Microsoft Word epos nesr problemler
Yüklə 1,24 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- _______________________________ Epos. Nəsr. Problemlər
- Muxtar Kazımoğlu __________________________________
_______________________________ Epos. Nəsr. Problemlər 83 Məliyin öldürülməsi belə əhvalatlardan biridir. Məlumdur ki, eposda Qazan xanın Şöklü Məliyi öldürməsi bir yox, bir neçə boyda öz əksini tapır və eyni epizodun bu cür təkrar olunmasının səbəbi barədə düşünmək lazım gəlir. Bizcə, Qazan xanın Şöklü Məliyi bir neçə dəfə öldürməsinin çox sadə səbəbi var: Şöklü Məliyin öldürülməsindən bəhs edən boyları ayrı-ayrı ozanlar, ayrı-ayrı vaxtlarda, ayrı-ayrı məclislərdə danışıblar. Ozanlardan biri belə hesab edib ki, Şöklü Məliyi Qazan xan evi yağmalananda öldürüb. Başqa biri belə hesab edib ki, Şöklü Məliyi Qazan xan oğlu Uruzu dustaqlıqdan qurtaranda öldürüb. Bir ozan da belə hesab edib ki, Qazan xan Şöklü Məliyi Beyrəyin silahdaşları əsirlikdən xilas ediləndə öldürüb. “Dədə Qorqud” boylarının nisbi müstəqilliyini hadisələrin xronoloji ardıcıllığının pozulması məqamları da göstərir. Məsələn, ikinci boyda Uruz hə- lə yetkin igid sayılmır, atası özü ilə səfərə çıxarır ki, ona ox atmağın, qılınc oynatmağın sirlərini öyrətsin. On birinci boyda isə Uruz uşaqdır və atasının düşmən əlində əsir olmasından təsadüfən xəbər tutur. “Dədə Qorqud” boylarında hadisələrin xronoloji ardıcıllığının bu cür pozulmasına xüsusi diqqət yetirən X.Koroğlu yazır: “Güman etmək olar ki, “Qorqud Kitabı”nın tərtib- çisi hər biri müstəqil yaşayan on iki oğuz boyunu bir kitabda toplamışdır. “Qorqud Kitabı”nın ayrı-ayrı boy- larında hadisələrin inkişafındakı qeyri-ardıcıllıqda təzahür edən kompozisiya nizamsızlığı da bununla Muxtar Kazımoğlu __________________________________ 84 izah olunur” (5, 193). “Koroğlu” kompozisiya baxımından “Dədə Qorqud” kimi qurulduğundan oxşar vəziyyət “Koroğlu”da da müşahidə olunmalıdır. Yəni bir-biri ilə ziddiyyət yaradan məqamlar, məntiqə görə, “Koroğlu” qollarında da özünü göstərməlidir. Və, həqiqətən, özünü göstərir. Fikrimizi əsaslandırmaq üçün eposun Hümmət Əlizadə və Məmmədhüseyn Təhmasib nəşrlərinə müraciət edək. Eyvazın Çənlibelə gəti- rilməsindən bəhs edən qollarda Koroğlunun yeddi gün, yeddi gecə mühasirədə qalıb qorxmasından, “kişilikdən kəsilməsi”ndən və bu səbəbə görə övladının olmamasından söhbət açıldığı halda, epo- sun başqa bir qolunda – “Dərbənd səfəri”ndə Koroğlunun Həsənbəy (yaxud Həsən) adlı bir oğlunun olmasından söhbət açılır. “Koroğlu”dakı bu ziddiyyəti də “Dədə Qorqud”dakı boylar kimi, qolların müstəqilliyi ilə izah etmək olar. Məsələn, belə düşünmək olar ki, “Dərbənd səfəri”ni söyləyən aşıq Eyvazı, sadəcə olaraq, Koroğlunun dəlilərindən biri kimi tanıyır və o, Koroğlunun cavanlıqda bir neçə gün mühasirədə qalıb, “kişilikdən kəsilməsi” əhvalatından xəbərsizdir. (Doğrudan da, eposun Paris nüsxəsində Koroğlunun nə vaxtsa qorxub “kişilikdən kəsilməsi” və bu səbəbdən Eyvazı oğulluğa götürməsi motivi yoxdur. Həmin nüsxədə Eyvaz Koroğlunun ən istəkli dəlilərin- dən biridir.) Eposda “kişilikdən kəsilmə” məsələsi aradan götürüləndən sonra Koroğlunun Həsənbəy (yaxud Həsən) adlı oğlunun olması əvvəlki qollarla _______________________________ Epos. Nəsr. Problemlər 85 ziddiyyət yaratmır. Amma eposda belə “aradan götürmə”lərə ehtiyac varmı? Ehtiyac yoxdur. Çünki xatırladığımız səpkidə ziddiyyətlər boyların təbii şəkil- də təqdim edilməsini göstərən bir əlamətdir. H.Əlizadə Eyvazın Çənlibelə gətirilməsindən bəhs edən “Koroğlunun Türkmən səfəri” qolunu Qazaxda Aşıq Əlidən; Koroğlunun Həsənbəy adlı oğlunun olmasın- dan bəhs edən “Dərbənd səfəri”ni isə Tovuzda Şair Vəlidən toplayıb. Bir aşıq öz ustadından eşitdiklərinə əsaslanıb Koroğlunun “kişilikdən kəsilməsi”ni nəzər- diqqətə çatdırır. Başqa bir aşıqsa öz ustadından eşitdiklərinə əsaslanıb, Koroğlunun yenilməz bir oğul atası olmasını nəzər-diqqətə çatdırır. Hər iki aşığın söylədiyi, iki müstəqil qol kimi, eposa daxil edilir və qollar arasındakı zahiri ziddiyyət məqamları eposun daxili bütövlüyünə xələl gətirmir. Daxili bütövlüyə xələl gətirməyən həmin zahiri ziddiyyət məqamı eposun M.H.Təhmasib nəşrində də müsbət cəhətlərdən biri kimi özünü göstərir. Eyni məsələni ayrı-ayrı aşıqlar müxtəlif şəkildə təqdim edə bilərlər. Bu prinsip H. Əlizadə nəşrində cüzi miqdarda da olsa, gözlənilib. Məsələn, Koroğlu dəlilərinin sayı heç də bütün qollarda eyni şəkildə təqdim edilməyib. Ordubadlı Aşıq Muxtarın söylədiyi “Koroğlunun Ballıca səfəri”ndə dəlilərinin sayı yetmiş yeddidir: Demə ki, Koroğlu təkdi, Yetmiş yeddi dəlisi var. Dəmirçioğlu, Bəlli Əhməd, Muxtar Kazımoğlu __________________________________ 86 Eyvaz, İsabalısı var (2, 117). Qazaxlı Aşıq Əlinin söylədiyi “Koroğlunun Türkmən səfəri” qolunda dəlilərin sayı yeddi yüz yetmiş yeddidir: “Koroğlu sözünən dediyi kimi, dilnən də dedi: – Mən xotkarlara, paşalara qan udduran, tacirlər soyan, alaylar basan qoç Koroğluyam! Mənim öyladım yoxdu, gəldim Eyvazı aparım, özümə oğul eləyim, yeddi yüz yetmiş yeddi dəliyə sərdar tikim” (2, 38). Gəncəli Aşıq İbrahim Qaracaoğlunun söylədiyi “Koroğlunun Ərzurum səfəri”ndə də dəlilərin sayı Ordubadlı Aşıq Muxtarın dediyi kimidir: Bir cıdası vardı başı qoşapər, Meydana girəndə əsrəmiş bir nər, Paşalar titrəyər, şahlar tük tökər, Yetmiş yeddi dəli başı Koroğlu (2, 46). Aşıq İbrahim Qaracaoğlunun dilindən son misranı təqdim etdikdən sonra H.Əlizadə Koroğlu dəlilərinin sayı ilə əlaqədar əlavə qeyd verir: “Bu misranı belə də oxuyurlar: Yeddi min yeddi yüz yetmiş yeddi dəlinin başı Koroğlu” (2, 46). Düzdür, misranı bu şəkildə oxumaq hecaların onbirliyə uyğun gəlməməsi səbəbindən mümkün deyil. Buna baxmayaraq, H.Əlizadənin xatırlatdığımız qeydi folklorun əsas xüsusiyyətlərindən olan çoxvariantlılığı gözləmək ba- xımından çox əhəmiyyətlidir. Beləliklə, Koroğlunun dəlilərinin sayı H.Əlizadə nəşrində üç variantda təqdim olunur: yetmiş yeddi, yeddi yüz yetmiş yeddi və yeddi min yeddi yüz yetmiş yeddi. Yüklə 1,24 Mb. Dostları ilə paylaş:
|