Microsoft Word Geoinformatika savollar
Yüklə 451,43 Kb. Pdf görüntüsü
|
| 2. ”Geoinformatika va fazoviy tahlil” fanining maqsadi, vazifasi va boshqa fanlar bilan aloqasi? Yer haqidagi fanlarga informasion texnologi yalarning kirib kelishi yangi atamalarning paydo bo’lishiga sabab bo’lmoqda ─ geoinformatika va geografik axborot tizimlari ( GAT , keyinchalik umumiy qabul qilingan termin GIS ─ geograficheskiye informasionnыye sistemы, ishlatiladigan bo’ldi). GIS ─ bu fazoviy-koordinataga egali ma’lumotlarni yig’ishni ta’minlab beradigan, qayta ishlaydigan, keng tarqalgan, integrallashgan, ilmiy va amaliy geografik topshiriqlarni bajarilishi uchun mo’ljallangan dasturli apparat-mashina va inson kompleksidir, ─ deb ta’rif berish mumkin. Lekin shu kungacha GISning geografiyada foydalaniladigan bunday ta’rifi uning ko’plab xususiyatlarini xarakterlaydi (geologiya, ekologiya va boshqa tarmoqlar uchun masalalar yechishga to’g’ri keldi). GISning barcha funksional, texnologik va amaliy xossalarini to’liq qamrab oladigan ta’rifini ishlab chiqishga bo’lgan urinishlar samara bermagan. “Geoinformatika ─ bu turli tabaqali va xududga ega geotizimlar haqidagi fazo-vaqtda tarqalgan ma’lumotlarni avtomatik qayta ishlash tushunchasidir”. Bu ta’rifda geoinformatika geotizimlarni o’rganish bilan bog’liqligi haqida gapiriladi, bu bilan esa uning Yer haqidagi fanlar tarkibiga kiritilishiga ishora qilayotganini tushunish mumkin. 3.Geoinformatika tushunchasi, mazmuni va tasnifini tushuntiring? Hozirgi paytda inson faoliyatining, ya’ni maktab ta’limidan boshlab to yuqori davlat siyosatigacha bo’lgan sohalarda axborotlashtirish kirmagan jamiyat hayotini tasavvur etish qiyin. Informatika barcha fanlarning orqasida nafas olib, ularga yetib oldi va xatto ularni o’z domiga yutib, cheksiz kompyuterlashni takomillashtirishga intilmoqda. Yer haqidagi fanlarga informasion texnologi yalarning kirib kelishi yangi atamalarning paydo bo’lishiga sabab bo’lmoqda ─ geoinformatika va geografik axborot tizimlari ( GAT , keyinchalik umumiy qabul qilingan termin GIS ─ geograficheskiye informasionnыye sistemы, ishlatiladigan bo’ldi). Bunda “geografik” so’zi hududiylik va yaxlitlilikni emas, balki GISdagi komplekslilik (majmualilik) va tizimlilik ma’nosini anglatadi. GISning jadal rivojlanib borishi Yer haqidagi fanlar, xususan, geografiya yuqori darajada texnologiyalashgan zamonaviy fanga aylanishiga sabab bo’ldi. GIS 60-yillarning o’rtalarida, dastlab Kanada va AQShda yaratilgan bo’lib, hozirda rivojlangan mamlakatlarda minglab GISlardan iqtisodiyot, siyosat, ekologiya, resurslarni boshqarish va tabiatni muhofaza qilish, kadastr xizmati, fan, ta’lim, madaniyat va boshqa sohalarda samarali foydalanib kelinmoqda. GIS global, regional, milliy, lokal, mahalliy miqyosda Ona sayyoramiz Yer haqidagi har xil ma’lumotlarni qamragan holda barcha sohada keng darajani egallagan: masalan, kartografiya, masofadan zondlash, statistika, kadastr, gidrometeorologiya, dala ekspedisiya kuzatish, quduq va suv ostini zondlab tekshirish va boshqalarda. GISlarni tuzilishida qator xalqaro nufuzli tashkilotlar (BMT, YuNEP, FAO va boshqalar) ishtirok etishadi. 4.Geoinformatika va geoinformatsion konsepsiyalarni tushuntiring? Geomatika va geoinformasion konsepsiyalar va ta’riflar asosan o’xshash bo’lishi asosiy e’tiborni geoinformatikaga qaratish zarurligini talab qilmoqda. Hozirgi taraqqiyot darajasida GISning o’rni Yer va jamiyat haqidagi fanlarda axborotlarni yig’ish, qayta ishlash va saqlash bilan cheklanib qolinmaydi. GIS tabiiy, xo’jalik, sosial jarayonlar va holatlarni modellashtirish, bog’liqligi va o’zaro harakatlarni kuzatish, makonda va zamonda keyingi rivojlanishini bashoratlash, eng asosiysi boshqarish uchun aniq qarorlar qabul qilish uchun asosiy, hattoki ajralmas quroli bo’lib qolmoqda. GIS-modellashtirish ma’lumotlar bazasi va bilimlar manbaiga tayanadi. Birinchisi, obyektlarning fazoviy joylashishi, holati va munosabatlari haqidagi raqamli kartografik, aerokosmik, statistik va boshqa ma’lumotlarni birlashtiradi, ikkinchisi esa ─ modellashtirish va boshqarishni olib borish uchun zarur bo’lgan barcha mantiqiy qoidalar, bilimlar, g’oyalarni o’zida mujassamlaydi. Bir vaqtning o’zida GIS aniq texnologiya, kompyuter komplekslariga va dasturlariga asoslangan ─ bu kompleksning asosiy elementini avtomatik kartaga olish tizimi tashkil etadi. 5.Geoinformatika Yer haqidagi fanlar tizimidaligini tushuntiring? Geoinformatika yangi yo’nalish sifatida kompyuter texnikasi va GIS-texnologiyalari asosida kundan-kunga rivojlanib bormoqda, buning natijasida yangicha qarashlar, guruhlashlar, izohlashlar, o’lchash metodlari va boshqalarning kelib chiqishi tabiiy holdir. Geoinformatikaning jadal taraqqiy etishi, fikrimizcha, aerokosmik zondlash, telekommunikasion tarmoqlar, Yer haqidagi fanlar hamda ularga yaqin bo’lgan sosial-iqtisodiy fanlarning yanada rivojlanishiga turtki bo’ladi. Yer haqidagi fanlarga informasion texnologi yalarning kirib kelishi yangi atamalarning paydo bo’lishiga sabab bo’lmoqda ─ geoinformatika va geografik axborot tizimlari ( GAT , keyinchalik umumiy qabul qilingan termin GIS ─ geograficheskiye informasionnыye sistemы, ishlatiladigan bo’ldi). Bunda “geografik” so’zi hududiylik va yaxlitlilikni emas, balki GISdagi komplekslilik (majmualilik) va tizimlilik ma’nosini anglatadi. GISning jadal rivojlanib borishi Yer haqidagi fanlar, xususan, geografiya yuqori darajada texnologiyalashgan zamonaviy fanga aylanishiga sabab bo’ldi. GIS global, regional, milliy, lokal, mahalliy miqyosda Ona sayyoramiz Yer haqidagi har xil ma’lumotlarni qamragan holda barcha sohada keng darajani egallagan: masalan, kartografiya, masofadan zondlash, statistika, kadastr, gidrometeorologiya, dala ekspedisiya kuzatish, quduq va suv ostini zondlab tekshirish va boshqalarda. GISlarni tuzilishida qator xalqaro nufuzli tashkilotlar (BMT, YuNEP, FAO va boshqalar) ishtirok etishadi. 6.GAT va telealoqa tarmoqlariga tushuncha bering? Telekommunikasion tarmoqlar ma’lumotlarni uzatish tarmoqlari toifasiga taalluqli bo’lib, ular ma’lumotlarni uzatish zvenolaridan tarmoqchalar va tuguncha moslamalardan (terminallardan) iborat bo’lib, ma’lumotlarni EHM xotirasiga joylash va natijani nashr qilishga mo’ljallangan aloqa tarmoqlari, tugunlari va ulovchi (birlashtiruvchi) kommutator qurilmalardan tashkil topadi. Telekommunikasion tarmoqlarning asosi informasion resurslardan foydalanish huquqini ta’minlash, ma’lumotlar bilan erkin va tezkor almashishni yo’lga qo’yish, xohlagan fazoviy darajalarda va bilimlar sohalarida foydalanuvchilar o’rtasida aloqalarni tiklashga mo’ljallangan. GIS va telekommunikasiya tarmoqlari o’rtasida o’zaro munosabat birlashishi yo’nalishida ketmoqda: bir tomondan, tarmoqlar GISni fazoviy ma’lumotlar bilan ta’minlasa, boshqa tomondan ─ GIS tarmoqlarni optimal joylashtirish va faoliyat masalalarini yechishga xizmat qiladi. Bugungi kunda respublikamizda har xil informasion hisoblash tarmoqlari standart xizmatidan tashqari, informasion ma’lumotnoma bilan ta’minlovchi elektron pochta xizmati, shuningdek, telekonferensiya, telebirja, teleauksionlar va telefakslar keng rivojlanmoqda. Telekommunikasion tarmoqlarning planetar tarqalishi telefon aloqalar integrasiyasi, optik-tolali tarmoqlar, yo’ldosh tizimlari va geoinformasion texnologiyalar bilan ta’minlandi. Tarmoqni global (WAM) va lokal (LAN) bo’lish qabul qilingan. Global tarmoq, ko’p sonli lokal tarmoqlarni birlashtirib, kompyuterlarning kabellar yordamida bevosita ulangan tizimlaridan hosil bo’ladi. Telekommunikasiya tarmoqlari har doim kengayib borish, unga yangidan-yangi informasion resurslarni qo’shilishi, qayta ishlash va axborotlarni taqdim etishi informasion giperfazo shakllanishi haqida gapirishga undaydi. Uning yetarli darajadagi qismini raqamli geoaxborot, kartalar, kosmik suratlar va boshqa tasvirlar tashkil etadi. 7.Geoinformatsion kartaga olish to‘g‘risida tushuncha bering? Matematik-kartografik modellashtirish va geoinformasion kartaga olish ─ GIS-texnologiyasini tashkil etuvchi tizimlardan biri bo’lib, u qaror qabul qilish, boshqarish, ekspertiza qilish, bashoratlashni olib borishda qo’llaniladigan bu texnologiyaning asoslaridan biridir. Geoinformatika (GIS), kartografiya (K) va masofadan (distansion) zondlashni (M3) bir-biri bilan o’zaro bog’liqligini ko’rib chiqamiz. Kompyuterli modellashtirish va u bilan yaqin bog’liqlikda bo’lgan geoinformasion kartaga olish geoinformatikaning alohida ahamiyatli vosita va uslublaridan hisoblandi. 8.Kartografiya nazariyasida geoinformatsion konsepsiyani tushuntiring? Geomatika va geoinformasion konsepsiyalar va ta’riflar asosan o’xshash bo’lishi asosiy e’tiborni geoinformatikaga qaratish zarurligini talab qilmoqda. Hozirgi taraqqiyot darajasida GISning o’rni Yer va jamiyat haqidagi fanlarda axborotlarni yig’ish, qayta ishlash va saqlash bilan cheklanib qolinmaydi. GIS tabiiy, xo’jalik, sosial jarayonlar va holatlarni modellashtirish, bog’liqligi va o’zaro harakatlarni kuzatish, makonda va zamonda keyingi rivojlanishini bashoratlash, eng asosiysi boshqarish uchun aniq qarorlar qabul qilish uchun asosiy, hattoki ajralmas quroli bo’lib qolmoqda. GIS-modellashtirish ma’lumotlar bazasi va bilimlar manbaiga tayanadi. Birinchisi, obyektlarning fazoviy joylashishi, holati va munosabatlari haqidagi raqamli kartografik, aerokosmik, statistik va boshqa ma’lumotlarni birlashtiradi, ikkinchisi esa ─ modellashtirish va boshqarishni olib borish uchun zarur bo’lgan barcha mantiqiy qoidalar, bilimlar, g’oyalarni o’zida mujassamlaydi. Bir vaqtning o’zida GIS aniq texnologiya, kompyuter komplekslariga va dasturlariga asoslangan ─ bu kompleksning asosiy elementini avtomatik kartaga olish tizimi tashkil etadi. Shunday qilib, bugungi kunda geoinformatika fan, texnika va ishlab chiqarishni qamrab oladigan tizim sifatida namoyon bo’ladi. 9.Hajmli yoki 3 o‘lchamli geotasvirlar haqida tushuncha bering? Hajmli geotasvirlar uch o’lchamli hajmiy modellardan tashkil topgan. Ular o’zlarining xilma-xilligi bilan ajralib turadi va alohidagi tadqiqot amaliyotlariga alloqachon mustahkam kirib oldi. Bunday xilma-xillik nafaqat real, balki xayoliy obyektlarni ularning turli ko’rinishlarini ham modellashtirish imkonini beradi. Tasvirlash turlarining ko’pligi va qo’llanilidigan texnologiyalar uch o’lchamli kartografiya haqida gapirish maxsus ilmiy yo’nalish ekani haqida belgi beradi. L.Ye.Smirnov birinchi marta uch o’lchamli kartografiya vazifalarini aniqlab, shunday modellar tasnifini tuzdi. U modellarni tasvirlashning tizimli usullarini ishlab chiqib, ”real kuzatiladigan fazoviy obyektlar uch o’lchamli tasvirlanishi mumkin, bir vaqtning o’zida unda shartli obyektlarda hodisalarning tarqalishini ko’rsatish mumkin” ─ deb yozgan. Bunda L.Ye.Smirnov uch o’lchamli fazoning yassi modelini ajratib, maxsus yo’l bilan uch o’lchamlilikni subyektiv tasavvur qilishga tayanib, ikki o’lchamli tasviri hosil qilingan stereoskopik modellarni hajmli aks ettirish, lekin bu moddiy bo’lmay, faqatgina undan fazoviy ko’rinishda namuna ko’chirish va shu bilan fizik modellar, obyektlarning tasvirini hajmli ko’rinishda aks ettirish bo’ladi. Uch o’lchamli tasvirni hosil qilishda katta ahamiyatni ko’rish mumkin bo’lgan tasvir kasb etib, obyekt va hodisalarning fazoviyligi to’g’risida, shuningdek, ularning haqiqiy tasviri yoki uch o’lchamli modelni yaratuvchilari tasavvuridagi tasviri qanday bo’lishi kerakligi haqida to’liq tushuncha bo’lishi lozim. 10.Dinamikali 3 va 4 o‘lchamli geotasvirlar haqida tushuncha bering? Dinamik (harakatdagi) geotasvirlar Yer to’g’risidagi fanlarga ancha tez joriy bo’layotgan dinamik geotasvirlar kiradi. Buni geotizimlar dinamikasini o’rganishga, jarayonlar sababini topishga, Yer qobig’ida, atmosferada, gidrosferada va biosferada sodir bo’layotgan hodisalarni o’rganishga alohida bo’lgan qiziqish bilan tushuntiriladi. An’anaviy kartografiyada va zamonaviy geoinformasion kartografiyada hodisa va jarayonlarni dinamikasini tasvirlashning ko’p usullari mavjud bo’lib, ularni quyidagilar: - dinamikani bitta kartada harakatdagi strelka yoki lentalar, “o’suvchi” belgilar va diagrammalar, kengayuvchi areallar, hodisalarning o’zgarish tezligi izoliniyalari va h.k. yordamida ko’rsatish; - obyektlar holatini har xil davr va onlarda turli vaqtda yaratilgan kartalar, suratlar, fotokartalar, blok- diagrammalar va boshqalar yordamida ko’rsatish; - hodisalar holatini o’zgarishi kartalarini yaratish, unda dinamikaning o’zi emas, balki faqat sodir bo’lgan o’zgarish natijasi ko’rsatiladi, masalan, qirg’oq va muzlik chiziqlarining siljishi miqdori, suv ombori qurilgandan keyin xududlarni suv ostida qolish jarayonining kengayishi, xududlar bo’yicha aholi zichligining o’zgarishini, bir turdagi o’simliklarni boshqasi bilan aralashishi, yer qimirlashishi va uning oqibatlari va h.k.; - animasion geotasvirlarni, ya’ni elektron kartada siljiydigan belgilarni joylashtirish, harakatli (o’zgaruvchan) kartalar, kartografik filmlar va hokazolarni yaratish; - karta yoki surat ustidan kuzatuvchining qo’zg’alishishi uning rakursi va kuzatish burchagini o’zgartirish, xudud ustida uchish yoki uni “uchib o’tish”ni, shunchaki ifodalaydigan guruhlarga ajratish mumkin. Tabiiyki, dinamik geotasvirlar yaratish metodining rivojlanishiga asosiy turtki ikki holat. - GIS-texnologiyasi imkoniyatlarining o’sib borayotgani; - monitoringining vizualizasiyasi zaruriyati, ya’ni atrof muhitning o’zgarishlarini va ekologik muvozanatning buzilishini doimiy kuzatishlar natijasi. Geoinformasion kartografiya taraqqiyoti yaqin kelajakda dinamik geotasvirlar bizni o’rab turgan borliqni bilishni odatdagi vositalari bo’lib, aerokosmik suratlardan va elektron kartalardan kam ahamiyatli bo’lmaydi deyishga asos beradi. 11.Birlashgan geotasvirlar haqida tushuncha bering? Birlashgan geotasvirlar. H ar qanday geotasvirlarning ko’rinishi, turlari va variantlarini oddiy sanab o’tish, hyech qachon ularning barcha jihatlarini qamrab olamaydi. Kartografiya uslublarining rivojlanishi masofadan turib zondlash, kompyuter texnologiyasi va mashina-grafikasi vositalari taraqqiyoti, ya’ni murakkablashib borayotgan ilmiy tadqiqotlarning talablariga javob beruvchi va kuniga paydo bo’layotgan yangi amaliy ilovalarning barchasi hayotga yangidan-yangi fazoviy modellarni taqdim etmoqda. Barcha bunday ko’p qirralilikni ─ geotasvirlashning yagona tizimi sifatida qaraladigan, ularning bu tizimdagi o’rniga bog’liq holda sifati va xossalarining o’zgarishi qonuniyatlarini aniqlash, bundan esa o’zaro moslikni, baholash muammolarini o’ylab ko’rish o’ta dolzarb masaladir. Tizimli yondashish ehtimol xossalari avvaldan berilgan geotasvirlarning yangi turlari va ko’rinishlarini qurish vazifalarini hal qilishga yaqinlashish, ya’ni geotasvirlash tizimini boshqarish imkonini beradi. 12.Voqelik modeli sifatida geotasvirlarning xususiyatlarini tushuntiring? Nazariyadan ma’lumki, model bu ─ ilmiy bilish va amaliy faoliyatda qo’llaniladigan original tasvirning o’rnini bosuvchi obraz, modellashtirish orginalning o’zini emas, balki uning o’rnini bosuvchi obrazini yaratishdir, ya’ni bu uning yordamchi sun’iy yoki tabiiy tizimi. Modellashtirishning bilish nazariyasida tajribaning maxsus turi sifatida originalni uning modeli bo’yicha, ya’ni ishlatishga juda sodda va o’rganish uchun qulay (oson) bo’lgan tuzilish xossalari ko’rinishidagi modelning originalda ham bor elementlari o’rtasidagi o’zaro bog’liqlik va munosabatlarini ularning dinamikasi va funksiyalariga qarab o’rganiladi. Modellashtirishning universial prinsiplari o’xshashlik va analogiya hisoblanadi. Model (M) originalga (A) berilgan munosabat i-da mos kelishi M = S i A; bunda S i ─ o’xshashlik mezoni bo’lib, real obyektlarga, modellar yordamida olingan xulosalarning to’g’riligini kafolatlovchi o’lchamsiz konstantalar. Munosabatlarni o’xshashlik mezoni (S i , S j ,... S n ) bo’yicha ishonchliligi ehtimolligi qanchalik ko’p qanoatlantirsa, xulosalar shunchalik to’g’ri bo’ladi. 13.Geotasvirlarning tasnifini tushuntiring? Geotasvirlarni tasniflashda har xil yondashish mavjudligi sababli, yuqorida aytib o’tilganidek, ularni har xil xossalar ko’pgina umumiy belgilari bilan bir qatorda ahamiyatga ega bo’lgan farqli jihatlari ham bor. Eng avval bog’liqligiga qarab geotasvirlar olishning har xil usullarini quydagilarga ajratish mumkin: 1. Suratga olish ─ dastlabki faktografik geotasvirlarni olish maqsadiga ega bo’lgan tadqiqot va ro’yxatga olish (yer osti, yer usti, gidrografikli, suv osti, aero va kosmik) tabiiy instrumental kuzatishlar kompleksi. 2. Geotasvirlarni kameral sharoitda yaratish ─ muayyan (aniq) maqsadli qoidalar, foydalanish sohasi va darajasi, hamda boshqa talablarga mos bo’lgan yangi kartalar, foto- va kino tasvirlar olish uchun dastlabki suratli materiallarga ishlov berish va qayta ishlash bo’yicha amallar. 3. Geotasvirlarni qurish ─ berilgan xossali real yoki abstrakt modellarni yaratish uchun analitik, fotomexanik yoki kompyuterli amallarni bajarish. Geotasvirlarni mavzusi va mazmuni bo’yicha ajratish mumkin, lekin bunda ro’yhat tuganmas bo’lib qolishi mumkin, chunki karta, surat va filmlar tabiatning barcha hodisalari va ko’plab sosial-iqtisodiy lavhalarni ifoda etadi, infraqizil diapazonda yoki radiolokasion tasvirli suratlar, hattoki, insonni qabul qilish imkoniyati bajara olmaydigan va ko’ra olmaydigan obyektlarning fizik xususiyatlarini bera oladi. Generalizasiya darajasi bo’yicha, qo’llash muddati (masalan, uzoq muddatli, tezkor, bir lahzada va boshqalar). Geotasvirlarning ko’p sonli umumiy tasnifidan tashqari, xususiy kartalarning, blok-diagrammalarning, animasiyalarning va aerokosmik tasvirlarning xususiy tasniflari ham bor. V.I.Kravsova kosmik suratlarni spektral tiniqlikda tasvirga olish texnologiyasini, masshtabi, ko’rinishi, suratga olishni takrorlash va boshqa ko’rsatkichlar kompleksi bo’yicha ko’plab tasniflashni tavsiya etgan 14.Geotasvirlar nazariyasi shakllanish omillari to‘g‘risida tushuncha bering? -aerokosmik suratlar, elektron kartalar, boshqa ikki va uch o’lchamli geotasvirlarning voqyelik modellari sifatida kartalar xususiyatlarini tizimli pozisiyalardan o’rganish; -geotasvirlarning axborot sig’imini baholash tamoyillari va uni oshirish yo’llarini ishlab chiqish; geotasvirlarning makon va zamon nuqtai nazaridan, mavzuli bir-biriga mosligi muammolarini tadqiq etish; -geografik obrazlarni farqlash va ularni tasniflash asoslarini ta’riflari (mavzusi, murakkabligi va boshqa o’lchamlari bo’yicha), turli tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy hodisalar va jarayonlar uchun kataloglar va grafikli obrazlar tizimlarini yaratish; -geotasvirlarni generalizasiya qilishga oid umumiy muammolarni o’rganish, uning geotasvirlarning geometrik aniqligi, ishonchliligi va axborot sig’imiga, ularning evristik xususiyatlariga ta’sirini baholash, generallashtirishni boshqarish muammolarini o’rganish; -geotasvirlarni (ayniqsa dinamik) ko’rish orqali qabul qilingan qonuniyatlari, idrok qilishga o’rgatishning psixologik omillari va tamoyillari, obrazlarini o’qish va ajratish mexanizmlarini tadqiq qilish; -hisoblaydigan moslamalar va ajratuvchi tizimlarni loyihalashtirishga yagona uslubiy yondashuvlarni ishlab chiqish; geoikonikani boshqa fanlar bilan birlashtiruvchi fanlar: ko’rish psixologiyasi va fiziologiyasi, obrazlarni farqlash nazariyasi va kibernetika, optika va hokazoning chegaraviy muammolarini o’rganish, Yer va sayyoralar haqidagi fanlar bilan aloqalarni rivojlantirishdan iborat. 15.Geoikonika bog‘lovchi fan sifatida ekanligini tushuntirib bering? Ikonika g’oyasiga qaytish kartografiya, masofali zondlash va mashinali grafikasining integrasiyasi (birlashishi) bilan bog’liq bo’ldi. 1985 yilda A.M.Berlyant tomonidan yangi yo’nalish ─ geoikonika, ya’ni geotasvirlar nazariyasini, ularni tahlil qilish usullari, fan va amaliyotdagi o’zgarishlarni o’rganuvchi bilimlarning sintetik sohasi ni ishlab chiqish g’oyasi ilgari surildi. Bunda geoikonikani qandaydir chegaraviy emas, balki kartografiya, aerokosmik usullar va mashina-grafikalarni bir-biri bilan bog’lovchi ko’prik fan sifatida qarash kerak. Ma’lumki, fanlarning jadal taraqqiy etishi natijasida ilmiy fanlar to’qnashuvida chegaraviy deb ataluvchi yangi fanlar paydo bo’ladi yoki ular bir nechta bilim sohalari va tadqiqot usullari birgalashishiga to’g’ri kelganda yuzaga keladi (uzelli fanlar). Bog’lovchi fanlar esa birmuncha boshqa kuchlar ta’sirida shakllandi. Ular bir-biriga yaqin turdosh soha yoki yo’nalishlarni birlashtiruvchi bo’g’inlar kabi paydo bo’ladi va ular o’rtasida “ko’priklar” hosil qilib, ilmiy bilimning tabaqalanishi jarayonida paydo bo’lgan bo’shliqni to’ldiradi. 16. Rastr va vektor modellarning afzalliklari va kamchiliklarini keltiring? Mashinografik va displeyli geotasvirlar ─ deb vektor yoki rastr farmatidagi avtomatik grafikli quruvchilar va displeylar yordamida hosil bo’lgan kartalar yoki suratlarga aytiladi. Displeylar ekraniga elektronli kartalar chiqariladi, ular o’ziga xos ko’rinishda vektorli (chiziq ─ nuqtali) va rastrli (setka ─ maydonli) formatlarda (shakllarda) shartli belgilarni tizimlarda qabul qilingan dastur va texnik vositalar yordamida quriladi. Vektorli tasvir yorug’lik nurlaridan ─ nuqta ketidan nuqta ─ chiziq ko’rinishida, belgilar, shtrixlarda namoyon bo’lsa, rastrlar ─ qator─qator skanirlangan rastrli elementlardan hosil bo’ladi. Vektorli geotasvirlar aniqroq konturlarni bersa, rastrli geotasvirlar rangli va yarim tonli bo’yoqlarni yaxshi uzatadi. 18. Rastr formatdagi tasvirlarni tushuntiring? Grafopostroitellar har xil konstruksiyali (shakli) chizuvchi va o’yuvchi kallaklarga ega bo’lib, ular qalamlar, perolar, bir yoki bir necha rangli sharikli sterjenlar, o’yuvchi ignalar va keskichlar, hamda yorug’likni yaxshi sezuvchi qatlamlarga rasmni tushirish uchun yorug’lik lazeri nuri bilan jihozlangan bo’ladi. Bosma grafopostroitellar ─ printerlar rasmni elektron oqimi changlatgichlar yordamida yuqori sifatli rangli rastrli suratlar olish imkoniyatini beradi. Yuqori sifatli grafopostroitellardan (plotterlar) olingan karta oddiy qo’lda chizilgan kartalardan farq qilmay, hatto o’zi aniqligi va nafisligi bo’yicha ulardan ustunroq bo’ladi. Displeylar ekraniga elektronli kartalar chiqariladi, ular o’ziga xos ko’rinishda vektorli (chiziq ─ nuqtali) va rastrli (setka ─ maydonli) formatlarda (shakllarda) shartli belgilarni tizimlarda qabul qilingan dastur va texnik vositalar yordamida quriladi. Vektorli tasvir yorug’lik nurlaridan ─ nuqta ketidan nuqta ─ chiziq ko’rinishida, belgilar, shtrixlarda namoyon bo’lsa, rastrlar ─ qator─qator skanirlangan rastrli elementlardan hosil bo’ladi. Vektorli geotasvirlar aniqroq konturlarni bersa, rastrli geotasvirlar rangli va yarim tonli bo’yoqlarni yaxshi uzatadi. 19. Vektor formatini tushuntiring? Displeylar ekraniga elektronli kartalar chiqariladi, ular o’ziga xos ko’rinishda vektorli (chiziq ─ nuqtali) va rastrli (setka ─ maydonli) formatlarda (shakllarda) shartli belgilarni tizimlarda qabul qilingan dastur va texnik vositalar yordamida quriladi. Vektorli tasvir yorug’lik nurlaridan ─ nuqta ketidan nuqta ─ chiziq ko’rinishida, belgilar, shtrixlarda namoyon bo’lsa, rastrlar ─ qator─qator skanirlangan rastrli elementlardan hosil bo’ladi. Vektorli geotasvirlar aniqroq konturlarni bersa, rastrli geotasvirlar rangli va yarim tonli bo’yoqlarni yaxshi uzatadi. Grafopostroitellar har xil konstruksiyali (shakli) chizuvchi va o’yuvchi kallaklarga ega bo’lib, ular qalamlar, perolar, bir yoki bir necha rangli sharikli sterjenlar, o’yuvchi ignalar va keskichlar, hamda yorug’likni yaxshi sezuvchi qatlamlarga rasmni tushirish uchun yorug’lik lazeri nuri bilan jihozlangan bo’ladi. Bosma grafopostroitellar ─ printerlar rasmni elektron oqimi changlatgichlar yordamida yuqori sifatli rangli rastrli suratlar olish imkoniyatini beradi. Yuqori sifatli grafopostroitellardan (plotterlar) olingan karta oddiy qo’lda chizilgan kartalardan farq qilmay, hatto o’zi aniqligi va nafisligi bo’yicha ulardan ustunroq bo’ladi. 21. Geofazoviy ma’lumot toʻplash usullarini yozing? GATda ma’lumotni geofazoviy ma’lumot deb atasak, birmuncha toʻgʻri boʻladi. Chunki bu tizimda asosan har bir nuqta va har bir chiziq oʻzining joylashuviga qarab turli koordinatalarga ega boʻladi hamda bu koordinatalar jamlanib, joy toʻgʻrisida umumiy tushuncha hosil qilinadi. Kelgusida esa u fazoviy tahlil va boshqa turdagi tahliliy ishlarga asos boʻlib xizmat qiladi. Geofazoviy ma’lumotlarning manbayi bu raqamlangan kartalar, aerofotosuratlar, kosmik suratlar, statistik jadvallar va GATga bogʻliq boʻlgan boshqa ma’lumotlar boʻlishi mumkin. Bundan tashqari, geofazoviy ma’lumotlar bevosita syomka (GPS syomka, geodezik asboblar yordamidagi syomka) natijalaridan ham atribut ma’lumot sifatida olinishi mumkin. Oldingi boblarda aytilganidek, ma’lumot olishning yana bir qulay yoʻli bu ma’lumotni sotib olishdir. Geografik ma’lumotlarni olgandan soʻng bu ma’lumotlar oʻzaro bir-biriga ma’lumotlar bazasi orqali bogʻlanishi kerak. Bu esa, oʻz navbatida, kartadagi va bazadagi ma’lumotlarni bir-biriga bogʻlab, yagona va umumiy ma’lumot olish imkoniyatini beradi. Fazoviy yoki geofazoviy tahlil bu modellashtirish, aniqlash va model natijalarini oʻzgartirish jarayonidir. Model tasvirlash va boshqarish mumkin boʻlgan raqamli formatning joy toʻgʻrisidagi haqiqiy tushunchasini namoyon qiladi. Fazoviy tahlil jarayoni moslikni aniqlash, baholash va prognozlash, oʻzgartirish va tushunish kabi ishlarda muhim sanaladi. GATning eng muhim vazifalaridan biri ham geofazoviy ma’lumotlar va ularning atributlarini qaror qabul qilish uchun tahlil qilishdir. 23. Geografik axborotlar tizimida ma’lumotlarni qayta ishlashni tushuntiring? Ma’lumotlarni qayta ishlash tizimi – komyuterdan, boshqarish tizimi va ta’minlash dasturidan iborat. Kartalarga proeksiyalar tanlash, generalizatsiya ishlarini bajarish, kartani tuzish, obektlar uchun tasvirlash usullarini tanlash, kartalarni bir-biri bilan bog’lash haqida ko’plab dasturlar tuzilgan. Dasturlar kartagrafning kompyuter bilan birgalikda ma’lumotlarni almashish (interaktiv) yo’li orqali ishlaydi. 30. Geoaxborot tizimining boshqa fanlar va texnologiyalar bilan aloqadorligi yozing? Geoinformatika fan sifatida kartografiya, masofadan turib zondlash, geografiya va Yer haqidagi boshqa fanlar o’rganadigan tabiat va jamiyat geotizimlarini maxsus vosita va metodlar orqali tadqiq qiladi. Ulardan eng muhimi kompyuterli modellashtirish va geoinformasion kartaga olishdir. Ilmiy yo’nalishda 3 ta bo’lim alohida shakllanganini ko’rish mumkin: geoinformatika nazariyasi (kompyuter orqali geotizimlarni modellashtirish nazariyasi); geoinformatikani texnologiyasi va metodlari; geoinformatika amaliyoti ─ GIS texnologiyalarini har xil geoinformasion muhitda tatbiq qilishni ta’minlash. Geoinformatika (GIS), kartografiya (K) va masofadan (distansion) zondlashni (M3) bir-biri bilan o’zaro bog’liqligini ko’rib chiqamiz. Kompyuterli modellashtirish va u bilan yaqin bog’liqlikda bo’lgan geoinformasion kartaga olish geoinformatikaning alohida ahamiyatli vosita va uslublaridan hisoblandi. 31. Geoaxborot tizimining rivojlanish tarixi haqida tushuncha bering? Geoinformatika yangi yo’nalish sifatida kompyuter texnikasi va GIS-texnologiyalari asosida kundan-kunga rivojlanib bormoqda, buning natijasida yangicha qarashlar, guruhlashlar, izohlashlar, o’lchash metodlari va boshqalarning kelib chiqishi tabiiy holdir. Geoinformatikaning jadal taraqqiy etishi, fikrimizcha, aerokosmik zondlash, telekommunikasion tarmoqlar, Yer haqidagi fanlar hamda ularga yaqin bo’lgan sosial-iqtisodiy fanlarning yanada rivojlanishiga turtki bo’ladi. “Geoinformatika” termini 3 ta ─ geografiya, informasiya va avtomatika so’zlaridan tashkil topgan. Ingliz tili adabiyotida “Informatiyes” va “ Computer sciyencye ” so’z birlashmasi EHMlarni ishlab chiqish va qo’llash, dasturlash, amaliy matematika, operasion (amaliy) tizim, sun’iy salohiyat muammolari va boshqalarni o’z ichiga olgan fanlar guruhini anglatadi. Shu paytgacha ingliz terminologiyasida keng ma’noli geoinformatika iborasi ishlatilmagan bo’lib, uning o’rniga geographical information system ─ GIS, yoki geoinformation system keng qo’llanilgan, faqatgina XX asrning 80-yillari ohirida “Geoiformatics ” termini ingliz adabiyotida uchray boshlagan va bu shunga o’xshash o’quv fani shakllanishi boshlanganidan paydo bo’lgan. 32. GAT va multimedia vositalari haqida tushuncha bering? Multimediy vositalari (multimedia – ko’pvositalilik) - bu insonga o’zi uchun tabiiy muxit: tovush, video, grafika, matnlar, animatsiya va boshqalardan foydalanib, kompyuter bilan muloqatda bo’lishga imkon beruvchi texnik va dasturiy vositalar majmuidir. Multimedia - gurkirab rivojlanayotgan zamonaviy axborotlar texnologiyasidir. Uning ajralib turuvchi belgilariga quyi- dagilar kiradi: - axborotning xilma-xil turlari: an'anaviy (matn, jadvallar, bezaklar va boshqalar), original (nutk, musika, videofilmlardan parchalar, telekadrlar, animatsiya va boshqalar) turlarini bir dasturiy maxsulotda integratsiyalaydi. Bunday integratsiya axborotni ro’yxatdan o’tkazish va aks ettirishning turli kurilmalari: mikrofon, audio-tizimlar, optik kompaktdisklar, televizor, videomagnitafon, videokamera, elektron musiqiy asboblardan foydalanilgan holda kompyuter boshqaruvida bajariladi; - muayyan vaqtdagi ish, o’z tabiatiga ko’ra statik bo’lgan matn va grafikadan farqi ravishda, audio va videosignallar faqat vaqtning ma'lum oralig’ida ko’rib chiqiladi. Video va audio axborotlarni kompyuterda qayta ishlash va aks ettirish uchun markaziy protsessor tez harakatchanligi, ma'lumotlarni o’zatish shinasining o’tkazish qobiliyati, operativ (tezkor) va video-xotira katta sig’imli tashqi xotira (ommaviy xotira), hajm va kompyuter kirish-chiqish kanallari bo’yicha almashuvi tezligini taxminan ikki baravar oshirilishi talab etiladi; - "inson-kompyuter" interaktiv mulokotining yangi darajasi, bunda muloqot jarayonida foydalanuvchi ancha keng va har tomonlama axborotlarni oladiki, mazkur xolat ta'lim, ishlash yoki dam olish sharoitlarini yaxshilashga imkon beradi. 33. Geoaxborot tizimida qo’llaniladigan atamalar haqida tushuncha bering? Yer haqidagi fanlarga informasion texnologi yalarning kirib kelishi yangi atamalarning paydo bo’lishiga sabab bo’lmoqda ─ geoinformatika va geografik axborot tizimlari ( GAT , keyinchalik umumiy qabul qilingan termin GIS ─ geograficheskiye informasionnыye sistemы, ishlatiladigan bo’ldi). Bunda “geografik” so’zi hududiylik va yaxlitlilikni emas, balki GISdagi komplekslilik (majmualilik) va tizimlilik ma’nosini anglatadi. GISning jadal rivojlanib borishi Yer haqidagi fanlar, xususan, geografiya yuqori darajada texnologiyalashgan zamonaviy fanga aylanishiga sabab bo’ldi. “Geo” ─ qo’shimchasi boshqa planetalar uchun to’laqonli qo’llanilishini ko’plab holatlarda ko’rishimiz mumkin, chunki planetashunos olimlar allaqachon “selenologiya” va “selenolografiya”, “arealogiya” va “arealografiya” atamalaridan voz kechib, ularga qaraganda ancha qulayroq va tushunarliroq bo’lgan “Oy geologiyasi va geografiyasi”, “Mars geologiyasi va geografiyasi” va hokazolarga o’tib bo’lishgan. Ikonometriya atamalari va tamoyillari keng tarqalmadi, chunki ularga mazmunan yaqin bo’lgan boshqa atamalar, ya’ni fotogrammetriya, tasvirlar fotometriyasi, o’lchamli deshifrovkalash, uzoq masofali zondlashning o’lchamli asoslari va hokazolar mavjud edi. 35. Milliy geoaxborot tizimini yaratishda standartlarning o’rni haqida tushuncha bering? Hozirgi paytda, qator mamlakatlarda milliy va regional boshqarmalar tuzilgan bo’lib, ularning funksiyasiga GISni va avtomatik kartaga olishni rivojlantirish; geoinformatika sohasida yagona davlat siyosatini shakllantirish; milliy rejalashtirish, ma’lumot yig’ish va tarqatish; geografik informasiyani to’plash, uzatish va boshqarish hamda uni himoya qilishning huquqiy muammolari, tadqiqot va h.k.ni rivojlantirish kiradi. Bugungi kunda bularga respublikamizda 1:10 000 dan 1:1 000 000 gacha masshtabli raqamli kartalarni va bu kartalar uchun ma’lumotlar banklarini yaratish vazifalari ham ko’zda tutilgan. MDH davlatlari orasida birinchilardan bo’lib Rossiyada ilmiy ishlab chiqarish geoinformasion markaz (Rosgeoinform) shakllandi. Hozirgi paytda Sankt-Peturburg, Yekaterinburg, Novosibirsk, Irkutsk va Xabarovskda markazning xududiy ishlab chiqarish bo’limlari shakllandi. 36. GAT da fazoviy modellashtirishga ta`rif bering? Fazoviy obyektlar bilan ishlaganda turli vositalardan topologiya, manzil lokatorlari, tarmoqlar, relyefning sonli modeli (terrain) va h.k. dan foydalanish uchun funksional imkoniyatlar va harakat modellarini qo‘shishingiz mumkin. Masalan, ajraladigan geometriyali obyektning fazoviy munosabatlarini modellashtirish, shuningdek,maʼlumotlarning yaxlitligini ta’minlash uchun topologiyadan, geokodlash funksiyasini qo‘llab-quvvatlash uchun manzil lokatorlaridan, yo‘nalishni belgilash yoki yo‘llarni izlash uchun tarmoqlardan, rastrlar bilan ishlash uchun ehtiyoj tug‘ilganda rastr kataloglari yoki rastrmaʼlumotlari to‘plamlaridan foydalanishingiz mumkin. 37. Atribut va geofazoviy ma’lumotlar haqida tushuncha bering? Geoma’lumotlar bazalarini saqlash deganda ma’lumotlar sxemalarini, har bir geografik ma’lumotlar to’plami uchun qoidalar bazalarini, fazoviy va atribut ma’lumotlarining oddiy jadval ko’rinishini saqlash tushuniladi. Geoma’lumotlar bazasining barcha uchta asosiy ma’lumotlar to’plamlari (fazoviy ma’lumotlar sinflari, atribut jadvallar va rastr ma’lumotlar to’plamlari), geoma’lumotlar bazasining boshqa elementlari singari, jadvallar yordamida xotirada saqlanadi. Geografik ma’lumotlar to’plamining fazoviy ko’rinishi vektor yoki rastr formatida saqlanadi. Zamonaviy geografik ma’lumotlar turlari fazoviy ma’lumotlar sinflari, rastrlar va atribut jadvallari funksiyalarini kengaytiradi. Turli geoma’lumotlar bazalari elementlari oddiy jadvallar, fazoviy obyektlar va rastrlarni kengaytirish uchun foydalaniladi. 38. Grafikli ma'lumotlarni kompyuterda tasvirlash printsiplari haqida tushuncha bering? Displeylar ekraniga elektronli kartalar chiqariladi, ular o’ziga xos ko’rinishda vektorli (chiziq ─ nuqtali) va rastrli (setka ─ maydonli) formatlarda (shakllarda) shartli belgilarni tizimlarda qabul qilingan dastur va texnik vositalar yordamida quriladi. Vektorli tasvir yorug’lik nurlaridan ─ nuqta ketidan nuqta ─ chiziq ko’rinishida, belgilar, shtrixlarda namoyon bo’lsa, rastrlar ─ qator─qator skanirlangan rastrli elementlardan hosil bo’ladi. Vektorli geotasvirlar aniqroq konturlarni bersa, rastrli geotasvirlar rangli va yarim tonli bo’yoqlarni yaxshi uzatadi. Kartografik ma’lumotlarni displeyda aks ettirish uchun tasvirlanayotgan obyektning kodi orqali faylda grafikli ko’rinishi topib olinadigan shartli belgilar va shriftlar ifodalangan kutubxonasi bo’lishi kerak. Chunki shunday kutubxona mavjud bo’lsa, dastlabki kartografik ma’lumotlarni kartada joylashgan obyektlarning kodlaridan ko’rsatib, har bir obyektning joylashgan o’rnini topish mumkin. 39. Geofazoviy ma’lumotlarni tasvirlash usullariga ta`rif bering? GATda yaratiladigan modellar turlicha boʻladi. Model tushunchasi GATda tizim, obyekt tushunchalaridan keyin eng koʻp qoʻllaniladigan tushunchalardan biridir. Model soʻzi koʻplab sohalarda qoʻllanilgani uchun GATdagi bu tushunchaning vazifasi toʻgʻrisida toʻxtalib oʻtamiz. GATda asosan ma’lumotlar bilan ishlangani uchun ma’lumotlar modeli tushunchasi koʻp qoʻllaniladi. Ma’lumot modeli mavhum yoʻl orqali ma’lumotlarning axborot yoki ma’lumotlar bazasi tizimida tasvirlanishini bildiradi. GATda fazoviy tahlil jarayoni ma’lumotlarning fazoviy bogʻliqligini aniqlash va uni tuzishdan iboratdir. Geoaxborot dasturlaridan biri sanalgan Geoaxborot tizimining ilmiy asoslari 166 ArcView dasturida bunday jarayon qoʻshimcha Spatial Analyst degan dastur yordamida amalga oshiriladi. Fazoviy tahlil jarayoni, oʻz navbatida, oddiy va murakkab turlarga boʻlinadi. Oddiy turda ma’lumotlarning fazoviy bogʻliqligi ma’lumotlarni oddiy usulda koʻrish yoki ma’lumotlar bazasidan talab qilib olish bilan chegaralansa, murakkab usulda qoʻshimcha dasturlar ishlab chiqiladi. Fazoviy tahlilning (Spatial Analyst) muhim qismlaridan biri bu Grid mavzusidir. Grid asosan mavzuning rastr koʻrinishidir. Bundan tashqari, Spatial Analyst jarayoni orqali berilgan grid va asosiy mavzular asosida joyning umumlashgan modeli yaratiladi. 40. GAT da grafikli ma'lumotlar formatlari haqida tushuncha bering? Tasviming skanerlanishi natijasida hosil bo‘lgan kodlar bitlarini qattiq diskda saqlash uchun fayllardan foydala niladi. Fayllar ma’lum qoida asosida tuzilgan bo‘lishi, xohlagan dastur orqali ulardan ma’lumotlar olinishi, ko dlar orqali tasvirlar hosil qilinishi imkoniyati bo‘lishi kerak. Demak, faylning shakli biror bir shablon (namun a) bo‘lib, uning qatorlari, belgilari, sonlari va boshqa ko‘rsatkichlari tasvirni tarkibini va ular qanday tartibda joylashganligini bildiradi. Ko‘plab GATlar rastrli tasvirlami saqlash uchun o‘zlarida mavjud formatlardan foyd alanadi. Agar barcha ishiar bitta GATda olib borilayotgan bo‘Isa, formatlar ushbu GAT dasturida tuzilishi kerak . Lekin ish jarayonida boshqa ma’lumotlar kerak bo‘ladi, bunday vaqtda rastrli va vektorli formatlami saqlay ol adigan va keng tarqalgan formatlardan foydalanish zarur. Bugungi kunda keng tarqalgan shunday formatlamin g to‘rtta turi mavjud. 41. Kartografik ma’lumotlarni generalizasiyalash haqida tushuncha bering? Geoinformasion kartalashtirish oddiy kartaga olish kabi tarmoqli va kompleksli, analitik va sintetik, turli fazoviy qamrovli, masshtabli, maqsadli, sintez darajasiga ko’ra har xil bo’lishi mumkin. Geoinformasion kartalashtirish kartografiyani dasturiy boshqariladigan kartaga olish va ko’pgina an’anaviy muammolarga boshqacha, ya’ni matematik asosni tanlab, kartani joylashtirish (proyeksiyadan proyeksiyaga o’tish, erkin masshtablash), ularga generalizasiya yordamida yangi tasvirlovchi vositalarni (masalan, kartada aralashgan yoki miltillagan belgilar, filtrlash, tekislash va shunga o’xshashlardan foydalanishni) kiritib qarashga undaydi. Kartografik generalizasiya ─ aniq bir maqsadga binoan obyektlar ko’rsatkichlarini tanlash va umumlashtirish jarayoni, asosiy elementlar va bog’liqliklarni yaqqol namoyon ettirish va u asosida yangi sifatli ma’lumotlarni olish; nazariy tadqiqotlarning asosiy yo’nalishlari ─ kartografiyada tizimli yondashish, kartografik modellashtirish, kartalardan foydalanish, geografik kartografiyani rivojlantirish. 43. Geofazoviy ma’lumot to’plashda rastr va vektorli ma’lumot olish tartibi haqida tushuncha bering? Lotin tilidan tarjima qilingan rastrum - bu panjara. Rasterli rasm - bu bir xil o'lcham va shakldagi rangli nuqta - yoki piksel - to'plam bo'lib, u oxirgi shaklda panjara shaklida bo'ladi. Ushbu nuqtalar juda kichik bo'lib, inson ko'zlari ularni alohida emas, balki yagona naqsh sifatida qabul qiladi. Rasterli rasmlarni saqlashning eng mashhur formatlari GIF, JPEG, PNG. Agar kompyuter piksel naqshini sezilarli darajada kengaytirsa, biz loyqa chegaralarni ko'ramiz va darhol mozaikani eslaymiz: bitmap grafikasining o'ziga xos xususiyati aynan shu. Rasm sifati piksel soniga bog'liq: qancha ko'p bo'lsa, ranglarni ko'paytirish mumkin. Masalan, A4 bosma fotosurati taxminan 8 million pikseldan iborat. Vektorli (lotincha vektordan - "ko'taruvchi") grafika rasmni tasvirlash kabi millionlab ko'p rangli piksellarda tasvirlamaydi. Matematik formulalar bilan ishlaydi. Aytaylik, kompyuter buyruq oladi: ma'lum o'lchamdagi uchburchakni chizing. Uchburchakning joylashuvi o'rnatildi va bu erda chizilgan. Chiziqlar, egri chiziqlar, doiralar, matn bloklari bir xil tarzda chizilgan: bularning barchasi formulalar bilan tasvirlanishi va tasvirlanishi mumkin. Har bir ob'ektga atributlar belgilanadi - chiziq qalinligi, rang. Agar siz o'lchamni o'zgartirishingiz kerak bo'lsa, kompyuter formulani qayta ko'rib chiqadi va rasm darhol o'zgaradi. Kompyuter grafikasidagi barcha rasmlar ikki sinfga bo'linadi: rastr va vektor Raster yoki nuqta tasviri odatda o'lcham va shakl bo'yicha bir xil bo'lgan piksellar to'plami deb nomlanadi (ko'pincha - kvadratchalar), bu muntazam (ya'ni bir xil shakldagi va o'lchamdagi hujayralardan tashkil topgan) panjara joylashgan. Har bir piksel uchun rang belgilanadi. Rasterli tasvirlar piksellar sonini ko'paytirish orqali ishlab chiqariladi, ularning har biri tasvirni yanada to'g'ri uzatish uchun o'z rangiga ega. 44. Sputnikli navigasion GPS va GLONASS sistemalari haqida tushuncha bering? GLONASS TIZIMI. Tizimining to'liq ish ko'p jihatdan 1995 yildan beri amalga oshirilayotgan faol ish murakkab kiritish uchun harakat esa, muammolar ishlatiladigan sun'iy yo'ldosh past chidamlilik bilan bog'liq edi, faqat 2010 yilda boshladi. Ayni paytda, GLONASS - orbitaga turli qismlarida faoliyat 24 yo'ldoshlar. Umuman olganda, uch komponentlar mavjud navigatsiya infratuzilmasini bo'lishi mumkin kosmik nazorat majmuasi (orbitasida nazorat guruhlari beradi), shuningdek, navigatsiya foydalanuvchilar texnik vositalari. Doimiy balandligi ega har biri 24 yo'ldoshlar, bir necha toifalarga bo'linadi. Har bir yarimsharda 12 yo'ldoshlarini tashkil etdi. Yer yuzasining yuqorida yo'ldosh orbita orqali signallar aniq koordinatalarini aniqlanadi orqali bir panjara hosil qiladi. Bundan tashqari, GLONASS sun'iy yo'ldosh necha zaxira ob'ektlarni ega. Ular o'z orbitasida ham har bir mavjud va bo'sh emas. ularning vazifalar orasida, ayniqsa, viloyat qamrovini va sun'iy yo'ldosh tizimi chiqmasdan o'zgartirish kengaytirish o'z ichiga oladi. Amerika o'xshash, GLONASS - 1980 yilda o'z faoliyatini boshlagan bir GPS tizimi, lekin faqat 2000 yildan boshlab, Joylashtirish to'g'riligi iste'molchilar orasida keng tarqatilishini mumkin qildi. Bugungi kunda 2-3 m aniqligini ta'minlash uchun o'z yo'ldoshlariga GPS. uzoq vaqt davomida navigatsiya variantlari rivojlantirishda kechikish sun'iy tabiati joylashtirish cheklashlar tufayli edi. Biroq ularning qaytish koordinatalarini aniqlash uchun maksimal aniqlik bilan ruxsat. sinxronizatsiya miniatyura priyomnik bilan erishilgan bo'lsa ham, GLONASS mos kelishi. GPS TIZIMI. Amerika o'xshash, GLONASS - 1980 yilda o'z faoliyatini boshlagan bir GPS tizimi, lekin faqat 2000 yildan boshlab, Joylashtirish to'g'riligi iste'molchilar orasida keng tarqatilishini mumkin qildi. Bugungi kunda 2- 3 m aniqligini ta'minlash uchun o'z yo'ldoshlariga GPS. uzoq vaqt davomida navigatsiya variantlari rivojlantirishda kechikish sun'iy tabiati joylashtirish cheklashlar tufayli edi. Biroq ularning qaytish koordinatalarini aniqlash uchun maksimal aniqlik bilan ruxsat. sinxronizatsiya miniatyura priyomnik bilan erishilgan bo'lsa ham, GLONASS mos kelishi. 45. GАT dа qo'llаnilаdigаn kаrtоgrаfik tеrmin vа аtаmаlаr haqida tushuncha bering? Yer haqidagi fanlarga informasion texnologi yalarning kirib kelishi yangi atamalarning paydo bo’lishiga sabab bo’lmoqda ─ geoinformatika va geografik axborot tizimlari ( GAT , keyinchalik umumiy qabul qilingan termin GIS ─ geograficheskiye informasionnыye sistemы, ishlatiladigan bo’ldi). Bunda “geografik” so’zi hududiylik va yaxlitlilikni emas, balki GISdagi komplekslilik (majmualilik) va tizimlilik ma’nosini anglatadi. GISning jadal rivojlanib borishi Yer haqidagi fanlar, xususan, geografiya yuqori darajada texnologiyalashgan zamonaviy fanga aylanishiga sabab bo’ldi. “Geo” ─ qo’shimchasi boshqa planetalar uchun to’laqonli qo’llanilishini ko’plab holatlarda ko’rishimiz mumkin, chunki planetashunos olimlar allaqachon “selenologiya” va “selenolografiya”, “arealogiya” va “arealografiya” atamalaridan voz kechib, ularga qaraganda ancha qulayroq va tushunarliroq bo’lgan “Oy geologiyasi va geografiyasi”, “Mars geologiyasi va geografiyasi” va hokazolarga o’tib bo’lishgan. Ikonometriya atamalari va tamoyillari keng tarqalmadi, chunki ularga mazmunan yaqin bo’lgan boshqa atamalar, ya’ni fotogrammetriya, tasvirlar fotometriyasi, o’lchamli deshifrovkalash, uzoq masofali zondlashning o’lchamli asoslari va hokazolar mavjud edi. 46. Yassi geotasvirlar haqida tushuncha bering? Yassi geotasvirlar - bu juda katta va hajmi bo’yicha keng sinf bo’lib, uning tarkibiga quyidagi geotasvirlar kiradi: kartografik; fotografik; televizion; skanerli; lakasion; mashina-grafikli va displeyli tasvirlar. 47. Raqamli kartalar haqida tushuncha bering? Yassi geotasvirlarni batafsil ko’rib chiqish, bugungi kunda keng tarqalgan “raqamli kartalar” tushunchasiga murojaat qilishga undab, ularni geotasvirlar desa bo’ladimi, degan savolga javob beradi. Umuman olganda, raqamli karta ─ bu EHM xotirasida saqlanadigan, avtomatik ravishda hosil qilinadigan, turli fazoviy masalalarni o’zida avtomatik yechadigan tasvirlarning (masalan, kartografik, navigasion va boshqalarning) raqamli yozuvidir. Raqamli kartografiya standarti raqamli kartani kartografik generalizasiya qonuniyatlari asosida, qabul qilingan proyeksiyada, koordinatalar va balandliklar tizimlarida hosil qilingan, Yer yuzasining raqamli modeli deb ta’riflaydi. Kartografiya bo’yicha ma’lumotnomada (spravochnikda) joyning raqamli modeliga joydagi obyektlar va ularning xususiyatlarining kodlarini raqamli fazoviy koordinatalari ko’rinishida mashinali tashuvchidagi tizimli yozuvidir, ─ deb ta’rif berilgan. Shu ma’lumotnomaning boshqa bir joyida esa raqamli karta ─ bu obyektlarning raqamli modeli, ular mazmun elementlarining X,Y,Z fazoviy koordinatalarini kodlangan raqamli ko’rinishdir. Raqamli karta ─ bu kartaga olinuvchi obyektlar haqidagi dastlabki ma’lumotning mantiqiy-matematik o’zgartirilgan natijasidir. 48. Karta, aero va kosmik suratlar masshtablari o’rtasidagi bog’liqliklar? Geotasvirning masshtabi undagi uzunliklarning Yer ellipsoidi yuzasidagi tegishli uzunliklarga nisbatan kamayish darajasini bildiradi. Masshtablarni o’zgartirish yo’li bilan tasvir chegaralarini surish yoki fazoviy qamrov darajasini kamaytirish, ya’ni, bir varaq qog’ozda yulduzli samoni yoki faqat bizning sayyorani, alohida qit’ani, davlatni, ma’muriy viloyatni, shaharni, shahardagi bog’ni va hokazolarni tasvirlash mumkin. Masshtab bevosita fazoviy qamrovga va geotasvirning to’liqligiga bevosita bog’liq. Oddiy hisoblashlar shuni ko’rsatadiki, 1 km 2 maydonni 1:1 000 masshtabda tasvirlash uchun 1 m 2 ga teng qog’oz varag’i kerak bo’ladi. Agar masshtabni 1:10 000 gacha kamaytirsak, xuddi shunday hududni 1 dm 2 yuzada joylashtirishimiz mumkin, yana ham maydaroq masshtabda ─ 1:100 000 da 1 sm 2 li qog’oz, 1:1 000 000 masshtabda esa bor-yo’g’i 1 mm 2 yuzali qog’oz kerak bo’ladi. Masshtabni kamaytirishda davom etsak, aytaylik, 1:100 000 000 gacha kamaytirsak, 1 kv.km. li maydon hattoki kartada nuqta yoki kosmik surat piksel bilan ham belgilana olmaydi. Geotasvirning fazoviy masshtabi bo’lib, uning vazifasi, suratga olish texnik vositalari, daliliy materiallar bilan ta’minlanganligi funksiyasi bo’lib, shuning bilan bir vaqtda uning o’zi geotasvirning eng muhim xususiyatlarini belgilaydi. Masshtabga nafaqat fazoviy qamrov, balki geotasvirning hajmli mazmuni, uning tiniq ko’rinadigan batafsilligi va geometrik aniqligi ham bog’liq. Yirik masshtabli geotasvirlar butun maydonning hamma joyida jiddiy notekisliklarga ega emas, shuning uchun unga katta bo’lmagan fazoni tasvirlarda ularni yassi (tekis) deb hisoblasa ham bo’ladi, chunki sayyoraning egriligi kichik fazoviy o’lchamlarda sezilmaydi, mayda masshtabli kartalar va suratlarda esa egrilik juda kuchli aks etadi, asosiy masshtab ularda faqat markaz atrofida yoki alohida nuqtalar va chiziqlarda saqlanadi, bunda fazoviy qamrov ortgani sayin karta va suratlar chetlaridagi xatoliklar ko’payib boradi, ba’zan kichik masshtabli kartalar chetlarida ular 200-500 va undan ortiq foizgacha yetadi. 51. Rastr va vektorlar haqida tushuncha bering? Mashinografik va displeyli geotasvirlar ─ deb vektor yoki rastr farmatidagi avtomatik grafikli quruvchilar va displeylar yordamida hosil bo’lgan kartalar yoki suratlarga aytiladi. Displeylar ekraniga elektronli kartalar chiqariladi, ular o’ziga xos ko’rinishda vektorli (chiziq ─ nuqtali) va rastrli (setka ─ maydonli) formatlarda (shakllarda) shartli belgilarni tizimlarda qabul qilingan dastur va texnik vositalar yordamida quriladi. Vektorli tasvir yorug’lik nurlaridan ─ nuqta ketidan nuqta ─ chiziq ko’rinishida, belgilar, shtrixlarda namoyon bo’lsa, rastrlar ─ qator─qator skanirlangan rastrli elementlardan hosil bo’ladi. Vektorli geotasvirlar aniqroq konturlarni bersa, rastrli geotasvirlar rangli va yarim tonli bo’yoqlarni yaxshi uzatadi. 52. Geotasvirlash kvadrati haqida tushuncha bering? Geotasvirlashning har xil tasniflari, o’zicha uncha-muncha muvaffakiyatli, qulay ko’rinsa-da, lekin modellarning birini boshqasiga o’zaro o’tishi, fazoviy axborotlar vizualizasiyasi shakllarining o’zaro aloqadorligi haqida mulohazalar uchun yetarli emas. Buning uchun barcha geotasvirlashlar to’plamlarining hammasini qonuniyatli tizimlar deb qarash kerak bo’ladi. Xatto V.Bunge tomonidan “Nazariy geografiya” kitobida dastlabki, xomaki kartadan oddiy kartaga va matematik modellarga o’tishning o’ziga xos “Aqlli travers”lari belgilangan. “Travers ─ ulovchi ko’prik ma’nosida ishlatilgan”. Bu traverslar bo’ylab generalizasiya xossalari, modellar xatoligining xarakteri, o’lchami va boshqa xossalarining o’zgarishi belgilab o’tilgan. Masalan, traversda “kichik masshtabli, yirik masshtabli ─ aerofotosurat komplekti geodezik bog’liqlik, topografik bog’langan holda va shartli belgilar bilan dastlabki karta yoki birlamchi aerofotosurat” modelning tasavvur etish darajasi va tasvirdagi ma’lumotlarning o’zaro munosabati qonuniy ravishda almashinib turadi. Shunga o’xshash o’zgarishlar boshqa traverslarda, ya’ni: - aniq kartadan soddalashgan kartosxemalarga va anamorfozga; - haqiqiy ko’rinishli kartadan taxmin qilingan tasvirlarga va xattoki mavjud bo’lmagan obyektlarga; - kartadan landshaftga va joylarning go’zal qilib chizilgan tasviriga va boshqalarga o’tishda ham yuz beradi. Dastlabki kartani, oddiy kartani va matematik modellarning xossalarini taqqoslab ko’rib, V.Bunge “Dastlabki karta yaxlitligicha bu kartaning tizimchasi, kartani esa ─ matematikaning tizimchasi”, ─ degan xulosaga keladi. Hozirda, bu xulosaning to’g’riligiga 30 yil oldin geotasvirlarni yagona tizim sifatida tushunish yo’lida qo’yilgan shahdam qadamlar sabab bo’ldi. 54. Geoinformatikaning tadqiqot obekti, predmeti va prinsiplari haqida tushuncha bering? Hozirgi paytda inson faoliyatining, ya’ni maktab ta’limidan boshlab to yuqori davlat siyosatigacha bo’lgan sohalarda axborotlashtirish kirmagan jamiyat hayotini tasavvur etish qiyin. Informatika barcha fanlarning orqasida nafas olib, ularga yetib oldi va xatto ularni o’z domiga yutib, cheksiz kompyuterlashni takomillashtirishga intilmoqda. Yer haqidagi fanlarga informasion texnologi yalarning kirib kelishi yangi atamalarning paydo bo’lishiga sabab bo’lmoqda ─ geoinformatika va geografik axborot tizimlari ( GAT , keyinchalik umumiy qabul qilingan termin GIS ─ geograficheskiye informasionnыye sistemы, ishlatiladigan bo’ldi). Bunda “geografik” so’zi hududiylik va yaxlitlilikni emas, balki GISdagi komplekslilik (majmualilik) va tizimlilik ma’nosini anglatadi. GISning jadal rivojlanib borishi Yer haqidagi fanlar, xususan, geografiya yuqori darajada texnologiyalashgan zamonaviy fanga aylanishiga sabab bo’ldi. GIS 60-yillarning o’rtalarida, dastlab Kanada va AQShda yaratilgan bo’lib, hozirda rivojlangan mamlakatlarda minglab GISlardan iqtisodiyot, siyosat, ekologiya, resurslarni boshqarish va tabiatni muhofaza qilish, kadastr xizmati, fan, ta’lim, madaniyat va boshqa sohalarda samarali foydalanib kelinmoqda. GIS global, regional, milliy, lokal, mahalliy miqyosda Ona sayyoramiz Yer haqidagi har xil ma’lumotlarni qamragan holda barcha sohada keng darajani egallagan: masalan, kartografiya, masofadan zondlash, statistika, kadastr, gidrometeorologiya, dala ekspedisiya kuzatish, quduq va suv ostini zondlab tekshirish va boshqalarda. GISlarni tuzilishida qator xalqaro nufuzli tashkilotlar (BMT, YuNEP, FAO va boshqalar) ishtirok etishadi. Alohida olingan davlatlarning yirik tashkilotlari, vazirlik va idoralar, kartografik, geologik va yer xizmatlari, shaxsiy firmalar, ilmiy tadqiqot institutlari va universitetlar GISni ishlab chiqishga ko’plab moliyaviy mablag’ ajratmoqdalar. Soha tashkilotlari esa, o’zlarining kichik telekomunikasion tarmoqlari bilan katta maydonlarni qoplangan geoinformatik infratuzilmalarini tashkil etganini hozirda kuzatish mumkin. 55. Chiziqli model nima? Chiziqli model ─ masofadan turib zondlash eng avval GIS bilan bog’liq bo’lib, keyin esa u orqali kartografiya bilan bog’liq, chunki kartografiyani vazifasiga qayta o’zgartirilgan ma’lumotlarni aks ettirish kiradi. Natijada quyidagi ketma-ketlik shakllanadi. D3 – GIS – K Ikkinchi model ─ kartografiyani ustunligi modeli deyiladi. Hamma jihatlarni nazarda tutuvchi kartografiyaning o’zaro kesishuvchi tizimchalari sifatida masofadan turib zondlash va GIS kiradi: (D3 ∩ GIS) SK Shuningdek, uchinchi model GISni ustunligi modelida kartografiya va masofadan zondlash tizimlari GIS tarkibiga kichik tizimchalar bo’lib kiradi: (D3 ∩ GIS) GIS Uchlikning o’zaro ta’siri modeli haqiqatga ancha yaqin deb hisoblash mumkin, bunda hyech qaysi fan bir- biridan ustunlikka ega bo’lmay, ma’lumot va ilovalarni olishda ularning hammasi bir-biri bilan birlashadi, ya’ni: K ∩ D3 ∩ GIS Aynan shu model hozirgi vaqtda kartografiya, geoinformatika va masofadan zondlash fanlarini faol birlashtirish jarayonida sodir bo’lib, metodda, texnologiyada, ilmiy tadqiqot va ta’limda ko’zga tashlanadi. Shunday qilib, integrasiya yangi yo’nalishlarning ─ geoinformasion kartaga olish va geoikonikaning shakllanishiga asos bo’lib xizmat qiladi. 56. Elektron hisoblash texnikasi yordamida dinamik tasvirlar yaratish uslublari qaysilar? Geoinformasion kartalashtirish maxsus dinamik kartografik asarlar, ya’ni animasion, ─ deb ataluvchi EHM kartalar, EHM filmlar yaratilishi mumkin ( animation ─ harakat, tirilish). Elektron hisoblash texnikasi yordamida har xil dinamik tasvirlar yaratish uslublari mavjud: 1) Displeyda harakatlanuvchi tasvirlarni GIS ma’lumotlar bazasi asosida operatorning bevosita ishtirokida shakllantirish. 2) Maxsus animasion programmalar qo’llash, alohida karta-kadrlar bu yoki boshqa tashuvchida saqlanganda va operator tomonidan tanlangan vaqt masshtabida ularni ketma-ket harakatlanishni shakllantirish uchun maxsus animasion dasturlar qo’llash. 3) Kartografik yozuv tasvirini kompyuterdan videokassetaga ko’chirilishi. Suv va havo massasining, landshaftlarni o’zgarishi, muzliklar va ko’chkilar harakati, qor qoplamining keng maydonda o’zgarishi va boshqalar dinamikasini aks ettiruvchi geoinformasion displey─filmlar yaratishning dastlabki tajribalari, bu usulning tezkor kartografiya, geografiya va Yer va jamiyat haqidagi fanlar rivojiga ko’p narsalarni va’da qilishiga guvohlik beradi. 57. Televizion geotasvirlar nima? Televizion geotasvirlar ─ bu televizion kameralar yordamida (videokonlar) nurga sezgir ekranlarda aks ettirilib, tasvirni belgilash usuli bilan tushiriladigan telesuratlar, telefilmlar, telepanoramalar va hokazolar hisoblanadi. Televizion geotasvirlar o’zlarining xossalari bo’yicha farqlanib, ular ingichka yoki keng chiziqli, optik kanalda turli razvertka qurilmasiga, har xil videosignallarni kuchaytirgichlari va hokazolardan iborat bo’lishi mumkin. Signallarning bir vaqtda hosil bo’lishi va to’planishida beto’xtov tasvirni uzatish imkoniyati bo’ladi, agar fototelevizion tizimdan foydalanilsa, albatta, unda signallarni belgilash va o’qish jarayoni vaqt davomida taqsimlanib amalga oshadi. Odatda, televizion suratga olish samolyot yoki yo’ldosh bortidan olib borilib, uchish balandligi va obyektivning fokus masofasiga bog’liq holda, ancha keng, joyning 1-2 ming km li polosasini qamrab olishi mumkin. Yuqori orbitali yo’ldoshlar butun planetani yaxlit ko’rsatishi mumkin. Meteorologik yo’ldoshlardan uzatiladigan televizion suratlar yirik atmosfera to’plamlarni hosil bo’lishi, okean va quruqlik yuzasining asosiy tuzilishini ko’rsatadi. Ular juda kam ma’lumotga ega bo’lib tiniqligi bo’yicha fotografik suratlardan ancha sifatsizdir. Televizion tasvirlarning geometrik xatoligi anchagina sezilarli bo’lib, ular ko’pincha s’yomka kamerasi o’qining yer yuziga nisbatan og’ishiga bog’liq bo’ladi, biroq suratning ruxsat berilish qobiliyati obyektlarning yoritilganligiga va s’yomkanig texnik ko’rsatkichlariga bog’liq bo’ladi. 58. Bloklangan geotasvirlar haqida tushuncha bering? Bloklangan geotasvirlar ─ bu turga blok-diagrammalar ─ yassi uch o’lchamli kartografik rasmlar, yuzaning gorizontal va vertikal qirqimlarini moslashtiruvchi perspektiv tasvirlari, fiziko-geografik kartalar, hajmiy kartogramma, shuningdek, ularga xossalari bo’yicha yaqin bo’lgan relyef kartalari va globuslar kiradi. Shakli va mavzusi bo’yicha blok-diagrammalar nihoyatda xilma-xildir. Ko’pincha ular xududning relyefini geologik va geologo-geomorfologik tekisliklar bilan birga ko’rsatadi. Bundan boshqa konning geofizik tuzilishidan darak beruvchi ─ relyef, landshaft va tuproqning nisbati haqida tasavvur beruvchi tuproqli bosimli yuzalar, vertikal harorat stratifikasiyasi, har xil balandlik sathlarida shamollarni mos holda ifodalovchi blok-diagrammalar ham mavjuddir. Blok-diagrammalar uch o’lchamli fazoda hodisalarning tuzilishini ko’rsatib uzatadi va eng asosiysi ─ ularning o’zaro bog’liqligini tasavvur qilish va tushunish imkoniyatini beradi. Blok-diagrammalar ikki asosiy turdagi, ya’ni aksonometrik va perspektiv proyeksiyalarda yaratiladi. Aksonometrik proyeksiyalar burchak munosabatlari o’zgarmagan holda, karta gorizontal masshtabida tuziladi. “Aksonometriya” so’zining o’zi “o’qlar bo’yicha o’lchash” ma’nosini anglatadi. Perspektiv proyeksiyalar (bir yoki ikki perspektiv nuqtalariga ega) esa ancha ko’rimli, ular bo’yicha o’lchash ishlarini olib borish suratning har xil qismlarida perspektiv xatoliklar hisobiga ancha qiyinlashib boradi. Tajribalardan ma’lumki, blok-geotasvirlarni hajmiy qabul qilishda kuzatish burchagi (burilish azimuti) modelning vertikal masshtabi yoki uning gorizontga nisbatan qiyaligidan ko’ra muhimroqdir. 59. Animasiyalar yoki multiplikasion geotasvirlar haqida tushuncha bering? Animasiyalar yoki multiplikasion geotasvirlar ─ bu mavzuli va fazoviy bog’langan kadrlar seriyasidan iborat filmlar bo’lib, ular hodisa yoki jarayonlar holatini ketma-ketlikda (dinamik fazalarda) tasvirlaydi. Animasiyalar (animasion ketma-ketliklar ─ animation sequyencyes) elektron kartalar seriyasi yoki har xil vaqtda olingan suratlardan tashkil topgan bo’lishi hamda yassi yoki stereoskopik ko’rinishda bo’lib, real obyektlar va mavhum xayoliy modellarni aks ettirishi mumkin. Xususiy hollarda animasiyalar sifatida ko’p vaqt mobaynida olingan suratlar, diafilmlar, slayd- filmlarni hisoblash mumkin. Animasiyalarning xossalari kadr sifatida ishlatiladigan kartalar yoki suratlarga, shuningdek, suratga olish va montaj qilish hamda ishlab chiqarish usuliga butunlay bog’liq bo’ladi. 60. Birlashgan geotasvirlar nima? Birlashgan geotasvirlar. H ar qanday geotasvirlarning ko’rinishi, turlari va variantlarini oddiy sanab o’tish, hyech qachon ularning barcha jihatlarini qamrab olamaydi. Kartografiya uslublarining rivojlanishi masofadan turib zondlash, kompyuter texnologiyasi va mashina-grafikasi vositalari taraqqiyoti, ya’ni murakkablashib borayotgan ilmiy tadqiqotlarning talablariga javob beruvchi va kuniga paydo bo’layotgan yangi amaliy ilovalarning barchasi hayotga yangidan-yangi fazoviy modellarni taqdim etmoqda. Barcha bunday ko’p qirralilikni ─ geotasvirlashning yagona tizimi sifatida qaraladigan, ularning bu tizimdagi o’rniga bog’liq holda sifati va xossalarining o’zgarishi qonuniyatlarini aniqlash, bundan esa o’zaro moslikni, baholash muammolarini o’ylab ko’rish o’ta dolzarb masaladir. Tizimli yondashish ehtimol xossalari avvaldan berilgan geotasvirlarning yangi turlari va ko’rinishlarini qurish vazifalarini hal qilishga yaqinlashish, ya’ni geotasvirlash tizimini boshqarish imkonini beradi. Javob topilmagan savollar: 1.”Geoinformatika va fazoviy tahlil” fanining xalq xo‘jaligidagi ahamiyati? 17. Vektor ma’lumot olish usullarini ko’rsating? 20. Analog yoki qogʻoz koʻrinishidagi tasvirlarni rastr formatiga o’tkazishni tushuntiring? 22. GATning xalq xo‘jaligidagi axamiyati? 24. Fazoviy va geofazoviy ma’lumotlar haqida ma’lumot bering? 25. Hozirgi vaqtda plan va kartalarni yaratish necha xil usulda yaratilmoqda? 26. Hozirgi vaqtda fototasvirlarni kompyuter xotirasiga kiritish, qanday amalga oshirilmoqda ? 27. Kartografik ma’lumotlarni to‘plash, saqlash va qayta ishlash to‘g‘risida umumiy tushinchalari? 28. Kartografik ma’lumotlarga ishlov berish, ularni saqlash va tasvirlash tizimi nimani anglatadi ? 29. GPS qurilmasi orqali olingan ma’lumotlarni taxlil qilishni tushuntiring? 34. Windows uchun mo’ljаllаngаn Atlas GIS dаsturi imkоniyatlаri haqida tushuncha bering? 42. Sun`iy yo’ldoshlarning texnik xususiyatlari haqida tushuncha bering? Yüklə 451,43 Kb. Dostları ilə paylaş:
|