycana gəlib Təbrizdə saraya yaxınlaşdığını, burada şeirləri, dini risalələri ilə Səfəvi xanədanına, şiəlik, qızılbaşlıq ideyalarına xidmət etdiyini söyləyə bilərik. O.Əfəndiyev “Azərbaycan Səfəvilər dövləti” adlı kitabında göstərir ki, “1501- ci ildə şiəlik Təbrizdə dövlət təriqəti elan olunduğu zaman yeni təriqətin əsaslarını möhkəmlətmək barədə məsələ qalxdı və məlum oldu ki, şiəliyin nəzəriyyəsi ilə səthi tanış olan bir nəfər də yoxdur. Hətta şiə dini təliminə dair kitab da yox idi” (3, s.56). Cəsarətlə deyə bilərik ki, yeni Səfəvilər dövlətinin ideoloji əsaslarını yaradan, bu məsələyə dair Azərbaycan türkcəsində əsərlər yazan ilk alimlərdən biri də Qəribi olmuşdur. Onun külliyyatının yeganə əlyazma nüsxəsinə aşağıdakı əsərlər daxil edilmişdir: 1) “Hekayəti-Yuhənna təkzibü məzəmməti-münafiqin və təsdiqi-yəqini- əhli-iman” risaləsi. Müəllifin ərəbcədən Azərbaycan türkcəsinə tərcümə etdiyi, sonunda öz fikirlərini əlavə etdiyi bu əsərdə dinlər və məzhəblər müqayisə edilir, islamın və şiəliyin üstünlüyü sübut edilir; 2) Mənaqib – Nəzmlə və səcli, qafiyəli nəsrlə yazılmış bu əsər 12 imamın fəzilətindən bəhs edir; 3) 14 məsuma, xüsusi olaraq Əliyə və Hüseynə, I Şah Təhmasibə həsr edilmiş qəsidə, tərcibənd və tərkibbəndlər. Türk alimi İ.Babacan bu şeirləri Səfəvi dövrü türkcəsinin ilk nümunələrindən hesab edir; (4,s.4). 4) “Çahar fəsil” adlı nəzm və nəsrlə yazılmış risalədə Qurana və peyğəmbər hədislərinə istinad edən müəllif şiə məzhəbinin üstünlüyundən, Həzrət Əlinin vilayət və kəramətlərindən danışır; 5) Qəribi divanı; 6) “Təzkireyi- məcalisi- şüərayi-Rum” adlı şairlər təzkirəsi. Göründyü kimi, Qəribi əsərləri ilə Səfəvi dövlətinin ideloji təməllərinin yaradılmasına xidmət etmişdir. Fikirlərini geniş kütlə arasında yaymaq istəyən və şübhəsiz ki, Səfəvi sarayının sifarişini yerinə yetirən şair əksər əsərlərini Azərbaycan türkcəsində yazmışdır. Qəribi külliyyatının 184 vərəqdən ibarət yeganə əlyazması XVI əsrdə Səmərqənd kağızına nəstəliq xətti ilə köçürülmüşdür. Üzərindəki qeydlərdən məlum olur ki, nüsxəni 1590-cı ildə Muxtar ibn İraqi Maraği köçürmüşdür. Bu qeyd əsərin müəllif tərəfindən yazılmasından xeyli sonrakı dövrə aiddir. Qəribinin həyatı barədə danışarkən ilk növbədə onu qeyd etmək istərdik ki, onun doğulub boya-başa çatdığı Məntəşə bölgəsi, bütövlükdə Şərqi Anadolu şiəlik, qızılbaşlıq ideyalarının geniş yayıldığı məkan olmuş, I Şah İsmayılın başçılığı ilə Səfəvilər dövləti yaradılarkən Anadolunun bir çox türk oymaqları onun səsinə səs verərək ətrafında toplaşmışlar. Qızılbaş poeziyasının bir sıra nümayəndələri burada yetişmişdir. Şair təzkirəsində Şahidi Dədənin Məntəşə və Muğla bölgəsindən olduğunu bildirdikdən sonra “Mən də ol vilayətdə ikən hələ cəhl aləmində idim, əksər ovqatda nəzərinə varub Məsnəviyi-Mollayi-Rumdan və nəhv və sərf kitabından dərs oxurdum” (2, s.273) yazmışdır. Təzkirəsində müəllif İbrahim Gülşəni Bərdəi I Sultan Süleyman tərəfindən ölkəyə dəfət edildikdə İstanbulda olduğunu, onun əlini öpdüyünü məlumat verir (2, s.64). Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki, Gülşəninin 1528-1529-cu illərdə İstanbula gəldiyi vaxt Qəribi orada olmuş, Təbrizə 1530-cu illərdə köçmüşdür. İ.Babacan ərəb və fars dillərini mükəmməl bilən şairin ömrünün sonuna qədər Təbrizdə qalıb burada vəfat etdiyi ehtimal edir (4,s.4). Yüklə 3,5 Kb. Dostları ilə paylaş:
|