Microsoft Word korxona iqtisodiyoti o`quv qo`llanma tdiu lot doc
http:/www.5b. ru 28. 28. 28. 28
Yüklə 1,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
http:/www.5b. ru 28. 28. 28. 28. http:/www.audit - center. ru 94 VII VII VII VII MAVZU MAVZU MAVZU MAVZU. . . . KORXONANING KORXONANING KORXONANING KORXONANING ASOSIY ASOSIY ASOSIY ASOSIY FONDLARI FONDLARI FONDLARI FONDLARI VA VA VA VA ISHLAB ISHLAB ISHLAB ISHLAB CHIQARISH CHIQARISH CHIQARISH CHIQARISH QUVVATI QUVVATI QUVVATI QUVVATI (mavzu yangi pedagogik va axborot texnologiyalari asosida olib boriladi) ∗ 7.1 Asosiy fondlarning moqiyati va ularning korxona faoliyatidagi o`rni. 7.2. Korxonalarda asosiy fondlarning eskirishi, ularni baqolash va ta`mirlash. 7.3. Asosiy fondlardan foydalanishni yaxshilash yo`llari va ko`rsatkichlri. 7.4. Korxonaning ishlab chiqarish quvvati. 7.1. 7.1. 7.1. 7.1. Asosiy Asosiy Asosiy Asosiy fondlarning fondlarning fondlarning fondlarning moqiyati moqiyati moqiyati moqiyati va va va va ularning ularning ularning ularning korxona korxona korxona korxona faoliyatidagi faoliyatidagi faoliyatidagi faoliyatidagi o`rni o`rni o`rni o`rni Zamonaviy iqtisodiyot fani asosiy asosiy asosiy asosiy fondlarni fondlarni fondlarni fondlarni ma`lum bir iste`mol qiymati ko`rinishida ijtimoiy meqnat asosida yaratiluvchi, ishlab chiqarishning moddiy- buyumlashgan material omillari qatoriga kiritadi. Qozirgi bozor sharoitlarida korxona kuchi va vositalari yordamida yaratilgan asosiy fondlar ishlab chiqarish quvvatlarini shakllantirish va ulardan foydalanishga faol ravishda ta`sir ko`rsatuvchi mulk qisoblanadi. Butun xalq xo`jaligi miqyosida asosiy fondlar mamlakatning milliy boyligini tashkil qiladi. Asosiy Asosiy Asosiy Asosiy fondlar fondlar fondlar fondlar korxona ishlab chiqarish vositalarining bir qismi bo`lib, ishlab chiqarish jarayonida uzoq vaqt ishtirok etada va o`zining natural-moddiy qolatini yo`qotmaydi qamda o`z qiymatini tayyorlanayotgan maqsulotlarga qismlab o`tkazib beradi. Asosiy fondlar qiymatini tayyorlanayotgan maqsulotga o`tkazish jarayoni amortzitsiya deb, ushbu jarayonda to`plangan mablag`lar esa amortizatsiya ajratmalari deb ataladi. Iqtisodiy maqsadlariga ko`ra, asosiy fondlar ishlab chiqarish va noishlab chiqarish fondlariga taqsimlanadi. Ishlab chiqarish asosiy fondlari o`z moqiyatiga ko`ra, korxonaning ishlab chiqarish potentsialini tashkil qilib, ularning tarkibiga quyidagilar kiradi: • ishlab chiqarish binolari va inshoatlari; • uzatish qurilmalari; • quvvat mashinalari va uskunalari; • ishchi mashinalar va uskunalar; • transport vositalari; • o`lchov va tartibga solish asboblari va qurilmalari; • foydalanish muddati bir yildan kam bo`lmagan va qonunchilikda belgilab qo`yilgan qiymatlardagi asboblar va ishlab chiqarish inventari. Asosiy ishlab chiqarish fondlari ishlab chiqarishda band bo`lgan barcha mutaxassis va xodimlar soni bilan birgalikda, korxonaning korxonaning korxonaning korxonaning ishlab ishlab ishlab ishlab chiqarish chiqarish chiqarish chiqarish apparati apparati apparati apparati deb ataladi. Noishlab Noishlab Noishlab Noishlab chiqarish chiqarish chiqarish chiqarish asosiy asosiy asosiy asosiy fondlari fondlari fondlari fondlari korxona asosiy fondlarining ishlab chiqarishda bevosita ishtirok etmaydigan qismi bo`lib, shu sababli o`z q iymatini tayyor maqsulotga o`tkazmaydi. Bular qatoriga asosan korxona balansida turuvchi turarjoy (uy-joy fondi), oshxona, profilaktoriya, klub, bolalar bog`chasi va yaslilar, sport- sog`lomlashtirish va boshqa ob`ektlar kiritiladi. Madaniy-maishiy va sog`lomlashtirish ∗ Ìåòîäèê èøëàíìàíèíã =èñ=à÷è âàðèàíòè 1-èëîâàäà êåëòèðèëãàí 95 yo`nalishidagi noishlab chiqarish asosiy fondlari ishlab chiqarish asosiy fondlari bilan foydalanish muddati, natural shaklning saqlanishi, o`z qiymatini sekin-asta yo`qotishi kabi ko`p jiqatlari bilan o`xshashdir. Korxona asosiy fondlari tarkibini quyidagi 7.1 - chizma ko`rinishida aks ettirish mumkin ∗ . 7.1 - chizma. Korxona asosiy fondlarining tarkibi. Meqnat predmetiga o`tkazuvchi ta`siriga ko`ra, asosiy ishlab chiqarish fondlari aktiv aktiv aktiv aktiv va passiv passiv passiv passiv turlarga bo`linadi. Asosiy ishlab chiqarish fondlarining passiv turiga bino va inshoatlar, aktiv turiga esa quvvat mashina va uskunalari, ishchi mashina va ∗ Óøáó ðàñìíè ìàòííèíã ýëåêòðîí âåðñèÿñè îð=àëè ñëàéä øàêëèäà äèàïðîåêòîð îð=àëè íàìîéèø ýòèø ìóìêèí. 2-èëîâà Êîðõîíàíèíã àñîñèé ôîíäëàðè Àñîñèé èøëàá ÷è=àðèø ôîíäëàðè Àñîñèé íîèøëàá ÷è=àðèø ôîíäëàðè Áèíîëàð Èíøîîòëàð Óçàòèø =óðèëìàëàð Èíñòðóìåíòëàð âà èøëàá ÷è=à- ðèø èíâåíòàðè Ûë÷îâ âà òàðòèáëîâ÷è àñáîáëàð Òðàíñïîðò âîñèòàëàðè Õûæàëèê æèùîçëàðè +óââàò ìàøèíàëàðè âà óñêóíàëàð Èø÷è ìàøèíà âà óñêóíàëàð Æóìëàäàí àâòî- ìàòëàøãàí ìàøèíà âà óñêóíàëàð 96 uskunalar, transport vositalari, texnologik liniyalar, ya`ni biron-bir turdagi maqsulot yaratishda foydalaniluvchi meqnat qurollari kiritiladi. Korxonaning aktiv asosiy ishlab chiqarish fondlari eng qarakatchan va aqamiyatli qisoblanadi. Fan-texnika taraqqiyoti davomida ko`plab korxonalarda aktiv ishlab chiqarish fondlarining salmog`i ortadi, ularning tarkibi va ko`rinishi o`zgaradi, asosiy fondlar guruq va turlarining ma`naviy eskirish tufayli almashinish sur`ati tezlashadi. Ishlab chiqarish miqyosining o`sishi va boshqa ijobiy o`zgarishlar sharoitlarida, ba`zan korxonaning asosiy fondlari, jumladan, ishchi mashinalar va uskunalar, ishlab chiqarish binolari, qurilmalar va qokazolar etmay qoladi. Bunday qollar ro`y berganda korxona shartnoma asosida o`ziga kerakli bo`lgan asosiy fondlarni yollaydi va ular ijaraga olingan qisoblanadi. Ijaraga beruvchi va ijaraga oluvchi o`rtasida yuzaga keluvchi mulk munosabatlari llllizing izing izing izing deb ataladi (ingl. Lease - ijara). Asosiy fondlarning umumiy qajmida aloqida guruqlarining qiymat bo`yicha o`zaro nisbati asosiy fondlarning turlar bo`yicha tuzilmasini aks ettiradi qamda amaliyotda foizlarda o`lchanadi. Korxona asosiy ishlab chiqarish fondlari tuzilmasining, birinchi o`rinda uning aktiv qismini - mashina va asbob-uskunalarni ko`paytirishga yo`naltirilgan takomillashtirishdan manfaatdor bo`lishi lozim. Ularning ulushi qanchalik yuqori bo`lsa, ishlab chiqarilayotgan maqsulotlar miqdori shunchalik katta bo`ladi va aksincha. Korxona asosiy fondlarining turlar bo`yicha tuzilmasi, ko`p jiqatdan kapital qo`yilmalarning texnologik tuzilmasi orqali, jumladan, ularning yangi qurilish va qayta ta`mirlash, amaldagi ishlab chiqarishni kengaytirish va qayta qurollantirish bilan avvaldan belgilab qo`yilgan bo`ladi. Asosiy fondlarning turlar bo`yicha tuzilmasiga ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish va kontsentratsiya qilish darajasi qam katta ta`sir o`tkazadi. Yirik korxonalar, ishlab chiqarishni fondlar bilan ta`minlashda va fan-texnika taraqqiyoti yutuqlaridan keng foydalanishda kichik va o`rta korxonalarga qaraganda ko`proq imkoniyatga ega. Biroq kichik korxonalar qarakatchanroq, ularning boshqaruvi moslashuvchanroq bo`lib, natijada ishlab chiqarishni texnik jiqatdan qayta qurollantirish osonroq kechadi. «Korxona iqtisodiyoti»ga ekspluatatsiya kspluatatsiya kspluatatsiya kspluatatsiya qilinayotgan qilinayotgan qilinayotgan qilinayotgan asosiy asosiy asosiy asosiy fondlarning fondlarning fondlarning fondlarning yoshi yoshi yoshi yoshi, birinchi o`rinda mashina va asbob-uskunalarning yoshi katta ta`sir ko`rsatadi. Qozirgi paytda mashina va sanoat uskunalarini yosh bo`yicha guruqlashda taxminan quyidagi muddatlardan kelib chiqiladi: 5 yilgacha, 5 yildan 10 yilgacha, 10 yildan 15 yilgacha, 15 yildan 20 yilgacha, 20 yildan 25 yilgacha va qokazo. Mashina va uskunalarning ekspluatatsiya muddati qanchalik yuqori bo`lsa, korxonaning ishlab chiqarish quvvatlari shunchalik past bo`ladi, maqsulotlar sifati pasayadi, bekor turib qolish va talofatlar ko`payadi qamda aksincha. Bundan tashqari, korxona asbob-uskunalaridan uzoq vaqt mobaynida foydalanilganida ta`mirlash uchun qam ko`p xarajatlar sarflanadi. 7.2. 7.2. 7.2. 7.2. Korxonalarda Korxonalarda Korxonalarda Korxonalarda asosiy asosiy asosiy asosiy fondlarni eskirishi fondlarni eskirishi fondlarni eskirishi fondlarni eskirishi, , , , ularni ularni ularni ularni baqolash baqolash baqolash baqolash va va va va ta`mirlash ta`mirlash ta`mirlash ta`mirlash Xo`jalik amaliyotida asosiy fondlar natural va qiymat ko`rinishida qisobga olinadi. Agar asosiy fondlarni natural baqolash- ishlab chiqarishni texnik jiqatdan 97 qayta qurollantirish va zamonaviylashtirish masalalarini qal qilish, asbob-uskunalarni ta`mirlash uchun ularning guruq va turlari bo`yicha grafiklar tuzish, shuningdek, ta`mirlash vositalariga bo`lgan eqtiyojni aniqlash imkonini bersa, qiymat bo`yicha baqolash esa, asosiy fondlarni qayta ishlab chiqarishni rejalashtirish, ularning mavjud qajmini aniqlash, amortizatsiya qajmini belgilash, asosiy fondlar va ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish darajasini taqlil qilish va qokazolarda muqim aqamiyat kasb etadi. Asosiy fondlarni baqolashning quyidagi usullari mavjud: boshlang`ich boshlang`ich boshlang`ich boshlang`ich qiymat qiymat qiymat qiymat bo`yicha bo`yicha bo`yicha bo`yicha - asosiy vositalarni yaratish yoki sotib olish uchun sarflangan xarajatlar majmuidan iborat bo`lib, asosiy fondlar yoki ularning aloqida qismlarini foydalanishga topshirish uchun yaroqli qolga keltirish bilan bog`liq bo`lgan-ularni keltirish, o`rnatish kabi xarajatlarni qisobga olgan qolda yuzaga keluvchi qiymat. Masalan, bitta mashina yoki uskunaning boshlang`ich qiymati – bu, korxonaning mazkur mashina yoki uskunani ma`lum bir sanada sotib olgan va bu qaqda buxgalteriya qujjatlarida qayd qilingan sotib olish narxidir. Tiklanish Tiklanish Tiklanish Tiklanish qiymati qiymati qiymati qiymati bo`yicha bo`yicha bo`yicha bo`yicha - asosiy fondlar yoki ularning biron-bir qismini (binolar, qurilmalar, mashinalar, ishlab chiqarish uskunalari va qokazo) qozirgi paytdagi inflyatsiya va boshqa omillarni qisobga olgan qolda baqolash. Baqolashning bu usuli ob`ektning qozirgi paytdagi qayta ishlab chiqarish davrida qancha turishini ko`rsatadi. Korxona asosiy fondlarining tiklanish qiymati, taftish va inventarizatsiya paytida, mamlakat miqyosida va davlat chora-tadbiri sifatida esa, asosiy fondlarni qayta baqolash paytida amalga oshiriladi. Qoldiq Qoldiq Qoldiq Qoldiq qiymati qiymati qiymati qiymati bo`yicha bo`yicha bo`yicha bo`yicha - asosiy fondlarning eskirishini inobatga olgan qolda, birlamchi va qayta tiklash qiymatlari o`rtasidagi farq ko`rinishidagi baqolashdir. Boshqacha qilib aytganda, bu asosiy fondlarning ishlab chiqarilayotgan maqsulotlarga qali o`tkazilmagan qismidir. Korxonalar tomonidan foydalanilmaydigan qamda qisobdan chiqarish yoki sotib yuborish mo`ljallangan asosiy fondlar qam, ko`pincha qoldiq qiymati bo`yicha, mazkur xo`jalik yilidagi narxlarda baqolanadi. 98 Korxona asosiy fondlarini baqolashning turlarini quyidagi chizma ko`rinishda aks ettirish mumkin ∗ : (7.2.-chizma) 7.2. -chizma. Korxona asosiy fondlarini baqolashning turlari Iqtisodiyotning globallashuvi qamda qisob va qisobotlarning mukammallashuvi, jumladan, milliy qisob standartlarining jaqon standartlari talablari darajasiga keltirilishi tufayli, garchi asosiy vositalar, asosiy fondlarning pul ko`rinishidagi ifodasi sifatida avvaldan qo`llanib kelgan bo`lsada, qayotimizga “asosiy kapital”, “asosiy vositalar” kabi atamalar endilikda keng ravishda kirib kelmoqda. Qozirigi kunda amaliyotda asosiy vositalarning korxona balansi va qisobotlarida aks ettiriluvchi (ya`ni, boshlang`ich, belgilangan tartibda o`tkaziluvchi qayta baqolashdan keyin esa tiklanish), qisobga olish qiymati balans balans balans balans qiymati qiymati qiymati qiymati deb ataladi. Bundan asosiy vositalarning qoldiq qiymatini asosiy vositalarning balans qiymatidan eskirish summasini ayirib tashlash yordamida topish mumkinligi anglashaladi. Qabul qilingan baqolash usuli va korxona balansida aks ettiriluvchi buxgalteriya qisoboti ma`lumotlari asosida, korxona korxona korxona korxona asosiy asosiy asosiy asosiy ishlab ishlab ishlab ishlab chiqarish chiqarish chiqarish chiqarish ∗ Ушбу расмни матннинг электрон версияси ор = али слайд шаклида диапроектор ор = али намойиш этиш мумкин . 2- илова Áîøëàí Áîøëàí Áîøëàí Áîøëàí\\\\è÷ è÷ è÷ è÷ =èéìàò =èéìàò =èéìàò =èéìàò Òèêëàíèø Òèêëàíèø Òèêëàíèø Òèêëàíèø =èéìàòè =èéìàòè =èéìàòè =èéìàòè Òûëè= Ýñêèðèøíè ùèñîáãà îëãàí ùîëäà Òûëè= Ýñêèðèøíè ùèñîáãà îëãàí ùîëäà Ìàøèíàíèíã ñîòèø íàðõè 6000 + 200 = 6200 ìèíã ñûì òàøèø âà ûðíàòèø õàðàæàòëàðè Ýñêèðèø 5 éèëäà 50%ãà 6200-3100 = 3100 ìèíã ñûì 01.01.2001 éèëãà ùîëàòè 3000 ìèíã ñûì Ýñêèðèø 5 éèëäà 50%ãà 3000-1500 = 1500 ìèíã ñûì 99 fondlarining fondlarining fondlarining fondlarining o`rtacha o`rtacha o`rtacha o`rtacha yillik yillik yillik yillik qiymati qiymati qiymati qiymati (F sr ) belgilanib, u quyidagi formula asosida aniqlanadi: 12 2 1 Т Ф Т Ф Ф Ф â ï í ûð − + = ; Bu erda: F n – asosiy ishlab chiqarish fondlarining yil boshidagi qiymati; F p – yil davomida kelib tushgan (foydalanishga topshirilgan) asosiy ishlab chiqarish fondlari qiymati; F v – yil davomida ishlab chiqarishdan chiqarilgan (yo`q qilingan) asosiy fondlar qiymati; T 1 - foydalanishga topshiriluvchi asosiy ishlab chiqarish fondlari amalda bo`luvchi o`rtacha muddati (oylarda), qabul qilingandan keyingi oydan boshlab; T 2 – ishlab chiqarishdan chiqarilgan (yo`q qilingan) asosiy ishlab chiqarish fondlari foydalanilmaydigan o`rtacha muddat (oylar) chiqarilgan oydan to yil oxirigacha). Asosiy fondlarni boshlang`ich yoki tiklanish qiymati bo`yicha baqolashdan tashqari eskirish summasi qam qisobga olinadi. Asosiy fondlar jismoniy va ma`naviy jiqatdan eskirishi mumkin. Jismoniy (moddiy) eskirish asosiy fondlarning birlamchi xislatlarini ishlab chiqarishda foydalanish va tabiiy eskirish natijasida yo`qotishdan yuzaga keladi. U asosan bir xilda kechmaydi qamda ko`p jiqatdan iqlimning ta`siri, asosiy fondlardan foydalanish qoidalariga rioya qilish, jumladan, xodimlarning malakasiga qam bog`liq bo`ladi. Jismoniy eskirishni (IF) quyidagi formula asosida qisoblab topish mumkin: ; 100 × = н ф Т Т ИФ yoki . 100 × = с П И ИФ Bu erda: T f - asosiy fondlarning qaqiqiy xizmat qiluvchi muddati; T n - asosiy fondlar xizmat qilishi kerak bo`lgan normativ muddat; I - qisoblangan amortizatsiya summasi (eskirish summasi); P s – asosiy fondlarning boshlang`ich(qayta tashkil qilish) qiymati. Ma`naviy eskirish - asosiy fondlarning qadrsizlanishi yoki texnik jiqatdan muddatidan avval ish qobiliyatini yo`qotilishidir. U ikki shaklda yuzaga keladi: birinchi shaklda asosiy fondlar ularning ishlab chiqarish qiymatlari pasayishi natijasida qadrsizlansa, ikkinchi shaklda asosiy fondlarning qadrsizlanishi yangi, fan- texnika taraqqiyoti ta`siri ostida, yanada samaraliroq fondlarning paydo bo`lishi natijasida ro`y beradi. Asosiy fondlar ma`naviy eskirishining yuqorida keltirilgan shakllarini quyidagi tarzda aniqlash mumkin: ; 100 1 × Π Β − Π = Μ И 100 . 100 × Π Π − Π = Μ н с н 2 И Bu erda: P - asosiy fondlarning to`liq boshlang`ich qiymati; V - asosiy fondlarning tiklanish qiymati; P n - yangi texnikaning unumdorligi. 7.3.-chizma. Asosiy fondlarning eskirish turlari ∗ Asosiy fondlarni qayta ishlab chiqarish, ya`ni jismoniy va ma`naviy jiqatdan eskirgan asosiy fondlarning o`rnini iqtisodiy to`ldirish uchun korxona bu vositalar qiymatidan amortizatsiya ajratmalarni ayirib tashlaydi qamda bu ajratmalar keyinchalik xarajatlar sifatida maqsulot tannarxiga kiritiladi. Amortizatsiya ajratmalari quyidagi formula asosida aniqlanuvchi amortizatsiya normalari (Na) asosida amalga oishiriladi: 100 * П А Н а = Bu erda: ∗ Ушбу расмни матннинг электрон версияси ор = али слайд шаклида диапроектор ор = али намойиш этиш мумкин . 2- илова Æèñìîíèé ýñêèðèøè Ìàúíàâèé ýñêèðèøè Àñîñèé ôîíäëàðíè èø áèëàí òàúìèíëàø äàðàæàñè Ìåùíàò =óðîëëàðèíèíã ñèôàòè Õîäèìëàð ìàëàêàñèíèíã äàðàæàñè Àñîñèé ôîíäëàðäàí ôîéäàëàíèø =îèäàëàðèãà ðèîÿ =èëèø Àñîñèé ôîíäëàðíè =àéòà èøëàá ÷è=àðèø =èéìàòèíèíã ïàñàéèøè Àñîñèé ôîíäëàð(òåõíèêà)íèíã èøëàá ÷è=àðèø äàðàæàñè þ=îðèðî= áûëãàí òóðëàðèäàí ôîéäàëàíèø Àñîñèé ôîíäëàðíèíã ýñêèðèøè âà óíè áåëãèëîâ÷è îìèëëàð 101 A - amortizatsiya ajratmalari; P - asosiy fondlarning to`liq boshlang`ich qiymati. Yillik amortizatsiya ajratmalari (AO) miqdori quyidagi formula asosida aniqlanadi: Т О М Р П А к − + + = Bu erda: R k – asosiy fondlar xizmat qilgan muddat davomida kapital ta`mirlashga sarflangan xarajatlar; M - uskuna, mashina va qurilmalarni, ular xizmat qilgan davr mobaynida modernizatsiya qilishga sarflangan xarajatlar; O - asosiy fondlarning qoldiq (likvidatsion) qiymati; T - asosiy fondlarning xizmat qilish muddati, yil. Amalda amortizatsiya mablag`lari asosiy fondlarni to`liq qayta tiklash (renovatsiya), kapital ta`mirlash va uskunalarni modernizatsiya qilish uchun aloqida ravishda yo`naltiriladi. Bundan kelib chiqqan qolda amortizatsiya normasi ikki qismdan - fondlarni renovatsiya qilish (N v ) qamda kapital ta`mirlash va modernizatsiya qilish (N r ) uchun ajratiluvchi mablag`dan iborat bo`ladi. Birinchi qolda amortizatsiya normasi quyidagi formula: ; 100 × − = ТП О П Н в ikkinchi qolda esa: ТП М Р Н к р + = asosida aniqlanadi Ishlab chiqarish jarayonida asosiy fondlar asta-sekinlik bilan eskirishi sababli, ularning ish qobiliyatini ta`mirlash orqali tiklash zaruriyati tug`iladi. O`z vaqtida ta`mirlash asosiy fondlar muddatidan oldin ishdan chiqishining oldini oladi qamda ularning xizmat qilish muddati va unumdorligini oshiradi. Asosiy fondlarni ta`mirlash kapital, o`rta va joriy turlarga bo`linadi. Bino va inshootlarni ta`mirlash o`z mazmuni, talab qilinuvchi muddat va mablag`larga ko`ra, mashina va uskunalarni ta`mirlashdan farq qiladi. Masalan, mashina va asbob-uskunalarni kapital kapital kapital kapital ta`mirlashda ta`mirlashda ta`mirlashda ta`mirlashda ular to`liq qismlarga bo`linadi va eskirgan qismlar almashtiriladi. Uskunalarni ikki marta kapital ta`mirlash orasidagi muddat ta`mirlash tsikli deb ataladi. Mashina va uskunalar, qoidaga ko`ra, maxsus zavodlarda ta`mirlanadi. O`rtacha O`rtacha O`rtacha O`rtacha ta`mirlash ta`mirlash ta`mirlash ta`mirlash texnik mazmuni, murakkabligi, bajariladigan ish qajmi va davriyligiga ko`ra, kapital ta`mirlashdan farq qiladi qamda sarflanuvchi mablag`, vaqt va kuchni nisbatan kamroq talab etadi. Joriy ta`mirlash kabi u qam mashina yoki uskunadan foydalanuvchi korxonaning o`zida amalga oshirilishi mumkin. 102 Joriy Joriy Joriy Joriy ta`mirlashda ta`mirlashda ta`mirlashda ta`mirlashda asosan asbob-uskunalar tozalanadi, moylanadi, tekshiriladi, mayda kamchiliklari bartaraf qilinadi, ya`ni uskunalarning foydalanishga doimiy tayyorligi ta`minlanadi. Asosiy fondlarni ta`mirlash va ularga xizmat ko`rsatish majmuasi rejali-oldini oluvchi ta`mirlash tizimiga (ROOT) birlashtiriladi va korxona bosh mexanigi tomonidan boshqariladi. Deyarli qar bir korxonada ROOT o`tkazilishini qayd qilish jurnallari mavjud bo`lib, ularda profilaktika va ta`mirlash tadbirlarini o`tkazish tartibi va grafigi belgilab qo`yiladi. Ta`mirlash ishlari tufayli korxona asosiy fondlarning joriy ekspluatatsiyaga tayyorligini ta`minlaydi. Biroq shu bilan bir qatorda korxona asosiy fondlarni yaratish, foydalanish, amortizatsiya, qayta tiklash kabi bosqichlarni o`z ichiga oluvchi takror ishlab chiqarish amallarini doimiy ravishda bajarishga intilishi lozim. Bu bosqichlarni quyidagi chizma yordamida aks ettirish mumkin (7.4 - chizma) ∗ . Korxona Korxona Korxona Korxona 7.4-chizma. Korxona asosiy fondlarini qayta ishlab chiqarish bosqichlari Takror ishlab chiqarish tsiklida asosiy fondlarni yaratish jarayoni korxonadan tashqarida amalga oshiriladi qamda asosan qurilish soqasi, mashinasozlik, asbobsozlik qamda asosiy fondlarni yaratish bilan shug`ullanuvchi boshqa soqalar bilan bog`liq bo`ladi. Asosiy vositalarni takror ishlab chiqarishning qolgan bosqichlari korxona qududida amalga oshiriladi. Biroq barcha qollarda qam asosiy fondlarni takror ishlab chiqarish tufayli korxonalar ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish qamda rivojlanib borayotgan bozor munosabatlari sharoitlarida iqtisodiy va texnik barqarorlikka erishishlarini ta`minlaydi. ∗ Ушбу расмни матннинг электрон версияси ор = али слайд шаклида диапроектор ор = али намойиш этиш мумкин . 2- илова Àñîñèé ôîíäëàðíè ÿðàòèø Àñîñèé ôîíäëàðíè ÿðàòèø Àñîñèé ôîíäëàðíè ÿðàòèø Àñîñèé ôîíäëàðíè ÿðàòèø Àñîñèé ôîíäëàðíè Àñîñèé ôîíäëàðíè Àñîñèé ôîíäëàðíè Àñîñèé ôîíäëàðíè ñîòèá îëèø âà ñîòèá îëèø âà ñîòèá îëèø âà ñîòèá îëèø âà øàêëëàíòèðèø øàêëëàíòèðèø øàêëëàíòèðèø øàêëëàíòèðèø Àñîñèé ôîíäëàðíè Àñîñèé ôîíäëàðíè Àñîñèé ôîíäëàðíè Àñîñèé ôîíäëàðíè èñòåúìîë =èëèø èñòåúìîë =èëèø èñòåúìîë =èëèø èñòåúìîë =èëèø (ôîéäàëàíèø) (ôîéäàëàíèø) (ôîéäàëàíèø) (ôîéäàëàíèø) Àñîñèé ôîíäëàð Àñîñèé ôîíäëàð Àñîñèé ôîíäëàð Àñîñèé ôîíäëàð àìî àìî àìî àìîðòèçàöèÿñè ðòèçàöèÿñè ðòèçàöèÿñè ðòèçàöèÿñè Àñîñèé ôîíäëàðíè =àéòà òèêëàø Àñîñèé ôîíäëàðíè =àéòà òèêëàø Àñîñèé ôîíäëàðíè =àéòà òèêëàø Àñîñèé ôîíäëàðíè =àéòà òèêëàø âà óëàðíè =îïëàø âà óëàðíè =îïëàø âà óëàðíè =îïëàø âà óëàðíè =îïëàø 103 7.3. 7.3. 7.3. 7.3. Asosiy Asosiy Asosiy Asosiy fondlardan fondlardan fondlardan fondlardan foydalanishni foydalanishni foydalanishni foydalanishni yaxshilash yaxshilash yaxshilash yaxshilash yo`llari yo`llari yo`llari yo`llari va va va va ko`rsatkichlari ko`rsatkichlari ko`rsatkichlari ko`rsatkichlari Asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanishning turli xil ko`rsatkichlari mavjud bo`lib, ularni shartli ravishda ikki guruqga bo`lish mumkin: birinchi birinchi birinchi birinchi guruq guruq guruq guruq - umumlashtiruvchi va qiymat ko`rsatkichlari bo`lib, ular asosiy fondlarning turli guruqlarini dinamika va statikada baqolash, taqlil qilish, zaqiralarni aniqlash va bashorat qilish imkonini yaratadi. Bunday ko`rsatkichlarga fond qaytimi, fond sig`imi, fond rentabelligi va boshqalarni kiritish mumkin. ikkinchi ikkinchi ikkinchi ikkinchi guruq guruq guruq guruq - xususiy va natural ko`rsatkichlar bo`lib, ko`proq asosiy ishlab chiqarish fondlarining faol qismi - ishchilar, mashina va asbob-uskunalardan foydalanish bilan bog`liq. Ko`rsatkichlarning bu guruqi tarkibiga quyidagilar kiradi: • asosiy ishlab chiqarish fondlari(mashina va asbob-uskunalar)dan ekstensiv foydalanish koeffitsienti, ulardan vaqt bo`yicha foydalanganlik darajasini aks ettiradi; • asosiy ishlab chiqarish fondlari(mashina va asbob-uskunalar)dan intensiv foydalanish koeffitsienti, ulardan quvvat bo`yicha foydalanganlik (unumdorlik) darajasini aks ettiradi; • asosiy ishlab chiqarish fondlaridan integral foydalanish koeffitsienti, barcha ekstensiv va intensiv omillardan birgalikda foydalanishni qisobga oladi. Ko`rsatilgan ko`rsatkichlarning qar biri amaliyotda mustaqil ma`noga ega bo`lib, turli maqsadlarga erishish uchun foydalaniladi. Masalan, asosiy ishlab chiqarish fondlaridan vaqt bo`yicha qanday foydalanilganligini (ekstensiv foydalanish) baqolash asbob-uskunalarning smenalik koeffitsienti, uskunalarni koeffitsienti, smena davomida uskunalarning bekor turib qolishi, uskunalardan smenalarda foydalanish koeffitsienti kabi ko`rsatkichlar qo`llaniladi. Asbob-uskunalardan ekstensiv foydalanish koeffitsienti mazkur uskunalardan amalda qaqiqiy foydalanilgan vaqtning ulardan reja bo`yicha foydalanish muddatiga nisbati orqali aniqlanadi. ðåæ õàê Yüklə 1,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|