Microsoft Word hc ssri turkiye
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
49
Almaniyaya qarşı çıxacağı halda, Sovetlər Türkiyəni müdafiə etməyəcəkdir. Lakin Almaniya Türkiyəyə hücum etsə, SSRİ buna mane olmağa çalışacaqdır. Düzəlişi və danışıqları ümumiləşdirərək İ.Stalin dedi: "Mən düzəlişi belə başa düşdüm ki, əgər münaqişə başlayarsa, Türkiyə neytral qalacaqdır, lakin pakta görə Türkiyə ingilis və fransızlardan ayrılmır və digər yerlərdə onlara kömək edir". Ş.Saracoğlu Sovet rəhbərliyinin düzəlişlərinə razı olduğunu bildirdi. O, ingilis-fransız-türk paktının 3-cü maddəsi, yəni Türkiyənin Yunanıstan və Rumıniyaya kömək göstərilməsi ilə bağlı öhdəliyin paktın mətnindən çıxarılıb məsləhət hissəsinə keçirilməsi, İngiltərə və Fransanın SSRİ-yə hücum edəcəyi təqdirdə Türkiyənin onlar qarşısında olan öhdəliyinin qüvvədən düşməsi barədə Sovet şərtlərini öz hökumətinə məruzə edib Ankaradan müvafiq təlimat alacağını qeyd etdi (28). Beş saat on beş dəqiqə çəkən söhbət gecə 23:15-də başa çatdı. Ş.Saracoğlu oktyabr ayının 16-na qədər Moskvada qalsa da, danışıqların sonrakı mərhələsi elə bir nəticə vermədi. Sovet İttifaqı İngiltərə və Fransa ilə ciddi fikir ayrılığına malik olduğu üçün türklərin onların sifarişini yerinə yetirdiyindən ehtiyatlanır və hər şeyə şübhə ilə yanaşırdı. Digər tərəfdən isə, Almaniya ilə əməkdaşlıq bu dövrdə Sovet xarici siyasətinin aparıcı istiqaməti olduğundan, onlar Türkiyəyə hər hansı təminat verməkdənsə Balkanların nüfuz dairəsinə bölüşdürülməsinə, bir sıra Balkan ölkələrinə yönəlik ərazi tələblərinin ödənilməsinə daha çox diqqət yetirirdilər. Son anda Sovetlər təklif etdilər ki, müharibə olacağı təqdirdə Türkiyənin İngiltərə və Fransaya köməyi minimuma enib məsləhətləşmə xarakteri daşımalı, qarşılıqlı yardım haqqında hazırlanan Sovet-Türk paktında nəzərdə tutulmalıdır ki, Almaniya Türkiyəyə hücum edərsə, Sovet İttifaqı Türkiyəyə hər hansı bir yardım göstərməməli, Boğazlar SSRİ və Türkiyə tərəfindən birgə qorunmalıdır.(29) Əlbəttə, bütün bunlar Türkiyənin maraqlarına uyğun deyildi. Türklər yaxşı başa düşürdülər ki, bu şərtlərin qəbul edilməsi Almaniyaya qarşı müharibədə Türkiyənin müttəfiqi olan Britaniyanın hərbi imkanlarını zəiflədə bilər. Bundan başqa, Boğazların birgə müdafiəsi haqqında Sovet təklifi təkcə Montrö konfransında Türkiyənin uğurlarını şübhə altına almırdı, eyni zamanda onun suverenliyini təhlükə altına qoyurdu. Qara dəniz və Avropa Türkiyəsinin birgə müdafiəsi, Boğazlar rejiminin dəyişməsi ilə bağlı Sovet cəhdləri Türkiyəni müharibəyə sürükləməkdən başqa bir şey deyildi. Danışıqların sənədləri göstərir ki, Sovet rəhbərliyi qarşılıqlı yardım haqqında Türkiyə tərəfindən təqdim olunmuş pakt layihəsinə son dərəcə ehtiyatla yanaşır, öz üzərinə hər hansı öhdəlik götürməkdən yayınır, 23 avqust və ona bağlı olan gizli protokollar silsiləsinə görə Almaniyanın mənafeyini nəzərə almağa çalışırdı.
50
Türkiyə Xarici işlər nazirinin Moskvada olmasından istifadə edərək Almaniya hökuməti Sovetlərə təsir göstərirdi ki, Türkiyəni İngiltərə və Fransa ilə sazişə gəlməkdən çəkindirsin. 8 oktyabr 1939-cu ildə Almaniya hökuməti Moskvadan xahiş edirdi ki, "Türkiyəni İngiltərə və Fransa ilə Saziş bağlamaqdan imtina etməyə və qəti bitərəf mövqe tutmağa vadar etmək lazımdır. Eyni zamanda Almaniya tərəfi Moskva danışıqlarının gedişində Sovet İttifaqı ilə Türkiyə arasında hər hansı bir müqavilə imzalanmasını da narahatçılıqla izləyirdi. Əgər belə olardısa, Almaniya tərəfi təkid edirdi ki, Moskva ilə Ankara arasında mümkün ola biləcək müqavilənin mətninə belə bir düzəliş daxil edilsin ki, SSRİ Almaniya əleyhinə Türkiyəyə kömək göstərməyə borclu olmayacaqdır" (30). Ribbentronun tapşırığı ilə Almaniya nümayəndələrinin belə bir düzəliş təklif etməsi Almaniyanın Türkiyəyə münasibətdə gələcək niyyətlərinin Moskvaya bəlli olan təzahür forması idi. Hələ Ş.Saracoğlu Moskvada ikən SSRİ-dəki Alman səfiri F.Şulenberqi qəbul edən V.Molotov Türkiyə ilə danışıqların bütün mahiyyətini çox açıq şəkildə ortaya qoydu. O dedi: Mən inanmıram ki, biz türklər ilə hər hansı sazişə gələk... Əgər biz Türkiyə ilə danışıqlar aparırıqsa, biz onu Türkiyənin mövqeyini aydınlaşdırmaq üçün aparırıq. Bu mənada danışıqlar bizə xeyir gətirir. V.Molotov bununla bir növ avqust ayının 24-də Almaniya nümayəndə heyəti ilə vidalaşan zaman Stalinin dediyi "Sovet İttifaqı heç vaxt öz tərəfdaşını satmaz" fikrini bir daha təsdiqləmək istəyirdi (31). Türkiyəni bitərəf qalmağa vadar etmək barədə Almaniya tərəfindən irəli sürülən fikir sonralar Sovet rəhbərlərinə əsas verdi ki, Türkiyənin böyük müharibədə uzun müddət bitərəf qalmasını Almaniya maraqlarına xidmət kimi qiymətləndirsinlər. Əslində isə, vuruşan dövlətlər arasında Türkiyəni öz təsir dairəsinə cəlb etmək uğrunda mübarizənin kəskinləşdiyi şəraitdə neytral mövqe tutmaq Türkiyənin maraqlarına daha çox uyğun udu. Ş.Saracoğlunun SSRİ-yə uzunmüddətli səfəri bir nəticə vermədi və o, oktyabr ayının 16-da Moskvanı tərk etdi. H.C.Yalçın az sonra, noyabr ayının 5-də "Yeni Sabah"da haqlı olaraq yazırdı ki, əgər bizim Sovetlərdən olan dostlarımız öz fikirləri barədə əvvəlcədən bizi xəbərdar etsəydilər, türklər özlərini nəticəsiz qalmış alçaldıcı Moskva danışıqlarından xilas etmiş olardılar. Danışıqların nəticəsizliyindən təəssüf edən Türkiyə Respublikasının prezidenti İ.İnönü 1939-cu ilin noyabr ayında Böyük Millət Məclisinin növbəti sessiyasının açılışındakı çıxışında deyirdi: Məlumunuz olduğu kimi, Xarici işlər nazirimiz Sovet hökumətinin müsafiri olaraq Moskvada üç həftəyə qədər görüş və müzakirələrdə bulundu. Bu müzakirələrdən, əski dostumuz Sovet İttifaqı ilə aramızda bugünkü məsud münasibətlərdən daha irəli bir vəziyyət ifa edəcək bir anlaşma meydana gələ biləcəyinə ümid etmişdik. Nəticəyə varmaq üçün
Yüklə 4,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|