Heyvanlar Alə
mi Fə
nni Üzrə
mtahan Sualllarının Cavabları
1.Fə
nnin predmeti, mə
qsə
d və
və
zifə
lə
ri.
Heyvanlar aləminin Yer üzündə coğrafi yayılmasını öyrənən elm zoocoğrafiya
adlanır. Zoocoğrafiya heyvanların yayılmasını, bu yayılmanı müəyyən edən müasir
və keçmiş tarixi amilləri, qanunauyğunluqları, həmçinin heyvanların ekoloji
qruplarının coğrafi yayılmasını öyrənir. Bu elmin əsas məqsədi heyvan
komplekslərinin formalaşması və dəyişməsi yollarını analiz etmək, ayrı-ayrı
heyvan növlərinin, eləcə də bütöv bir faunanın yayılma səbəblərini, heyvanların
yayılmasının səbəblərinin, heyvanların yayılmasının əsas qanunauyğunluqlarını
müəyyən etməkdir.
Zoocoğrafiyanın əsas obyekti arealdır. Bu və digər ölkədə yayılan heyvanların
növ tərkibləri və yayılmaları haqqındakı materialların məcmuyu həmin ölkənin
heyvanat aləmi haqqında yekun məlumatı verir. Zoocoğrafiyanın digər obyekti
faunadır. Burada müəyyən coğrafi şəraitdə müəyyən ərazidə tarixən yaranmış və
formalaşmış heyvan növlərinin məcmuyu nəzərdə tutulur.
2. Biosfer və onun sərhədləri.
Yer kürəsinin canlılar yaşayan nazik qatını biosfer təşkil edir. Biosfer terminin
ilk dəfə XVIII əsrin ikinci yarısında fransız J.B.Lamark işlətmişdir. Lakin onu
elmə ilk dəfə avstriyalı E.Zyuss 1875-ci ildə daxil etmişdir. Biosfer haqqında
təlimi isə XX əsrdə rus alimi V. .Vernadski işləyib hazırlamışdır. Bu təlim Yerin
tarixi inkişafının dərindən və hərtərəfli təhlilinə, astronomiya, biologiya, coğrafiya,
geologiya, fizika və kimya elmlərində toplanmışbütün məlumatlara əsaslanaraq
yaranmışdır.
Vernadskiyə görə biosfer – vahid əlaqəli mexanizmdir. Biosferin sərhədləri
bunlardır: bütün hidrosfer, atmosferin alt qatı, litosferin üst qatı. Həmçinin, bir sıra
parazit orqanizmlər digər canlıların bədənində yaşayaraq qidalanırlar. Beləliklə,
biosferdə dörd yaşayış mühiti mövcuddur: hava, torpaq, su,və orqanizm (parazitlər
və simbiontlar üçün).
3. Heyvanların yaşayış mühitləri.
Canlı orqanizmlər bir-birindən təcrid edilmiş şəkildə yaşamırlar. Onların həyatı
digər canlı və cansız aləmin amilləri ilə vəhdət təşkil edir. Heyvanlar cansız
mühitin əhatəsində yaşayır, həmin mühitin müxtəlif elementləri orqanizmə bu və
ya digər şəkildə təsir göstərir.
Heyvanların yaşaması üçün lazım olan amillər onların zəruri həyat şəraitini
təmin edir. Heyvanları xarici mühitdən ayırmaq onların məhvi deməkdir. Xarici
mühit anlayışına heyvanları əhatə edən, onların quruluşuna, inkişafına,
yaşamasına, çoxalmasına təsir edən canlı və cansız təbiətin bütün çəraiti daxildir.
Heyvanların həyatına təsir göstərən amillər minimum, maksimum və optimum ola
bilər. Optimum şərait – heyvanlar üçün ən əlverişli şərait hesab olunur.
4. Evribiont və stenobiont heyvanlar.
Müəyyən amilin kəskin dəyişməsinə tab gətirən və asan uyğunlaşan heyvanları
– həmin amilin adına “evri” (yunanca – “geniş” deməkdir) ön şəkilçisi əlavə edib
adlandırırlar. Məsələn, evriterm heyvanlar olduqca müxtəlif temperatur şəraitində
yaşaya bilən heyvanlar deməkdir. Əksinə, müəyyən amilin azca dəyişməsinə cavab
verən heyvanlarış – həmin amilin adına “steno” (yunanca – “məhdud” deməkdir)
ön şəkilçisi əlavə edib adlandırırlar. Məsələn, stenoterm heyvanlar – yalnız
məhdud temperatur şəraitində yaşamağa uyğunlaşmış heyvanlardır. Müxtəlif
duzluluq şəraitində yaşaya bilən heyvanlar – evriqalin (əksinə,stenoqalin), müxtəlif
rütubətlilik şəraitində yaşayan heyvanlar – evrihiqrobiont (əksinə, stenohiqrobiont)
heyvanlar adlanır.
Müəyyən amili çox sevən və ondan uzaqlaşan heyvanları həmin amilin sonuna
– “fil” (yunanca – “sevmək” deməkdir), “fob” (yunanca – “uzaqlaşmaq” deməkdir)
şə
kilçilərinin əlavə edib adlandırırlar. Məsələn, termofil – istiliksevən, qalofob –
duzluluğu sevməyən heyvanlar deməkdir.
Geniş və ya yüksək ekoloji valentliyə malik olan növlər – evribiont, məhdud
ekoloji valentliyə malik olan növlər isə stenobiont heyvanlar adlanır.
5. Abiotik amillər.
Abiotik amillər cansız təbiətin heyvanlara təsir edən bütün elementlərinə
deyilir. Bu amillərə işıq, rütubət, temperatur, atmosfer təzyiqi, su, qar örtüyü,
ə
razinin relyefi, torpaq və iqlimin difər ünsürləri, o cümlədən, külək, ildırım, göy
guruldaması, nisbi və mütləq rütubətlilik, havanın quraqlıq dərəcəsi, iqlim
qurşaqları və iqlim tipləri, yüksəklik amili aiddir.
6. şıq amili.
Günəş Yer üzündə heyvanların bütün bioloji proseslərinin gedişində həlledici
rol oynayan əsas enerji mənbəyidir.. Günəş şüalarının spektral tərkibinin və
ş
üalanmanın intensivliyinin heyvan orqanizmləri üçün olduqca böyük əhəmiyyəti
vardır. Günəş enerjisi və işığı olmasa, Yer kürəsində həyat olmazdı. Heyvanların
davranışında, səmtləşməsində işığın mühüm rolu vardır.
şıq qüvvətli qıcıqlandırıcıdır. Hətta ibtidai heyvanlar da işıqlanmanın
dəyişilməsinə reaksiya verirlər. Daha yüksək quruluşa malik olan heyvanlarda
görmə orqanları – gözlər vardır. şıq heyvanların böyüməsində, inkişafında, yem
axtarmasında qidalanmasında, özünü düşməndən qorumasında mühüm rol oynayır.
ş
ıq heyvanların aktivliyinə təsir edərək, onların həyat tərzinə təsir edir: gündüz və