Microsoft Word korxona iqtisodiyoti o`quv qo`llanma tdiu lot doc

t
t
t
t
Т
+
+
+
=
.
Bu erda: 
t
texn 
- maqsulot ishlab chiqarishdagi barcha operatsiyalarga sarflanuvchi vaqti; 
t
tan
- operatsiyalar oralig`idagi vaqt (tanaffuslar); 
t
trans 
– transportda tashish vaqti; 
t
kontr 
- maqsulotni yig`ish, qabul qilish va TNBga topshirish vaqti. 
Tugallanmagan ishlab chiqarishga jalb qilingan aylanma mablag`larning 
o`sishi xom ashyo va materiallarni ishlab chiqarishga kiritish bilan boshlanadi qamda 
ishlab chiqarish tsikli yakunida (tayyor maqsulot omborga topshirilganda) eng yuqori 
nuqtasiga chiqadi. Tugallanmagan ishlab chiqarish normativini qisoblashda ishlab 
chiqarish tsikli kunlarda belgilanadi qamda bunda quyidagi formuladan foydalaniladi: 
N
t.ich
q M
k
x T
ich.ts
x K
x.o`. 
Bu erda: 
M
k
- o`rtacha bir kunlik xarajatlar, so`mlarda; 
T
ich.ts
- ishlab chiqarish tsikli davomiyligi, kunlarda; 
K
xo`
- xarajatlarning o`sish koeffitsienti. 
Xarajatlarning o`sish koeffitsienti asosiy materiallar (M
a
) to`liq qiymatda 
olinuvchi kattalik sifatida qisoblanadi. Ishlab chiqarish xarajatlari (M
ich
) butun ishlab 
chiqarish tsikli mobaynida bir xil suratda o`sib boradi qamda 50% qiymatda qisobga 
olinadi: 
K
nz
q (M
a
Q 0,5M
ich
) : S 
Bu erda: 
S - maqsulot birligining rejadagi tannarxi. 
Agar keyingi xarajatlar (M
ich
) bir xil surat bilan o`zgarmasa, u qolda o`sish 
koeffitsienti quyidagi formula asosida qisoblanadi: 
K
x.o`
q (M
a 
Q k·S
yaf 
Q k·S
but 
Q 0,5M
ich
) : S 
Bu erda: 
k, k – yarim tayyor maqsulotlar va butlovchi qismlarni mos ravishda 
pasaytiruvchi koeffitsientlari; 
S
yaf
- yarim tayyor maqsulotlar qiymati; 
S
but
- butlovchi qismlar qiymati. 
Pasaytiruvchi koeffitsientlar yarim tayyor maqsulotlar va butlovchi qismlarga 
ishlov berilgan kunlarning ishlab chiqarish tsikli davomiyligiga nisbatini ifodalaydi. 
Masalan, agar ishlab chiqarish tsikli 20 kun bo`lib, butlovchi qismlar 8 kun davomida 
ishlab chiqarishda bo`lgan bo`lsa, pasaytiruvchi koeffitsient 0,4 (8:20) ga teng 
bo`ladi. 

---

121
Tayyor
Tayyor
Tayyor
Tayyor maqsulot
maqsulot
maqsulot
maqsulot qoldiqlarini
qoldiqlarini
qoldiqlarini
qoldiqlarini normalashtirish
normalashtirish
normalashtirish
normalashtirish.... Ishlab chiqarish jarayoni 
tugallangandan so`ng meqnat predmetlari tayyor maqsulot ko`rinishida muomalaga 
kiritiladi. 
Aylanma mablag`larning tayyor maqsulotga aylanish normativi miqdori, 
o`rtacha bir sutkalik ishlab chiqarilgan maqsulotning (tannarxi bo`yicha) aylanma 
mablag`larning kunlardagi tayyor maqsulot normasiga sifatida, ya`ni tayyor 
maqsulotning korxona omborida saqlanish muddati sifatida aniqlanadi:
G
n
q V : T x N
t.m
Bu erda: 
G
n
– tayyor maqsulot normativi; 
V - rejalashtirilgan davrda rejadagi tannarx bo`yicha ishlab chiqarilgan 
maqsulot; 
N
gn
– tayyor maqsulotlardagi aylanma mablag`lar zaqiralari normasi, kunlarda; 
T - rejadagi davrda kalendar kunlar miqdori. 
Tayyor maqsulotning omborda saqlanish muddati tayyor maqsulotni 
transportirovka qilish va sotishga bog`liq bo`ladi. Aylanma mablag`larning ushbu 
normasidagi kunlar soni maqsulotni tayyorlash, yuklash, qujjatlarni tayyorlash va 
ularni bankka topshirish uchun zarur bo`lgan kunlardan iborat bo`ladi. 
Kelgusi
Kelgusi
Kelgusi
Kelgusi davr
davr
davr
davr xarajatlarni
xarajatlarni
xarajatlarni
xarajatlarni normalashtirish
normalashtirish
normalashtirish
normalashtirish.... O`sib borayotgan fan-texnika 
taraqqiyoti sur`atlari aylanma mablag`larning kelgusi davr xarajatlari aqamiyatini 
oshirmoqda. Bu xarajatlar korxonaning maxsus buxgalteriya qisobida uchta manba: 
yangi texnikani o`zlashtirish fondi (agar korxonada shunday fond mavjud bo`lsa), 
bank krediti va foyda (xarajatarni maqsulot tannarxiga kiritish yo`li bilan) qisobiga 
yig`iladi. Aylanma mablag`larning kelgusi davr xarajatlari (N
kd
) normasini 
qisoblashda quyidagi formulaga amal qilinadi: 
N
kd
q R Q R
ich
Q R
t
Bu erda: 
R - yil boshida kelgusi davr xarajatlari uchun sarflanishi mo`ljallangan 
mablag`lar miqdori (buxgalteriya qisoboti bo`yicha); 
R
ich
– rejadagi yilda loyiqa-smetalarda ko`zda tutilgan ishlab chiqarish 
xarajatlari; 
R
t
- o`zlashtirilayotgan maqsulot tannarxiga kiritiluvchi qamda smetalarda 
ko`zda tutiluvchi yoki maxsus manbalar qisobiga qoplanuvchi xarajatlar. 
8.2-jadval 
Aylanma mablag`larning kelgusi davr xarajatlari normativini qisoblash 
bo`yicha misol 
Xarajatlar turi yoki 
guruqi 
Yil boshiga qoldiq, 
ming so`m 
Bir yillik xarajatlar, 
ming so`m 
Bo`lishi 
kerak 
Yil oxiriga 
qoldiq, ming 
so`m 
YAngi turdagi 
maqsulotlarni 
o`zlashtirish bo`yicha 
xarajatlar, jami 
180 
348 
448 
80 
Jumladan: 
A maqsulot 
90 
148 
238 
- 

---

122
B maqsulot 
90 
200 
210 
80 
Aloqida elementlar bo`yicha aylanma mablag`lar xarajatlari normalari 
aniqlangandan so`ng, aylanma mablag`larga bo`lgan umumiy eqtiyojlar (normativ) 
miqdori qisoblanadi. Korxona aylanma mablag`lariga bo`lgan umumiy eqtiyoj, ishlab 
chiqarish zaqiralari (xom ashyo va asosiy materiallar, yordamchi materiallar, yarim 
tayyor maqsulotlar, xarid qilinuvchi maqsulotlar, qadoqlash va o`rov materiallari, 
yoqilg`i va qokazolar), tugallanmagan ishlab chiqarish, tayyor maqsulot va kelgusi 
davr xarajatlaridan iborat bo`ladi.
8.4. 
8.4. 
8.4. 
8.4. Ayla
Ayla
Ayla
Aylanma
nma
nma
nma mablag`lardan
mablag`lardan
mablag`lardan
mablag`lardan foydalanish
foydalanish
foydalanish
foydalanish ko`rsatkichlari
ko`rsatkichlari
ko`rsatkichlari
ko`rsatkichlari va
va
va
va ularning
ularning
ularning
ularning aylanishini
aylanishini
aylanishini
aylanishini
tezlashtirish
tezlashtirish
tezlashtirish
tezlashtirish yo`llari
yo`llari
yo`llari
yo`llari
Aylanma mablag`lar aylanishini tezlashtirish nafaqat korxona uchun, balki 
butun xalq xo`jaligi uchun qam katta aqamiyat kasb etadi. U resurslarning nisbiy 
ozod qilinishi, ijtiomiy xarajatlarning kamaytirilishiga ko`maklashadi va iqtisodiy 
rejalashtirish sur`atini oshiradi. 
Korxona aylanma mablag`laridan samarali foydalanish uchta asosiy 
ko`rsatkichni tavsiflaydi: 
1)aylanish koeffitsienti; 
2)aylanma mablag`larning yuklanish koeffitsienti; 
3)vositalarning bir marta aylanishi davomiyligi. 
Aylanish
Aylanish
Aylanish
Aylanish koeffitsienti
koeffitsienti
koeffitsienti
koeffitsienti korxona aylanma mablag`larining ma`lum bir vaqt (yil, 
chorak) davomida amalga oshiruvchi aylanishini tavsiflaydi yoki aylanma 
mablag`larning qar 1 so`miga to`g`ri keluvchi sotilgan maqsulotlarni ko`rsatadi. U 
quyidagi formula asosida qisoblab topiladi: 
K
a
q R
m
: S
a 
Bu erda: 
R
m
–sotilgan maqsulot qajmi, pul o`lchovida; 
S
a
– aylanma mablag`larning o`rtacha qoldiq qajmi, pul o`lchovida (aylanma 
mablag`lar normativi). 
Misol. Korxonaning bir yil mobaynida sotilgan maqsulotlari qajmi 800 mln 
so`mni tashkil qiladi. Bu qolda aylanma mablag`lar normasi 200 mln so`mni tashkil 
qiladi. Demak K
a
q 4,4 (880:200). 
Aylanma
Aylanma
Aylanma
Aylanma mablag`larni
mablag`larni
mablag`larni
mablag`larni yuklanish
yuklanish
yuklanish
yuklanish koeffitsienti
koeffitsienti
koeffitsienti
koeffitsienti aylanish koeffitsientiga teskari 
bo`lgan qiymatdir. U sotilgan qar 1 so`m maqsulotga sarflangan aylanma 
mablag`larni tavsiflaydi qamda quyidagi formula asosida qisoblab topiladi: 
K
yu
q S
a
: R
m 
Bir
Bir
Bir
Bir marta
marta
marta
marta aylanish
aylanish
aylanish
aylanish davomiyligi
davomiyligi
davomiyligi
davomiyligi kunlarda o`lchanadi qamda shu davrdagi kunlar 
sonini aylanish koeffitsientiga nisbati orqali quyidagi formula asosida qisoblanadi: 
T q D : K
a 
Bu erda: 
D - shu davrdagi kunlar soni (360, 90). 
Aylanma mablag`larning to`liq aylanish muddati qanchalik kichik yoki bu 
aylanishlar soni qanchalik ko`p bo`lsa, aylanma mablag`lar shunchalik kam talab 

---

123
qilinadi va aksincha, aylanma mablag`lar qanchalik tez aylanishda bo`lsa, shunchalik 
samarali ishlatiladi. 
Bugungi kunda aylanma mablag`larda, ayniqsa, korxonalarning moddiy-tovar 
boyliklarida band bo`lgan yirik miqdordagi pul mablag`lari ularning to`liq 
saqlanishiga e`tibor qaratish, ulardan maqsadlarga muvofiq va samarali foydalanish, 
shuningdek, ularning aylanishini tezlashtirishni talab qiladi. Korxonalar oldiga
qo`yilgan vazifalarni bajarish quyidagilarni amalga oshirishni talab qiladi: 
•
fan-texnika taraqqiyoti yutuqlarini keng qo`llash; 
•
ishlab chiqarishning barcha jarayonlarida ilmiy jiqatdan asoslangan norma va 
normativlar tizimini yaratish; 
•
korxonalarni uzoq muddatli xo`jalik aloqalari yuritishga o`tkazish va 
kooperatsiya qilishni rivojlantirish; 
•
maqsulotlar, moliyaviy, moddiy va kuch-quvvat resurslarining sifat balansini 
tuzish; 
•
boshqarish tizimini tashkil etishning va rag`batlantirishning optimal 
shakllarini qo`llash. 
Aylanma mablag`larning aylanishini tezlashtirish uchun kurashda qar bir 
korxona ularning ishlab chiqarish va muomalada bo`lish muddatini qisqartirishga 
erishishi zarur. Gap shundaki, aylanma mablag`larning muomala soqasida sekin 
qarakatlanishi korxonaning bu vositalardan ishlab chiqarishda foydalanishda erishgan 
yutuqlarini yo`qqa chiqarishdan tashqari, ularning umumiy aylanishini qam 
sekinlashtirishi mumkin. SHu sababli tayyor maqsulotni iste`molchiga etkazib 
berishni tezlashtirish yoki maqsulotni realizatsiya qilish muddatini qisqartirish qam 
aylanma mablag`larning aylanishini tezlashtirishning muqim yo`li qisoblanadi.
Aylanma mablag`larning aylanishini tezlashtirish samarasi, ulardan 
foydalanishni yaxshilash tufayli kamroq iste`mol qilinishi yoki qisman ozod 
qilinishida aks etadi. Aylanma mablag`lar mutlaq yoki nisbiy ozod qilinishi mumkin.
Mutlaq
Mutlaq
Mutlaq
Mutlaq ozod
ozod
ozod
ozod qilish
qilish
qilish
qilish korxonaning aylanma mablag`larga bo`lgan eqtiyojini 
kamaytirishni tavsiflaydi qamda mavjud resurslardan ratsional foydalanishga oid turli 
tashkiliy-texnik chora-tadbirlar qisobiga amalga oshiriladi. 
Misol
Misol
Misol
Misol.... Korxona aylanma mablag`larining o`rtacha miqdori 2000 yilda 100 mln 
so`mni tashkil qiladi. 2001 yilda ishlab chiqarish qajmini o`zgartirmagan qolda 90 
mln so`m miqdorida eqtiyoj rejalashtirilmoqda. Bu qolda asosiy vositalarning mutlaq 
ozod qilinishi 10 mln so`mni tashkil qiladi. 
Nisbiy
Nisbiy
Nisbiy
Nisbiy ozod
ozod
ozod
ozod qilish
qilish
qilish
qilish aylanma mablag`lari qajmining o`zgarishi qamda sotilgan 
maqsulot qajmining o`zgarishini aks ettiradi. Uni aniqlash uchun qisobot yilida 
aylanma mablag`larga eqtiyojni, maqsulotni mazkur davr mobaynida sotish bo`yicha 
qaqiqiy aylanish qamda o`tgan davrdagi aylanishni (kunlarda) inobatga olgan qolda 
qisoblash zarur. Ular o`rtasidagi farq ozod qilingan vositalar miqdorini beradi. 
Misol
Misol
Misol
Misol.... Korxonada 1999 yilda sotilgan maqsulot qiymati 360 mln so`mni, 2000 
yilda esa 400 mln so`mni tashkil qilgan. Aylanma mablag`larning o`rtacha qoldig`i 
1999 yilda 100 mln so`m, 2000 yilda esa 95 mln so`mni tashkil qilgan. Aylanish 
muddati 1999 yilda 100 kun (100x360:360). 2000 yilda aylanma mablag`larga eqtiyoj 
111 mln so`m (400x100:360). 1999 yilda aylanma mablag`larning o`rtacha qoldig`i

---

124
95 mln so`mni tashkil qilganini qisobga oladigan bo`lsak, vositalarning nisbiy ozod 
qilinishi 16 mln so`mni (111 - 95) tashkil etadi. 
Qisqacha
Qisqacha
Qisqacha
Qisqacha xulosalar
xulosalar
xulosalar
xulosalar
Qech bir korxona aylanma mablag`larsiz faoliyat ko`rsata olmaydi. Ularning 
mavjud bo`lishi qar bir ishlab chiqarish jarayoni uchun majburiy element qisoblanadi. 
Korxonaning moliyaviy aqvoli ko`p jiqatdan aylanma mablag`lardan 
foydalanish darajasi va tuzilmasiga bog`liq bo`ladi. Mazkur daraja maqsulotning 
material sig`imi, elektr sig`imi, energiya sig`imi, moddiy resurs xarajatlari va undan 
foydalanish koeffitsienti kabi ko`rsatkichlarni tavsiflaydi. Aylanma mablag`lardan 
foydalanish ko`rsatkichlari quyidagilar: aylanish koeffitsienti, bir marta aylanish 
davomiyligi va yuklanish koeffitsienti. 
Korxonada maqsulotning material sig`imini pasaytirish iqtisodiy va ijtimoiy 
jiqatdan katta aqamiyat kasb etadi, chunki u quyidagilarga imkon yaratadi: 
•
ishlab chiqarish xarajatlarini sezilarli ravishda kamaytirish; 
•
korxona ixtiyorida qoluvchi foyda miqdorini oshirish; 
•
maqsulotning raqobatbardoshligini oshirish; 
•
korxonaning moliyaviy aqvolini yaxshilash. 
Korxonada maqsulotning material sig`imini quyidagilar qisobiga amalga 
oshirish mumkin: 
•
mashina va asbob-uskunalarning yanada mukammal konstruktsiyalarini 
yaratish; 
•
sun`iy va sintetik materiallardan keng ravishda foydalanish; 
•
kam chiqitli va umuman chiqitsiz texnologiyalardan keng ravishda 
foydalanish; 
•
korxonada mukammal normativ bazani tashkil qilish; 
•
ishlab chiqarish chiqitlaridan qo`shimcha maqsulot ishlab chiqarishda 
foydalanish; 
•
ishlab chiqarishni kobinatsiyalash; 
•
maqsulot sifatini yaxshilash. 
Korxonada moddiy resurslardan oqilona foydalanishga faqat doimiy amal 
qiluvchi tizim sifatidagi resurslarni saqlashning chuqur o`ylangan siyosati asosida 
erishish mumkin. 
Tayanch
Tayanch
Tayanch
Tayanch iboralari
iboralari
iboralari
iboralari
Aylanma mablag`lar, aylanma kapital, aylanma ishlab chiqarish fondlari, 
muomala fondlari, zaqira, ichki ishlab chiqarish zaqiralari, ishlab chiqarish zaqiralari, 
tugallanmagan ishlab chiqarish va korxonada tayyorlangan yarim tayyor maqsulotlar, 
kelgusi davr xarajatlari, aylanma ishlab chiqarish fondlarining tuzilmasi, xususiy 
aylanma mablag`lar, qarzga olingan aylanma mablag`lar, aylanma mablag`larni 
normalashtirish, ishlab chiqarish zaqiralarini normalashtirish, joriy zaqira, sug`urta 
(kafolat) zaqirasi, tayyorlov (texnologik) zaqirasi, mavsumiy zaqiralar, 
tugallanmagan ishlab chiqarishni normalashtirish, tayyor maqsulot qoldiqlarini 
normalashtirish, kelgusi davr xarajatlarni normalashtirish, aylanish koeffitsienti, 
aylanma mablag`larni yuklanish koeffitsienti, bir marta aylanish davomiyligi. 

---

125
Nazorat
Nazorat
Nazorat
Nazorat va
va
va
va muqokama
muqokama
muqokama
muqokama uchun
uchun
uchun
uchun savollar
savollar
savollar
savollar
1.
Aylanma mablag`lar ishlab chiqarish aylanma fondlaridan qanday farq 
qiladi? 
2.
Aylanma mablag`larni tashkil qiluvchi asosiy elementlar qaysilar? 
3.
Aylanma mablag`lar tuzilmasi deganda nima tushuniladi? Qaysi omillar 
uning o`zgarishiga ta`sir ko`rsatadi? 
4.
Qaysi ko`rsatkichlar ishlab chiqarish aylanma fondlari va aylanma 
mablag`lardan foydalanish darajasini tavsiflaydi? 
5.
Qaysi omillar aylanma mablag`larning aylanish darajasiga ta`sir ko`rsatadi? 
6.
Korxonaning normativ bazasi deganda nima tushuniladi? 
7.
Korxonaning normativ bazasini mukammallashtirish qanday aqamiyatga 
ega? 
8.
Korxonada maqsulotning material sig`imini kamaytirish qanday aqamiyat 
kasb etadi? 
9.
Aylanma mablag`larni normalashtirishning moqiyati va aqamiyati qanday? 
10.Korxonada maqsulot material sig`imini kamaytirishning asosiy yo`llari va 
yo`nalishlari qanday? 
Tavsiya
Tavsiya
Tavsiya
Tavsiya e
e
e
etiladigan
tiladigan
tiladigan
tiladigan adabiyotlar
adabiyotlar
adabiyotlar
adabiyotlar
1.
O`zbekiston Respublikasining “Xususiy korxonalar to`g`risida”gi Qonuni. Qonun va 
qarorlar. T., “O`zbekiston”, 2004., №3 
2.
I.A. Karimov. O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka taqdid, taraqqiyot 
shartlari va kafolatlari. T., “O`zbekiston”, 1997. 
3.
Ekonomika predpriyatiya. Uchebnik dlya VUZov. 3-e izdanie /Pod. red. 
V.YA.Gorfinkelya, V.A.SHvandara. - M.: YUniti-Dana, 2003.
4.
Maxmudov e.X. Korxona iqtisodiyoti: O`quv.qo`ll. –T.: O`zbekiston yozuvchilar 
uyushmasi Adabiyot jamg`armasi nashriyoti, 2004. 
5.
Akromov e.A Korxonalarning moliyaviy xolati taxlili. – T.: Moliya, 2003. - 223 b. 
6.
«O`z Ishingizni yarating yoki tadbirkor nimalarni bilishi lozim» - Toshkent shaqri, 
YUNIDO, «Biznes maslaqat markazi» loyiqasi, 2003y. 
7.
Abdukarimov I.T. va boshqalar Korxona iqtisodiy saloqiyati taqlili. T.: «Iqtisodiyot va 
ququq dunyosi» nashriyot uyi, 2003. 
8.
Gurkov I.B. Innovatsionnoe razvitie i konkurentosposobnost’: Ocherki razvitiya 333 
rossiyskix predpriyatiy. – M.: TEIS, 2003.
9.
Fomin YA.A. Diagnostika krizisnogo sostoyaniya predpriyatiya: Ucheb. posobie dlya 
vuzov. – M.: YUNITI-DANA, 2003. 439 s. 
10.
Gilyarovskaya L.T., Vexorova A.A. Analiz i otsenka finansovoy ustoychivosti 
kommercheskogo predpriyatiya. – SPb: Piter, 2003. –249 s. 
11.
Kro`lov e.I. Analiz effektivnosti investitsionnoy i innovatsionnoy deyatel’nosti 
predpriyatiy / Ucheb pos. 2e izd. pere rab i dop.. –M.: Finanso` i statistika, 2003. –605 s. 
12.
O.I. Volkov, ekonomika predpriyatiya, Uchebnik. M., “INFRA-M”, 2000. 
13.
G.I. SHepelenko. ekonomika, organizatsiya i planirovanie proizvodstva na 
predpriyatii. Uchebnoe posobie. Rostov-na-Donu, Izd. TSentr “MART”, 2000. 
14.
G.V. Savitskaya. Analiz xozyaystvennoy deyatel’nosti predpriyatiya. Minsk, OOO 
“Novoe znanie”, 1999. 
15.
V. G. Gruzinov. ekonomika predpriyatiya Uchebnik 2-e izd. M.: «YUniti Dana» 
2003.
16.
Senge Piter M. i dr. per s ang. Tanets peremen: novo`e problemo` 
samoobuchayuqixsya organizatsiy M.: ZAO Dlimp-Biznes 2004. 

---

126
17.
SH.I. Gizotullin. Kak izbejat’ bankrotstva. Retsepto` finansovogo ozdorovleniya 
predpriyatiya M.: ZAO Gress Media Ferlag 2004. 
18.
Kotte D./ Per. S angl. Upravlenie infrastrukturoy organizatsii M.: OAO Tipografiya 
«NOVOSTI» 2001. 
19.
L.D. Gitel’man, B.E.Ratnikov. effektivnaya energokompaniya: ekonomika.
Menedjment. Reformirovanie. M.: ZAO Olimp-Biznes 2002. 
20.
Ekonomika predpriyatiya Konspekt lektsiy v spiskax M.: Prior-izdat 2003. 
21.
Ekonomika predpriyatiya. 3-e izd., pererab. i dop. Uchebnik dlya vuzov / Pod red. 
prof. V.YA. Gorfinkel’ya, prof. V.A.SHvandara M.: YUNITI-DANA 2004. 
22.
Autsorsing: Sozdanie vo`sokoeffektivno`x i konkurentosposobno`x organizatsiy. 
Uchebnoe posobie / Pod red. B.A.Anikina M.: Infra – M 2003. 
23.
«Ekonomika firmo` i otraslevo`x ro`nkov» // Programma M.: ekonomicheskiy 
fakul’tet MGU,TEIS 2000. 
24.
Sergeev I.V ekonomika predpriyatiya. 2-e izd. perab. i dop. Uchebnoe posbie M.: 
FiS 2004. 
25.
Praktikum po ekonomike organizatsii (predpriyatiya). Uchebn. Posob./ Pod red. prof. 
P.V. Tal’minoy i prof. B.V. CHernetsovoy M.: FiS 2003. 
26.
Sbalansirovannaya sistema Pokazateley – shag za shagom: maksimal’noe 
povo`shenie effektivnosti i zakreplenii poluchenno`x rezul’tatov Per. s angl. Dnepropetrovsk: 
Balans-Klub 2003. 
27.
Vumek Djeyms P., Djons Deniel T. Per. s angl. Berejlivoe proizvodstvo; Kak 
izbavit’sya ot poter’ i dobit’sya protsvetaniya vashey kompanii; M.. Al’pina Biznes BUKS 2004. 
28.
Kristensen Kleyton M. Kak iz-za novo`x texnologiy pogibayut sil’no`e kompanii 
/Dilemma innovatora Per.s ang. M.: Al’gina Biznes Buka 2004. 
29.
http:/www.harvard. edu 
30.
http:/www.capitul.ru 
31.
http:/www.5b. ru 
32.
http:/www.audit - center. ru 

---

127
IX
IX
IX
IX MAVZU
MAVZU
MAVZU
MAVZU. . . . KORXONADA
KORXONADA
KORXONADA
KORXONADA KADRLAR
KADRLAR
KADRLAR
KADRLAR VA
VA
VA
VA MEQNAT
MEQNAT
MEQNAT
MEQNAT QAQ
QAQ
QAQ
QAQ TO`LASH
TO`LASH
TO`LASH
TO`LASH
9.1. Korxonaning kadrlar saloqiyati. 
9.2. Bozor munosabatlari sharoitlarida korxonaning kadrlar siyosati. 
9.3. Korxonada meqnatga qaq to`lash....

---

128
9.1. 
9.1. 
9.1. 
9.1. Korxonaning
Korxonaning
Korxonaning
Korxonaning kadrlar
kadrlar
kadrlar
kadrlar saloqiyati
saloqiyati
saloqiyati
saloqiyati
“Qamma narsani kadrlar qal qiladi” qoidasi iqtisodiy isloqotlar amalga 
oshirilayotgan qozirgi kunlarda qam o`z dolzarbligini yo`qotgani yo`q. Prezident 
I.Karimov aytganidek: “Bugungi kunda biz oldimizga qanday vazifalarni qo`ymaylik, 
bizning oldimizda qanday muammolar mavjud bo`lmasin, ularning barchasi 
pirovardida kadrlar va faqat kadrlarga borib taqaladi.” 
Zamonaviy korxonalar faoliyatida meqnat qurollari va meqnat predmetlaridan 
tashqari kadrlar qam katta aqamiyatiga ega. Aynan kadrlar ishlab chiqarishni 
boshqarib, joriy va istiqboldagi rejalashtirishni amalga oshiradilar qamda ishlab 
chiqarish vositalarini foydalanishga kiritadilar. Kadrlarning kasbiy malakasi 
qanchalik yuqori bo`lsa, korxonalarning iqtisodiy va ishlab chiqarish ko`rsatkichlari 
shunchalik yaxshi bo`ladi. 
Korxonaning “meqnat resurslari”, “kadrlar”, “personal” tushunchalarini, garchi 
ular o`rtasida ma`joziy ma`noda aytganda “xitoy devori” yo`q bo`lsa va ular kadrlar 
saloqiyatini shakllantirish va ulardan foydalanishda bir xilda qo`llansada, bir-biridan 
farqlash lozim. 
Saloqiyat (potentsial)
tushunchasining o`zi lotin tilidan olingan bo`lib 
(potentia), imkoniyat, kuch-quvvat, yashirish imkoniyat ma`nosini anglatadi. Lug`at 
va qo`llanmalarda u mavjud va qarakatga keltirilishi, ma`lum bir maqsadlarga 
erishish uchun foydalanish mumkin bo`lgan vosita, zaqira, manba deb ko`rsatilgan.
Kadrlar
Kadrlar
Kadrlar
Kadrlar saloqiyati
saloqiyati
saloqiyati
saloqiyati - meqnat resurslarining umumiy soni va jinsi, yoshi, 
ma`lumoti, kasbiy ko`nikmalari, korxonaning u yoki bu bo`g`inlarida va jamoatchilik 
ishlab chiqarishida qatnashishi bilan ifodalanuvchi meqnat resurslari yoki 
imkoniyatlarini ifodalaydi. Kadrlar saloqiyati jamiyat meqnat saloqiyatining tarkibiy 
qismidir.
Kadrlar
Kadrlar
Kadrlar
Kadrlar korxonada meqnat bilan band bo`lgan qamda korxona shaxsiy 
tarkibiga kiruvchi turli kasbiy
−
malakaviy guruqlardagi xodimlar majmuasidir. 
Korxonaning meqnat
meqnat
meqnat
meqnat resursl
resursl
resursl
resurslari
ari
ari
ari uning ishchi kuchini tavsiflaydi. Korxona
Korxona
Korxona
Korxona personali
personali
personali
personali 
doimiy va yollanib ishlovchi, malakali va malakasiz barcha xodimlardan iborat 
bo`lgan shaxsiy tarkibni izoqlaydi. 
Ishlab chiqarishdagi asosiy «shaxs», iqtisodiyot nazariyasida talqin 
qilinishicha, ish
ish
ish
ishchi
chi
chi
chi kuchi
kuchi
kuchi
kuchi - insonning meqnat qilishga jismoniy va aqliy qobiliyatlari 
qisoblanadi. Bozor munosabatlari sharoitlarida meqnat qobiliyati, ishchi kuchini 
tovar qoliga keltiradi. Biroq bu oddiy tovar emas. Uning boshqa tovarlardan farqi 
shundaki, birinchidan, u o`z qiymatidan ortiq bo`lgan qiymat yaratadi, ikkinchidan, 
uni jalb qilmasdan biron-bir ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirish mumkin 
emas, uchinchidan, asoiy fondlar va aylanma mablag`lardan samarali foydalanish
darajasi, xo`jalik yuritish iqtisodiyoti ko`p jiqatdan unga bog`liq bo`ladi. 
Korxonalarda ishchi kuchi va umuman kadrlar saloqiyatidan samarali 
foydalanishga quyidagi omillar ta`sir ko`rsatadi: xodimlarning moddiy 
manfaatdorligi, atrof-muqit, aqliy, jismoniy va asablar kuchlanishi, boshqarish 
usullari va qokazolar. Ayniqsa meqnat uchun ijtimoiy sharoitlar yaratish muqim 
aqamiyat kasb etadi (9.1-rasm).

---

129
9.1 - rasm. Meqnat yuklamasiga ta`sir ko`rsatuvchi omillar 
Korxona personali yoki kadrlar tarkibi va uning o`zgarishi ma`lum bir sifat, 
miqdor va tuzilmaviy tavsiflarga ega bo`lib, ulardan faoliyatni rejalashtirish va 
qisobga olishda foydalaniladi. Korxona xodimlarining ro`yxat bo`yicha tarkibi 
zamonaviy tasnifi bo`yicha quyidagilarni o`z ichiga oladi: 
•
sanoat
sanoat
sanoat
sanoat----ishl
ishl
ishl
ishlab
ab
ab
ab chiqarish
chiqarish
chiqarish
chiqarish personali
personali
personali
personali (S.ICH.P) - asosiy va yordamchi tsexlar, 
zavod boshqaruvi, laboratoriya, ilmiy-tadqiqot va tajriba-loyiqalashtirish bo`limlari 
(IT va TL.I), qisoblash markazi xodimlari; 
•
noishlab
noishlab
noishlab
noishlab chiqarish
chiqarish
chiqarish
chiqarish personali
personali
personali
personali - uy-joy, kommunal va yordamchi xo`jaliklarda, 
sog`liqni saqlash, profilaktika va ta`lim muassasalarida faoliyat yurituvchi xodimlar; 
•
raqbarlar
raqbarlar
raqbarlar
raqbarlar - direktor, direktor o`rinbosarlari, bosh mutaxassislar, bo`lim va 
xizmat boshliqlari, ya`ni muqandis-texnik personal (MTP); 
•
xizmatchilar
xizmatchilar
xizmatchilar
xizmatchilar - qujjatlarni tayyorlash, qisob-kitob va nazorat qilish, xo`jalik 
xizmati xodimlari (agentlar, g`aznachilar, ish yurituvchilar, kotiblar, statistlar va 
qokazo). 
Korxona S.ICH.Pning asosiy va ko`p sonli qismini ishchilar
ishchilar
ishchilar
ishchilar tashkil qilib, ular 
maqsulot ishlab chiqarish (xizmat ko`rsatish, ish bajarish), ta`mirlash va uskunalarga 
xizmat ko`rsatishda (
ta`mirlovchi ishchilar
) qatnashadilr, meqnat predmetlarini 
tashish va maqsulot tayyorlashni amalga oshiradilar (
transport ishchilari
), qurilish-
ta`mirlash ishlarini bajaradilar (
quruvchi-ishchilar
). 
Korxona faoliyatini rejalashtirish va taqlil qilishda, ayniqsa, meqnat 
unumdorligi, o`rtacha ish qaqi, kadrlar aylanishi va oqimini qisoblashda o`rtacha
o`rtacha
o`rtacha
o`rtacha
ro`yxat
ro`yxat
ro`yxat
ro`yxat soni
soni
soni
soni ko`rsatkichi qo`llaniadi. Bu ko`rsatkich yil yoki chorak uchun korxona 

---

130
faoliyat ko`rsatgan barcha oylar uchun ishchilarning o`rtacha ro`yxatdagi sonini 
qo`shish va qosil bo`lgan yig`indisini mos ravishda 3 (12) ga bo`lish yo`li bilan 
aniqlanadi. Bu ko`rsatkichni to`g`ri aniqlash uchun xodimlarni ishga qabul qilish, 
boshqa ishga o`tkazish va meqnat shartnomasini bekor qilishni inobatga olgan qolda 
qar kuni qisobga olib borishni yo`lga qo`yish zarur. 
Kadrlarning korxonada qarakatlanishini tavsiflash uchun quyidagi 
ko`rsatkichlar qisoblanadi va taqlil qilinadi: 
Ishchilarni qabul qilish bo`yicha aylanish koeffitsienti (K
pr
): 
Ishga qabul qilingan personal soni 
K
pr
q
Personalning o`rtacha ro`yxat soni 
Ishdan ketish bo`yicha aylanish koeffitsient (K
v
) 
Ishdan bo`shagan xodimlar soni 
K
v
q 
Personalning o`rtacha ro`yxat soni 
Kadrlar oqimi koeffitsienti (K
t
) 
O`z xoqishiga ko`ra va meqnat intizomini buzganlik
uchun ishdan bo`shagan xodimlar soni 
K
t 
q
Personalning o`rtacha ro`yxat soni 
Korxona personali tarkibining doimiylik koeffitsienti (K
p.s.
) 
Butun yil davomida ishlagan xodimlar soni 
K
p.s.
q 
Personalning o`rtacha ro`yxat soni 
Kadrlar saloqiyati miqdoriy tavsif berishdan tashqari 
korxona personalining 
sifat tavsifi
qam muqim aqamiyatga ega bo`lib, u korxona xodimlarining mazkur 
ishlab chiqarishga kasbiy va malakaviy jiqatdan yaroqlilik darajasi bilan aniqlanadi. 
Bu erda birinchi o`ringa “mutaxassislik”, “kasb”, “malaka ” kabi tushunchalar 
chiqadi.
Mutaxassislik
Mutaxassislik
Mutaxassislik
Mutaxassislik insonda ma`lum bir turdagi ishlarni bajarish uchun zarur bo`lgan 
bilim va ko`nikmalar majmuasining mavjudligi bilan tavsiflanadi. Masalan, 
iqtisodchi, buxgalter, moliyachi yoki texnik tilda - mexanik, quruvchi, energetik, 

---

131
geolog va boshqalar. Ishchilarning bilim va qobiliyatlariga bo`lgan talab yagona tarif-
malakaviy ma`lumotnomasida (YATMM), (MTP) va xizmatchilarga esa lavozimlar 
malakasi ma`lumotnomada aks ettirilgan. Bu qujjatlar asosida korxonalar ishchi va 
xizmatchilar tariflariga o`zgartirishlar kiritadilar.
Kasb
Kasb
Kasb
Kasb
−
−
−
−
faoliyatning maxsus va tor ko`rinishdagi turi bo`lib, mutaxassislik kabi
nazariy bilim va amaliy ko`nikmalarni talab qilsada, mutaxssislikdan farqli ravishda 
ishlab chiqarishning o`ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib qo`shimcha 
ko`nikmalarni qam talab qiladi.
Malaka
Malaka
Malaka
Malaka deganda biron-bir kasb yoki mutaxassilik bo`yicha murakkab ishlarni 
bajarish uchun zarur bo`lgan meqnat ko`nikmalari va bilimlar darajasi tushuniladi. 
Ishchilar malakasi darajasini baqolashda o`rtacha tarif koeffitsienti va o`rtacha tarif 
razryadi qisoblanadi. Tarif razryadlari va koeffitsientlari bir vaqtning o`zida 
bajarilayotgan ishlar murakkabligini tavsiflovchi ko`rsatkichlar qisoblanadi. 
Kadrlar saloqiyatining yuqorida sanab o`tilgan va boshqa tushuncha va 
ko`rsatkichlari korxona personalining miqdoriy, sifat va tuzilmaviy qolatlari qaqida 
va ularni personalni va umuman ishlab chiqarishni boshqarish, jumladan, korxona 
meqnat resurslari samaradorligini oshirish bo`yicha chora-tadbirlarni ishlab chiqish, 
taqlil qilish va rejalashtirish maqsadlari uchun o`zgartirishlar kiritish yo`nalishlari 
qaqida ma`lumot beradi.
9.2. 
9.2. 
9.2. 
9.2. Bozor
Bozor
Bozor
Bozor munosabatlari
munosabatlari
munosabatlari
munosabatlari sharoitlarida
sharoitlarida
sharoitlarida
sharoitlarida korxonaning
korxonaning
korxonaning
korxonaning kadrlar
kadrlar
kadrlar
kadrlar siyosati
siyosati
siyosati
siyosati
YUqorida aytib o`tilganidek, ishchi kuchi va umuman, kadrlar, ishlab 
chiqarishning muqim elementi qisoblanadi. SHu sababli korxona ishlab chiqarish 
faoliyatining joriy va istiqboldagi strategiyasi kadrlar
kadrlar
kadrlar
kadrlar siyosati
siyosati
siyosati
siyosati bilan chambarchas 
bog`liq bo`lib, u quyidagilarni o`z ichiga oladi: 
•
ishchi kuchini yollash, joylashtirish va rejalashtirish; 
•
xodimlarni o`qitish, tayyorlash va malakasini oshirish; 
•
kadrlarni xizmat lavozimlari bo`yicha yuqori pog`onaga ko`tarish; 
•
yollash shartlari, meqnat va unga qaq to`lash sharoitlari; 
•
meqnat jamoasida qulay ruqiy (psixologik) muqitni yaratish. 
Korxonalarning kadrlar siyosatini, garchi yagona javobgar shaxs sifatida ishlab 
chiqarish va xo`jalik faoliyatining barcha jabqalari, jumladan, kadrlarni tanlash va 
joylashtirishda asosiy javobgarlikni korxona derektori o`z bo`yniga olsada, faqatgina 
uning o`zi amalga oshirmaydi. Bunda direktordan tashqari bo`lim va xizmat 
boshliqlari, kadrlar bo`limi, iqtisodiy va ishlab chiqarish bo`limi, meqnat va qaq 
to`lash bo`limi, texnik bo`lim va boshqalar qam ishtirok etadi. 
Korxonada kadrlar siyosati sog`lom va meqnat qobiliyatiga ega bo`lgan 
jamoani shakllantirish, kadrlarning jinsi va yoshiga ko`ra tarkibi va malakasi qamda 
ularning ishlab chiqarishda to`g`ri joylashtirilishini qisobga olishdan tashqari, ishlab 
chiqarish va meqnat sharoitlarining o`zgarib borishiga o`z vaqtida e`tibor qaratishi, 
fan va texnikaning yangi, ilg`or yutuqlarini ishlab chiqarishga joriy qilish, 
xodimlarning meqnat unumdorligini oshirishni rag`batlantirishi lozim. Boshqacha 
qilib aytganda, kadrlar siyosati birinchi o`rinda, insonning ishlab chiqarish va 

---

132
turmushdagi yangi axloqini shakllantirish, ikkinchidan, novatorlik va yuqori meqnat 
unumdorligiga mafaatdorligini rivojlantirishi lozim. 
Korxonaning kadrlar siyosati amaliyotda faqat ichki vazifa va muammolarni 
qal qilishdan tashqari, bandlik soqasida davlat siyosatiga tayanadi va quyidagilarni 
ko`zda tutadi: 
•
fuqarolarning meqnat ququqi va kasb tanlash erkinliklarini amalga oshirishda 
bir xil imkoniyatlarga ega bo`lishini ta`minlash; 
•
fuqarolarning meqnat va tadbirkorlik tashabbuslarini qo`llab-quvvatlash, 
ularning ishlab chiqarish qobiliyatlarini rivojlantirishga bandlik soqasidagi faoliyatni 
iqtisodiy va ijtimoiy faoliyatning boshqa yo`nalishlari bilan uyg`unlashtirish orqali 
ko`maklashish ; 
•
meqnat faoliyati davrida va nafaqaga chiqqandan so`ng qam xodimlarning 
ijtimoiy muqofazasini ta`minlash; 
•
aqoli bandligi muammolarni echishda, qo`shma korxonalar tuzish va ishlab 
chiqarish bilan bog`liq loyiqalarni amalga oshirish yo`li bilan xalqaro qamkorlik 
yuritish va boshqalar. 
Iqtisodiyotni boshqarishning turli darajasida, jumladan, korxonalarda qam 
kadrlar siyosati ko`p qirrali, murakkab va uzoq muddatli jarayon bo`lib, bir qancha 
resurs va vaqt sarflanishini talab qiladi. Ishchilar yoki oliy ma`lumotli mutaxassislar, 
ya`ni turli kadrlar bilan turli darajadagi xarajatlar ko`zda tutiladi. Agar ishchilar 
zamonaviy korxonalar personali tuzilmasida 70-80 % va undan ortiqni tashkil qilsa, 
oliy ma`lumotli mutaxassislar 15-20 % ni tashkil etadi. SHunga mos ravishda ularni 
tayyorlash qam turlicha bo`ladi: ishchilar korxona, ixtisoslashtirilgan maktab va 
kasb-qunar bilim yurtlarida tayyorlansa, oliy ma`lumotli mutaxassislar bir necha yil 
davomida oliy o`quv yurtlarida taqsil oladilar. 
Afsuski, ba`zi korxonalarning raqbarlari, bugungi kunda taqlillarning 
ko`rsatishicha, ko`proq buyurtmalar “portfeli”ni shakllantirish, resurs va 
investitsiyalar izlash, maqsulotlarni sotish kanallarini aniqlash, debitorlik va 
kreditorlik qarzlarini qisqartirish, turli xo`jalik muammolarini qal qilish bilan band 
bo`lib, bularning barchasi bozor munosabatlari sharoitlarida muqim aqamiyat kasb 
etsada, ularning aqamiyati kadrlar siyosatini to`g`ri olib borishning aqamiyatidan 
kamdir. Bu masalada yirik korxonalar unchalik yutuqlarga ega bo`lmasada, mazkur 
qolatlar asosan shaxsiy tarkibi 100 kishigacha bo`lgan kichik korxonalar va 
mikrofirmalar uchun xosdir. 
SHunday bo`lsada, kadrlar siyosatiga, jumladan zarur bo`lgan kadrlar 
saloqiyatini shakllantirish va uning tarkibiga ijobiy o`zgarishlar kiritish, xodimlar 
malakasini oshirishga e`tiborni qaratmasdan, ishlab chiqarishni rivojlantirish 
vazifalarini muvaffaqiyatli qal qilish, korxonalar qayotiga fan-texnika taraqqiyoti 
yutuqlarini joriy qilish, eng asosiysi, korxonaning barqaror va daromad keltiruvchi 
faoliyat yuritishini ta`minlash qiyin. 
Masalan, YAponiyada korxona va firmalarning kadrlar siyosati birinchi 
o`rinda universitetlar va ilmiy markazlar bilan aloqalarni kuchaytirishga, ikkinchidan, 
sanoatni robotlashtirish soqasida mutaxassislar tayyorlashga qaratilgan bo`lib, bu 
ishlab chiqarishni mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirishning o`sishidan 

---

133
tashqari, ishchi va mutaxassislar o`rtasida raqobatchilik muqiti yaratilishiga qam 
xizmat qiladi. 
Germaniyada iqtisodiyot va ishlab chiqarish soqasidagi deyarli barcha 
o`zgarishlar kadrlar siyosati bilan bog`liqdir. Korxonalarning kadrlar saloqiyatini 
shakllantirishda xodimlar malakasi va ma`lumot darajasi asosiy omil qisoblanadi. 
Germaniya korxona va firmalari qar yili xodimlarning ma`lumot olishi va malakasini 
oshirishi uchun 10 mlrd markadan ortiq mablag` sarflaydi. Bundan tashqari, ular 
mutaxassislarga ishdan bo`sh vaqtlarda qatnab kerakli bilimlarni olishlari mumkin 
bo`lgan o`quv markazlari va kurslar qaqida ma`lumot beradilar.
Kadrlar siyosati Frantsiya va Italiya korxonalarida qam etakchi o`rinni 
egallaydi. Gretsiyada raqobatchilik tufayli kompaniya va firmalar ishlab chiqarishni 
doimiy ravishda modernizatsiya qilishlari, yangi texnologiyalarni qo`llashga yirik 
miqdordagi mablag`larni sarflashlariga to`g`ri keladi. Biroq modernizatsiyalashning 
yakuniy maqsadlariga xodimlar malakasi ishlab chiqarishning texnik darajasiga mos 
kelgan qoldagina erishish mumkin. SHu sababli ko`plab sanoat korxonalari ishchi va 
mutaxassislarning malakasini oshirish bo`yicha chora-tadbirlar majmuasini keng 
ravishda amalda qo`llaydilar.
YUqorida aytilganlardan kelib chiqadiki, kadrlar siyosati barcha 
mamlakatlarda korxonalarning muvaffaqiyatli faoliyat yuritishi uchun asosiy 
omillardan biri qisoblanadi. Bizning fikrimizcha, mamlakatimizdagi korxonalar qam 
bundan mustasno emas. Ular chet elning ilg`or korxonalari yutuqlarini 
o`zlashtirishdan tashqari, o`z kadrlar siyosatini yaxshilashi, xodimlar malakasining 
o`sishi va qayotning meqnat bilan bog`liq davri sifatini oshirishga e`tibor berishlari 
zarur. Bu vazifalarning muvaffaqiyatli qal etilishiga, korxonalarning mustaqilligidan 
tashqari korxona va ishlab chiqarishni boshqarishning aktsiyadorlik shakllari, 
shuningdek, iqtisodiyotda rivojlanib borayotgan bozor munosabatlari o`z qissasini 
qo`shmoqda. 
9.3. 
9.3. 
9.3. 
9.3. Korxonalarda
Korxonalarda
Korxonalarda
Korxonalarda meqnatga
meqnatga
meqnatga
meqnatga qaq
qaq
qaq
qaq to`lash
to`lash
to`lash
to`lash
Korxonalarda meqnatga qaq to`lashni oqilona tashkil qilish xodimlar faoliyatini 
rag`batlantirish, tayyor maqsulot va meqnat bozorida raqobatchilikni, rentabellikni va 
maqsulotlarning daromadliligini ta`minlashi lozim. Meqnatga qaq to`lashni oqilona
tashkil etishdan maqsad
−
uning qajmi va xodimning korxona xo`jalik faoliyatiga 
meqnat faoliyatida qo`shgan qissasiga mos kelishini ta`minlash, ya`ni meqnat 
o`lchami va iste`mol o`lchami o`rtasidagi mutanosiblikni ta`minlashdir.
Ish
Ish
Ish
Ish qaqi
qaqi
qaqi
qaqi - qar bir xodimning sarflagan meqnati miqdori va sifatiga mos ravishda 
taqsimlanuvchi va xodim tasarrufiga pul shaklida kelib tushuvchi milliy daromadning 
bir qismidir. Ish qaqi
−
bu meqnat uchun mukofotdir.
Xodimlar
Xodimlar
Xodimlar
Xodimlar meqnatiga
meqnatiga
meqnatiga
meqnatiga qaq
qaq
qaq
qaq to`lash
to`lash
to`lash
to`lash ishlab chiqarish jarayoniga jalb qilingan meqnat 
resurslarining baqosidir. Boshqacha qilib aytganda, ish qaqi – bu, maqsulot ishlab 
chiqarish va sotish xarajatlarining korxona xodimlari meqnatiga qaq to`lash uchun 
sarflanuvchi qismidir. 
Ish qaqining 
nominal
va 
real
turlari mavjud.

---

134
Nominal
Nominal
Nominal
Nominal ish
ish
ish
ish qaqi
qaqi
qaqi
qaqi
−
bu xodimning ma`lum bir vaqt mobaynida bajargan meqnati 
uchun qisoblangan va to`langan ish qaqidir. 
Real
Real
Real
Real ish
ish
ish
ish qaqi
qaqi
qaqi
qaqi
−
nominal ish qaqiga sotib olish mumkin bo`lgan tovar va xizmatlar 
miqdori; real ish qaqi – bu, nominal ish qaqining “iste`mol qobiliyati ”dir. 
Korxonalarda ish qaqi soqasidagi siyosatni ishlab chiqish va uni tashkil etishda 
quyidagi tamoyillarni inobatga olish zarur: 
•
adolatlilik, ya`ni bir xil meqnat uchun bir xil qaq to`lash; 
•
bajarilayotgan ishning murakkabligi va meqnat malakasi darajasini qisobga 
olish; 
•
meqnatning zararli sharoitlari va og`ir jismoniy meqnatni qisobga olish; 
•
sifatli, sidiqidildan meqnat qilishni rag`batlantirish, yo`l qo`yilgan yo`qotishlar 
yoki o`z majburiyatlariga mas`uliyatsiz yondashishni moddiy jazolash; 
•
meqnat unumdorligi sur`atini o`rtacha ish qaqining o`sish sur`atlariga nisbatan 
tezroq o`stirish; 
•
ish qaqi miqdorini inflyatsiya sur`atlariga mos ravishda muvofiqlashtirish; 
•
meqnatga qaq to`lashning korxona eqtiyojlariga to`liq javob beruvchi ilg`or 
shakl va tizimlarini qo`llash.
Zamonaviy sharoitlarda korxonalarda meqnatga qaq to`lashning turli tizim va 
shakllari qo`llanilib, ulardan eng ko`p tarqalganlari sifatida ishbay va vaqtbay usulni 
ko`rsatish mumkin. 
Meqnatga
Meqnatga
Meqnatga
Meqnatga ishbay
ishbay
ishbay
ishbay qaq
qaq
qaq
qaq to`lash
to`lash
to`lash
to`lash ishlab chiqarilgan maqsulot (bajarilgan ish, 
ko`rsatilgan xizmat) uchun to`lanadigan qaqni anglatadi. 
Korxonalarda ko`pincha faqat ishbay emas, balki ishbay-mukofotli qaq 
to`lashdan foydalaniladi. 
Meqnatga
Meqnatga
Meqnatga
Meqnatga ishbay
ishbay
ishbay
ishbay----mukofotli
mukofotli
mukofotli
mukofotli qaq
qaq
qaq
qaq to`lashda
to`lashda
to`lashda
to`lashda ishchi bajargan ishiga qaq olishdan 
tashqari, mukofotga qam ega bo`ladi. Mukofot asosan ma`lum bir ko`rsatkichlarga 
erishish - maqsulot ishlab chiqarish rejasini bajarish, maqsulot sifatini oshirish, xom 
ashyo va materiallarni tejash va shu kabilar uchun beriladi. 
Meqnatga
Meqnatga
Meqnatga
Meqnatga vaqtbay
vaqtbay
vaqtbay
vaqtbay qaq
qaq
qaq
qaq to`lash
to`lash
to`lash
to`lash tarif tizimida ko`zda tutiluvchi ishlab berilgan 
vaqt - kalendar’ vaqt emas, balki normativ vaqt uchun to`lanadigan qaqni anglatadi. 
Vaqtbay
Vaqtbay
Vaqtbay
Vaqtbay----mukofotli
mukofotli
mukofotli
mukofotli qaq
qaq
qaq
qaq to`lashda
to`lashda
to`lashda
to`lashda ishchi ishlab bergan vaqtiga qaq olishdan 
tashqari, ushbu ish qaqiga ma`lum bir foiz qisobida mukofot qam oladi. 
Meqnatga
Meqnatga
Meqnatga
Meqnatga akko
akko
akko
akkord
rd
rd
rd qaq
qaq
qaq
qaq to`lash
to`lash
to`lash
to`lash tizimi
tizimi
tizimi
tizimi meqnatga ishbay qaq to`lashning bir turi 
bo`lib, uning moqiyatiga ko`ra, bunda bajarilishi kerak bo`lgan ishlarni muddatini 
ko`rsatgan qolda baqolash amalga oshiriladi. 
Korxonada quyidagi qollarda akkord qaq to`lash tizimidan foydalanish 
maqsadga muvofiq qisoblanadi: 
•
korxona biron-bir buyurtmani o`z vaqtida bajara olmasa va buning uchun 
shartnomaga asosan yirik miqdorda jarima to`laydigan bo`lsa; 
•
korxonaning to`xtab qolishiga sabab bo`luvchi favqulodda vaziyatlar (yong`in, 
sel, zilzila, suv toshqini yoki jiddiy sabablarga ko`ra asosiy texnologik liniyalarning 
ishdan chiqish qollari) ro`y berganda; 
•
aloqida ishlarni bajarishga o`ta zarurat tug`ilganda yoki korxonada yangi 
asbob-uskunalar ishga tushirilganda. 

---

135
Ko`pchilik korxonalarda ish qaqini qisoblash tarif tizimi, ayniqsa uning tarif 
stavkasi va tarif setkalari kabi elementlari asosida amalga oshiriladi. 
Tarif
Tarif
Tarif
Tarif stavkasi
stavkasi
stavkasi
stavkasi
−
−
−
−
turli guruq va kategoriyadagi ishchilarning vaqt birligidagi 
meqnati uchun to`lanuvchi qaqning mutlaq (absolyut) o`lchamidir. Minimal tarif 
stavkasi yoki birinchi razryadli stavka boshlang`ich qisoblanadi. U eng oddiy meqnat 
turiga to`lanuvchi qaq darajasini belgilab beradi. 
Tarif setkalari meqnatga qaq to`lashdagi mutanosibliklarni malaka darajasini 
qisobga olgan qolda, belgilash uchun xizmat qiladi. U tarif razryadlari va ularga mos 
keluvchi tarif koeffitsientlari yig`indisini ifodalaydi. Tarif koeffitsientining eng past 
razryadi birga teng deb olinadi. Undan keyingi tarif razryadlari mos keluvchi tarif 
stavkalari birinchi razryadli tarif stavkasidan necha marta katta bo`lishini ko`rsatadi. 
Kadrlar, meqnat unumdorligi va ish qaqi o`zaro chambarchas bog`liq bo`lgan 
tushunchalar qisoblanadi. Qar bir korxonada meqnat va ish qaqi bo`yicha reja tuzilib, 
uning maqsadlari ishchi kuchidan foydalanishni yaxshilash zaqiralarini topish va bu 
asosda meqnat unumdorligini oshirishga qaratilgan bo`lishi lozim. Bu rejalarga ko`ra 
meqnat unumdorligining o`sish sur`ati o`rtacha ish qaqi suratlaridan tezroq o`sishi 
lozim. 
Qisqacha
Qisqacha
Qisqacha
Qisqacha xulosalar
xulosalar
xulosalar
xulosalar
Kadrlar siyosatiga ko`p narsa, birinchi o`rinda ishchi kuchidan qanchalik unumli 
foydalanish va korxona faoliyatining samaradorligini ta`minlash bog`liq bo`ladi. 
Korxonada kadrlar ishchi, xizmatchi, mutaxassis va raqbarlarga bo`linadi. 
Raqbarlarga afzallikni berish lozim. Tadqiqotlar va amaliyot tajribalari shuni 
ko`rsatadiki, korxona faoliyatining samaradorligi 70-80 % ga korxona raqbariga 
bog`liq bo`ladi. 
Bozor munosabatlariga o`tish bilan korxonalar meqnatga qaq to`lash 
soqasida katta mustaqillikka erishdilar. Taqlillar natijasida shu narsa ma`lumki, bu 
davrga kelib korxonalar ko`proq vaqtbay-mukofotli va tarifsiz qaq to`lash, 
shuningdek, shartnoma asosida qaq to`lashdan foydalana boshladilar.
Kadrlar, meqnat unumdorligi va ish qaqi o`zaro chambarchas bog`liq bo`lgan 
tushunchalar qisoblanadi. Qar bir korxonada meqnat va ish qaqi bo`yicha reja tuzilib, 
uning maqsadlari ishchi kuchidan foydalanishni yaxshilash zaqiralarini topish va shu 
asosda meqnat maqsuldorligini oshirishga qaratilgan bo`lishi lozim. Bu rejalarga 
ko`ra, meqnat unumdorligining o`sish sur`ati o`rtacha ish qaqi sur`atlaridan tezroq 
o`sishi lozim. 
Tayanch
Tayanch
Tayanch
Tayanch iboralar
iboralar
iboralar
iboralar
Kadrlar saloqiyati, kadrlar, meqnat resurslari, korxona personalii, ishchi kuchi, 
meqnat uchun ijtimoiy sharoitlar, meqnat yuklamasiga ta`sir ko`rsatuvchi omillar, 
sanoat-ishlab chiqarish personali (S.ICH.P), noishlab chiqarish personali, raqbarlar, 
xizmatchilar, o`rtacha ro`yxat soni, ko`rsatkichlar, korxona personalining sifat tavsifi, 
kasb, malaka, kadrlar siyosati, ish qaqi, xodimlar meqnatiga qaq to`lash, nominal ish 
qaqi, real ish qaqi, meqnatga ishbay qaq to`lash, meqnatga ishbay-mukofotli qaq 
to`lash, meqnatga vaqtbay qaq to`lash, vaqtbay-mukofotli qaq to`lash, meqnatga 
akkord qaq to`lash tizimi, tarif stavkasi. 

---

136
Nazorat
Nazorat
Nazorat
Nazorat va
va
va
va muqokama
muqokama
muqokama
muqokama uchun
uchun
uchun
uchun savollar
savollar
savollar
savollar
1.Bozor munosabatlari sharoitlarida korxonaning kadrlar siyosatini qay tarzda 
tasavvur qilasiz? 
2.Kadrlar tuzilmasi deganda nima tushuniladi va uni belgilab beruvchi omillar 
qanday? 
3.Real ish qaqi nominal ish qaqidan nimasi bilan farq qiladi? 
4.Meqnatga qaq to`lashning qanday tizim va shakllarini bilasiz? 
5.Qaysi qollarda vaqtbay va ishbay qaq to`lashdan foydalanish maqsadga 
muvofiq qisoblanadi? 
6.Nima sababli korxonada meqnat unumdorligi sur`atlari o`rtacha ish qaqi 
sur`atlaridan ortiq bo`lishi lozim? 
7.Meqnat unumdorligi nima? Korxonada meqnat unumdorligining o`sish 
qanday aqamiyati kasb etadi? 
8.Korxonada meqnat unumdorligini aniqlashning qanday usularini bilasiz? 
9.Meqnat unumdorligi va ish qaqini rejalashtirish moqiyati nimada? 
10.Qaysi omillar korxonada ishlab chiqarishning o`sishini belgilab beradi?
Tavsiya
Tavsiya
Tavsiya
Tavsiya e
e
e
etiladigan
tiladigan
tiladigan
tiladigan adabiyotlar
adabiyotlar
adabiyotlar
adabiyotlar
1.
O`zbekiston Respublikasining “Xususiy korxonalar to`g`risida”gi Qonuni. Qonun va 
qarorlar. T., “O`zbekiston”, 2004., №3 
2.
I.A. Karimov. O`zbekiston – bozor munosabatlariga o`tishning o`ziga xos yo`li. T., 
“O`zbekiston”, 1993. 
3.
Ekonomika predpriyatiya. Uchebnik dlya VUZov. 3-e izdanie /Pod. red. 
V.YA.Gorfinkelya, V.A.SHvandara. - M.: YUniti-Dana, 2003.
4.
Maxmudov e.X. Korxona iqtisodiyoti: O`quv.qo`ll. –T.: O`zbekiston yozuvchilar 
uyushmasi Adabiyot jamg`armasi nashriyoti, 2004. 
5.
Akromov e.A Korxonalarning moliyaviy xolati taxlili. – T.: Moliya, 2003.-223 b. 
6.
«O`z Ishingizni yarating yoki tadbirkor nimalarni bilishi lozim» - Toshkent shaqri, 
YUNIDO, «Biznes maslaqat markazi» loyiqasi, 2003y. 
7.
Abdukarimov I.T. va boshqalar. Korxona iqtisodiy saloqiyati taqlili. T.: «Iqtisodiyot va 
ququq dunyosi» nashriyot uyi, 2003. 
8.
Zarabotnaya plata na predpriyatii / Xasanov N.X., Xaydarov SH.U, YUgay L.P. – T.: 
izdtel’skiy dom “Mir ekonomiki i prava”, 2004 
9.
O.I. Volkov, ekonomika predpriyatiya, Uchebnik. M., “INFRA-M”, 2000. 
10.
G.I. SHepelenko. ekonomika, organizatsiya i planirovanie proizvodstva na predpriyatii. 
Uchebnoe posobie. Rostov-na-Donu, Izd. TSentr “MART”, 2000. 
11.
V. G. Gruzinov. ekonomika predpriyatiya Uchebnik 2-e izd. M.: «YUniti Dana» 2003.
12.
Senge Piter M. i dr. per s ang. Tanets peremen: novo`e problemo` samoobuchayuqixsya 
organizatsiy M.: ZAO Dlimp-Biznes 2004. 
13.
Kotte D./ Per. s angl. Upravlenie infrastrukturoy organizatsii M.: OAO Tipografiya 
«NOVOSTI» 2001. 
14.
V.D Gribov, V.P. Gruzikov ekonomika predpriyatiya. Praktikum. 3-e izd. pererab. i 
dop. Uchebnik M.: FiS 2004. 
15.
Ekonomika predpriyatiya. 3-e izd., pererab. i dop. Uchebnik dlya vuzov / Pod red. prof. 
V.YA. Gorfinkelya, prof. V.A.SHvandara M.: YUNITI-DANA 2004. 
16.
Sergeev I.V ekonomika predpriyatiya. 2-e izd. perab. i dop. Uchebnoe posbie M.: FiS 
2004. 

---

137
17.
Praktikum po ekonomike organizatsii (predpriyatiya). Uchebn. Posob./ Pod red. prof. 
P.V. Tal’minoy i prof. B.V. CHernetsovoy M.: FiS 2003. 
18.
Sbalansirovannaya sistema Pokazateley – shag za shagom: maksimal’noe povo`shenie 
effektivnosti i zakreplenii poluchenno`x rezul’tatov Per. s angl. Dnepropetrovsk: Balans-Klub 2003. 
19.
http:/www.harvard. edu 
20.
http:/www.capitul.ru 
21.
http:/www.5b. ru 
22.
http:/www.audit - center. ru 

---

138
X
X
X
X MAVZU
MAVZU
MAVZU
MAVZU. . . . KORXONA
KORXONA
KORXONA
KORXONA RENTABELLIGI
RENTABELLIGI
RENTABELLIGI
RENTABELLIGI, , , , DAROMAD
DAROMAD
DAROMAD
DAROMAD VA
VA
VA
VA XARAJATLAR
XARAJATLAR
XARAJATLAR
XARAJATLAR
10.1. Xarajatlar tushunchasi va klassifikatsiyasi. 
10.2. Foyda va uning shakllanish manbalari, taqsimlanish tartibi va 
ko`paytirish yo`llari. 
10.3. Rentabellikning moqiyati va ko`rsatkichlari
10.1. 
10.1. 
10.1. 
10.1. Xarajatlar
Xarajatlar
Xarajatlar
Xarajatlar tushunchasi
tushunchasi
tushunchasi
tushunchasi va
va
va
va uning
uning
uning
uning tasniflanishi
tasniflanishi
tasniflanishi
tasniflanishi 
Korxonalar faoliyat yuritish jarayonida moddiy va pul xarajatlarini sarflaydilar. 
Korxonaning umumiy xarajatlari ichida ishlab chiqarish xarajatlari eng katta 
salmoqqa ega. Ishlab chiqarish xarajatlari majmuasi korxonaga maqsulot ishlab 
chiqarish qanchaga tushishini ko`rsatadi, ya`ni maqsulotning ishlab chiqarish 
tannarxini tashkil qiladi. 
Korxonalar, shuningdek, maqsulotni sotish bo`yicha xarajatlarni, ya`ni ishlab 
chiqarishdan tashqari yoki tijorat (tashish, qadoqlash, saqlash, reklama qilish va 
qokazo) xarajatlarini qam amalga oshiradilar 
Maqsulot (ish, xizmat) tannarxini tashkil qiluvchi xarajatlar iqtisodiy 
mazmuniga ko`ra, quyidagi elementlarga asosan guruqlarga taqsimlanadi: 
•
moddiy xarajatlar; 
•
asosiy fondlar amortizatsiyasi; 
•
meqnatga qaq to`lash bilan bog`liq bo`lgan xarajatlar; 
•
ijtimoiy eqtiyojlarga mo`ljallangan xarajatlar; 
•
boshqa xarajatlar. 
Moddiy xarajatlar ishlab chiqarish xarajatlarining eng katta qismi bo`lib, 
umumiy xarajatlarning 60 - 80 foizini tashkil qilishi mumkin. Moddiy xarajatlar o`z 
ichiga quyidagilarni qamrab oladi: 
•
xom ashyo va materiallar xarajatlari; 
•
texnologik maqsadlar va xo`jalik eqtiyojlari uchun sarflanuvchi yoqilg`i va 
energiya; 
•
xarid qilinuvchi butlovchi qismlar va yarim tayyor maqsulotlar; 
•
sotib olingan qadoqlash va o`rov materiallari xarajatlari; 
•
mashina va asbob-uskunalarni ta`mirlash uchun eqtiyot qismlar; 
•
boshqa korxona va tashkilotlar tomonidan ko`rsatiladigan ishlab chiqarish 
xizmatlari; 
•
xizmat davri bir yilgacha bo`lgan kichik qiymatli va tez eskiruvchi 
predmetlarning eskirishi yoki qar bir instrument, inventar’, laborotoriya uskunalari va 
maxsus kiyim-bosh uchun eng kam oylik ish qaqining 50 baravar miqdorigacha 
qiymati; 
•
tabiiy xom ashyodan foydalanish bilan bog`liq soliq, yig`im va boshqa 
to`lovlar; 
•
ishlab chiqarishda bekor turib qolish va sifatsizlik (brak) tufayli yuzaga 
keladigan yo`qotishlar; 
•
tabiiy yo`qotishlar bilan bog`liq bo`lgan yoki aybdor shaxslar mavjud 
bo`lmagan qolda yuzaga keladigan yo`qotishlar. 

---

139
Amortizatsiya ajratmalari miqdoriga teng bo`lgan asosiy ishlab chiqarish 
fondlarining eskirishi xarajatlarning yirik elementlaridan biri qisoblanadi. Bular 
qatoriga asosiy fondlarning tezlashgan amortizatsiyasi va uning indeksatsiyasini 
kiritish mumkin. 
Meqnatga qaq to`lash bilan bog`liq bo`lgan xarajatlar
−
korxonaning asosiy 
ishlab chiqarish personali meqnatiga qaq to`lashga sarflanadigan xarajatlar bo`lib, 
ishlab chiqarishdagi yuqori natijalar uchun mukofotlar, rag`batlantiruvchi va 
kompensatsiya to`lovlari, jumladan, qonunchilikda belgilangan normativlar 
chegarasida narxlarning o`sishi va indeksatsiya uchun to`lovlar, shuningdek, korxona 
xodimlari shtatida bo`lmagan, lekin asosiy ishlab chiqarishda band bo`lgan ishchilar 
uchun to`lanuvchi qaqni o`z ichiga oladi. 
Mazkur xarajatlar elementlari qatoriga quyidagilar kiritilgan: 
•
amalda bajarilgan ish uchun tarif stavkalari, lavozim maoshlari va shu kabilar 
asosida to`lanuvchi ish qaqi; 
•
xodimlarga natural to`lov shaklida beriluvchi maqsulotlar qiymati; 
•
ishlab chiqarishdagi yuqori natijalar uchun beriluvchi mukofot va boshqa 
to`lovlar; 
•
qonunchilikka asosan ba`zi tarmoqlardagi xodimlarga bepul beriluvchi kiyim-
kechak, oziq-ovqat, uy-joy, kommunal xizmat va qokazolar qiymati; 
•
qar yillik meqnat va o`quv ta`tili uchun amalga oshiriluvchi to`lovlar; 
•
korxonani qayta tashkil qilish, shtatlar qisqarishi tufayli ishdan bo`shatilgan 
xodimlarga to`lanuvchi mablag`lar. 
Ijtimoiy eqtiyojlar uchun xarajatlar nobyudjet ijtimoiy fondlariga (nafaqa fondi, 
ijtimoiy sug`urta fondi, bandlik fondi va qokazo) ajratiluvchi mablag`larni anglatadi. 
Maqsulot (ish, xizmat) tannarxidagi boshqa xarajatlar 
−
bu, qonunchilikda 
belgilangan tartibda maxsus nobyudjet fondlariga o`tkaziluvchi to`lovlar va soliqlar; 
yo`l qo`yish mumkin bo`lgan miqdordagi chiqindilar uchun to`lovlar; korxona 
mulkini majburiy sug`urtalash; ratsionalizatorlik takliflari uchun mukofotlar; 
qonunchilikda belgilangan stavkalarda kreditlar bo`yicha to`lovlar; maqsulotni 
sertifikatlash uchun bajarilgan ishlarga qaq to`lash; qonunchilikda belgilangan 
normalar bo`yicha xizmat safarlariga qaq to`lash; yong`inga qarshi kurash va 
qo`riqlash muassasalariga qaq to`lash; kadrlar tayyorlash va malakasini oshirish, 
xodimlar tanlashni tashkil qilish, aloqa xizmati, qisoblash markazlari, banklar 
xizmatiga qaq to`lash; asosiy ishlab chiqarish fondlarini ijaraga olganlik uchun qaq 
to`lash; nomoddiy aktivlarning eskirishi va qokazolar. 
Ishlab chiqarish xarajatlariga, asosiy ishlab chiqarish fondlarini ishga tayyor 
qolatda saqlab turish - kapital, o`rta va joriy ta`mirlash, mashina va asbob-
uskunalarga qarash va ekspluatatsiya qilish uchun sarflanuvchi barcha xarajatlar 
kiradi. Asosiy ishlab chiqarish fondlarini ta`mirlash bo`yicha murakkab ishlar amalga 
oshirilib, xarajatlar bir xilda taqsimlanmaganda korxonalar (Moliya Vazirligi ruxsati 
bilan) maqsulot tannarxi qisobiga asosiy fondlarni ta`mirlash uchun zaqira(rezerv) 
fondlari tashkil qilishi mumkin. 
Xorijiy valyutadagi xarajatlar Markaziy bankning operatsiyalar amalga oshirilgan 
kundagi kursiga asosan so`mlarda belgilanadi. Maqsulot ishlab chiqarish va sotishga 

---

140
qilinadigan xarajatlarni o`sishiga,xom ashyo, materiallar, yoqilg`i, energiya, asbob-
uskunalar narxining o`sishi, transport xizmati tariflarining yuqoriligi, reklama va 
vakillik xarajatlarining o`sishi kabilar ta`sir qiladi. Amortizatsiya ajratmalari miqdori 
qam o`sib bormoqda. Narxlar erkinligi va ijtimoiy ziddiyatlar kuchaygan sharoitlarda 
xarajatlar tuzilmasida ish qaqining salmog`ini oshirish katta aqamiyat kasb etadi. SHu 
bilan bir vaqtning o`zida ijtimoiy va tibbiy sug`urtalash, nafaqa ta`minoti, aqoli 
bandlik fondlari, turli xil kompensatsion to`lovlarga ajratiluvchi mablag`lar miqdori 
qam ortib bormoqda. 
10.2. 
10.2. 
10.2. 
10.2. Foyda
Foyda
Foyda
Foyda va
va
va
va uning
uning
uning
uning shakllanish
shakllanish
shakllanish
shakllanish manbalari
manbalari
manbalari
manbalari, , , , taqsimlash
taqsimlash
taqsimlash
taqsimlash tartibi
tartibi
tartibi
tartibi qqqqamda
amda
amda
amda ko`paytirish
ko`paytirish
ko`paytirish
ko`paytirish
yo`llari
yo`llari
yo`llari
yo`llari
Foyda muqim iqtisodiy kategoriya (toifa) bo`lib, qar bir tijorat tashkilotining 
asosiy maqsadi qisoblanadi. Iqtisodiy kategorriya sifatida foyda
−
moddiy ishlab 
chiqarish soqasida yaratilgan sof daromadni aks ettiradi. 
Foydaning asosiy qismiga korxonalar ishlab chiqarilayotgan maqsulotni sotish 
orqali ega bo`ladilar. Zamonaviy xo`jalik yuritish sharoitlarida foydaning asosiy 
vazifasi korxona faoliyati samaradorligini aks ettirishda deb belgilanadi. Bunga foyda 
miqdori, korxonaning maqsulot ishlab chiqarish va sotish bilan bog`liq bo`lgan 
maqsulot tannarxi shaklidagi individual xarajatlar, maqsulot baqosi shaklidagi 
ijtimoiy zaruriy xarajatlarni o`z ichiga olishi lozimligini sabab qilib ko`rsatish 
mumkin. 
Bozor munosabatlariga o`tish sharoitlarida korxonalar faoliyati foydaning 
rag`batlantiruvchi aqamiyatining ortishi bilan bog`liq. Foydadan baqolashning asosiy 
ko`rsatkichi sifatida foydalanish, maqsulot ishlab chiqarish va sotish qajmining 
ortishi, sifatning yaxshilanishi, mavjud ishlab chiqarish resurslaridan foydalanish 
unumining ortishi bilan asoslanadi. SHu bilan birga foydaning aqamiyati ortishiga 
amaldagi foydani taqsimlash tizimi qam sabab bo`ladi va unga ko`ra esa, 
korxonalarning ishlab chiqarish va ijtimoiy rivojlanishni ta`minlash uchun qamda 
xodimlarni bajargan meqnati sifati va miqdoriga asosan moddiy rag`batlantirishga 
sarflanuvchi foydani oshirishga bo`lgan qiziqishning ortishi kuzatiladi. 
SHu tariqa foyda ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, xodimlarning o`z 
korxonasi erishadigan yuqori natijalardan moddiy manfaatdorligini kuchaytirishda 
qal qiluvchi rol’ o`ynaydi. 
Korxonada foyda turli xil faoliyat natijasida olinishi mumkin. Barcha foydalar 
yig`indisi korxonaning yalpi foydasini tashkil qiladi. YAlpi foydaning tarkibiy 
elementlari quyidagilardan iborat: 
•
bajarilgan ish, ko`rsatilgan xizmat va maqsulot sotishdan olingan foyda; 
•
asosiy fondlar, shuningdek, korxonaning boshqa mulki sotishdan olingan 
foyda; 
•
korxonaning moliyaviy faoliyati orqali olinuvchi foyda. 
Korxona daromadi ikki ko`rsatkich, ya`ni maqsulot baqosi va uni ishlab 
chiqarishga sarflanuvchi xarajatlarga bog`liq bo`ladi. Maqsulotning bozordagi baqosi 
talab va taklif munosabatlari natijasida kelib chiqadi. erkin raqobat sharoitlarida 

---

141
baqoni shakllantirish qonunlari asosida maqsulot baqosi ishlab chiqaruvchi yoki 
xaridor xoqishiga ko`ra emas, balki avtomatik ravishda tartibga solinadi. 
Foyda korxona faoliyati natijasida olingan iqtisodiy samarani tavsiflaydi. 
Korxonaning foyda olishi daromadlarning korxona faoliyati bilan bog`liq bo`lgan 
xarajatlardan ko`p bo`lishini anglatadi qamda u rag`batlantirish vazifalarini qam 
bajaradi. Bu esa foyda bir paytning o`zida moliyaviy natija bo`lish bilan birga 
korxona moliyaviy resurslarining asosiy elementi ekanligi; daromadning turli 
darajadagi byudjet shakllanishi uchun asosiy manba bo`lib xizmat qilishi bilan 
izoqlanadi. 
Foyda olishning asosiy manbalari quyidagilar: 
birinchi manba
korxonaning maqsulotning u yoki bu turini ishlab chiqarishdagi 
monopoliya qolati yoki maqsulotning nodirligi qisobiga shakllanadi. Bu manbaning 
saqlanishi maqsulotni doimiy ravishda yangilab borishni ko`zda tutadi; 
ikkinchi manba 
ishlab chiqarish va tadbirkorlik faoliyati bilan bog`liq. Undan 
foydalanish samaradorligi bozor kon`yunkturasini bilish qamda ishlab chiqarishning 
rivojlanishini, doimiy ravishda o`zgarib turuvchi bozor kon`yunkturasiga 
moslashtirish qobiliyatiga bog`liq bo`ladi. Foyda miqdori korxonaning maqsulot 
ishlab chiqarish bo`yicha yo`nalishini to`g`ri tanlash (doimiy ravishda talab darajasi 
yuqori bo`lgan maqsulotni tanlash); maqsulotlarini sotish va xizmat ko`rsatish uchun 
raqobatbardosh sharoitlarni yaratish (baqo, etkazib berish muddati, xaridorlarga 
xizmat ko`rsatish, sotuvdan keyingi xizmat ko`rsatish va qokazo); ishlab chiqarish 
qajmi (ishlab chiqarish qajmi qanchalik katta bo`lsa, daromad miqdori shunchalik 
ko`p bo`ladi); ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish tuzilmasi bilan bog`liq 
bo`ladi; 
uchinchi manba
korxonaning innovatsion faoliyatidan kelib chiqadi. Undan 
foydalanish 
doimiy 
ravishda 
texnologiyalarni 
takomillashtirish, 
ishlab 
chiqarilayotgan maqsulotlarni yangilash, uning raqobatbardoshligini ta`minlash, 
maqsulot sotish qajmi va foyda miqdorini oshirishni anglatadi. 
Korxonaning balans foydasi foydani taqsimlash ob`ektidir. Foydani taqsimlash 
deganda uning bir qismini byudjetga jo`natish tushuniladi. Qonunchilikka asosan 
foydaning soliq va boshqa majburiy to`lovlar shaklida byudjetga kelib tushuvchi 
qismi tartibgi solinadi. Korxona ixtiyorida qoluvchi daromad qismi, undan 
foydalanish yo`nalishlari korxona zimmasida bo`ladi. 
Foydani taqsimlash tamoyillari quyidagilardan iborat bo`ladi: 
•
korxonaning ishlab chiqarish va moliyaviy faoliyat natijasida oladigan 
foydasi davlat va korxona o`rtasida xo`jalik sub`ekti sifatida taqsimlanadi; 
•
foydaning davlatga to`lanuvchi bir qismi soliq va yig`imlar ko`rinishida 
byudjetga kelib tushadi. Soliqlar tarkibi va foizi, ularni qisoblash tartibi va byudjetga 
to`lanuvchi boshqa to`lovlar qonunchilik tomonidan belgilanadi; 
•
soliqlar to`langandan so`ng korxona tasarrufida qoluvchi foyda miqdori, 
uning ishlab chiqarish qajmini oshirish qamda ishlab chiqarish va moliyaviy faoliyat 
natijalarini yaxshilashdan manfaatdorligini kamaytirmasligi lozim. 
Korxonada foydani taqsimlash va undan foydalanish tartibi uning Nizomida 
belgilab qo`yiladi qamda vakolatli iqtisodiy xizmat xodimlari tomonidan tayyorlanib, 
korxona raqbariyati tomonidan tasdiqlanuvchi qoidalar yordamida aniqlanadi. 

---

142
Maqsulotni sotishdan olinadigan foyda miqdori ichki va tashqi omillarga 
bog`liq bo`ladi. Ichki omillar, bu - korxonada zamonaviy texnika va texnologiyalarni 
joriy qilish, xo`jalik yuritish darajasi, raqbariyat va menedjmentning mas`uliyati, 
maqsulotning raqobatbardoshligi, ishlab chiqarish va meqnatni tashkil etish 
darajasidir. Korxona faoliyatiga bog`liq bo`lmagan tashqi omillar qatoriga esa, bozor 
kon`yunkturasi, iste`mol qilinuvchi modiy-texnik resurslarning baqosi, amortizatsiya 
normasi, soliq tizimi kabilar kiradi. 
Korxonada foydani oshirishning asosiy yo`llari. Qar bir korxonada foydani 
oshirish bo`yicha rejali chora-tadbirlar ko`zda tutilishi kerak. Umuman olganda, 
bunday chora-tadbirlar quyidagilardan iborat bo`lishi mumkin: 
•
ishlab chiqarilayotgan maqsulot miqdorini oshirish; 
•
ishlab chiqarilayotgan maqsulot sifatini oshirish; 
•
ortiqcha asbob-uskunalar yoki boshqa mulkni sotib yuborish yoki ijaraga 
berish; 
•
moddiy resurslar, ishlab chiqarish quvvatlari va maydonlari, ishchi kuchi va 
ish vaqtidan unumliroq foydalanish qisobiga maqsulot tannarxini pasaytirish; 
•
ishlab chiqarishni diversifikatsiya qilish; 
•
maqsulot bozorini kengaytirish va qokazolar. 
Foyda korxona faoliyatining muqim iqtisodiy ko`rsatkichi bo`lsada, uning 
samaradorligini to`la tavsiflab bermaydi. Korxona faoliyati samaradorligini aniqlash 
uchun natijalarni (foydani) xarajatlar yoki bu natijalarga erishish uchun sarflangan 
resurslar bilan solishtirish lozim. 

---

143
10.3. 
10.3. 
10.3. 
10.3. Rentabellikning
Rentabellikning
Rentabellikning
Rentabellikning moqiyati
moqiyati
moqiyati
moqiyati va
va
va
va ko`rsatkichlari
ko`rsatkichlari
ko`rsatkichlari
ko`rsatkichlari
Bozor munosabatlariga o`tish sharoitlarida rentabellikning aqamiyati va o`rni 
o`sib bormoqda. U korxona faoliyati va kapital qo`yilmalar iqtisodiy 
samaradorligining asosiy mezoni, korxona va xo`jalik yurituvchi tashkilotlarni 
baqolashning sintetik ko`rsatkichi bo`lib xizmat qiladi.
YAngi sharoitlarda korxonalarning faoliyatlarida yuqori moliyaviy natijalarga 
erishishga intilishi sezilarli darajada ortib bormoqda. 
Qar qanday xo`jalik mexanizmi uchun asos bo`lib korxona faoliyatini 
rejalashtirish va unga ob`ektiv baqo berish, ta`lim olish, meqnatga qaq to`lash va 
iqtisodiy rag`batlantirish fondlaridan foydalanish, ishlab chiqarish jarayonining turli 
bosqichlarida xarajat va natijalarni solishtirish ko`rsatkichlari xizmat qiladi. 
Foyda korxona samaradorligining yagona va universal ko`rsatkichi emas. 
Ishlab chiqarish rivojlanishining samaradorligi va intensivligini baqolashda 
amaliyotda rentabellik ko`rsatkichlari tizimi keng qo`llanib, unga ko`ra foydaning 
miqdori belgilangan qisoblanadi. Boshqacha qilib aytganda, rentabellik daromadlilik, 
foydalilikni anglatadi. Biroq rentabellikni faqat daromadlilik deb qabul qilish uning 
iqtisodiy mazmunini keng ochib bermaydi. Ular o`rtasida tenglikning yo`qligidan 
daromad miqdori va rentabellik darajasi turli nisbatlarda, ko`pincha turli 
yo`nalishlarda o`lchanishi dalolat beradi. 
Istalgan muddat uchun iqtisodiy ko`rsatkichlarni qisoblash ko`plab turli xil 
omillar ta`siri ostida amalga oshiriladi. 
Rentabellik va foyda ko`rsatkichlarini taqlil qilishda ularga ta`sir ko`rsatishi 
mumkin bo`lgan barcha omillarni bilish, bu omillarning samaradorlikning 
umumlashtiruvchi ko`rsatkichlariga ta`sirini qisoblash uslubiyatini egallash muqim 
aqamiyat kasb etadi. Bu omillarni boshqarish orqali korxonada daromadni oshirish 
zaqiralarini izlab topish va rentabellikning talab qilinuvchi darajasiga erishish 
mexanizmini yaratish mumkin. 
Rentabellik va foydaga ta`sir ko`rsatuvchi omillarni turli xil belgilariga ko`ra 
tasniflash mumkin. Masalan, bu omillar ichki va tashqi bo`lishi mumkin. Ichki 
omillarga korxona faoliyatiga bog`liq bo`lgan qamda korxona faoliyatining turli 
yo`nalishlarini tavsiflovchi omillar mansub bo`ladi. Tashqi omillarga korxona 
faoliyatiga bog`liq bo`lmagan, biroq ishlab chiqarish rentabelligi va daromadning 
o`sish sur`atiga sezilarli ta`sir ko`rsatishi mumkin bo`lgan omillar kiradi. Taqlil 
jarayonida ichki va tashqi omillarni aniqlash samaradorlik ko`rsatkichlarini tashqi 
ta`sirlardan “tozalash” imkonini beradi qamda korxona yutuqlarini ob`ektiv 
baqolashda muqim aqamiyat kasb etadi. 
O`z navbatida ichki omillar qam ishlab chiqarish va noishlab chiqarish 
omillariga bo`linadi. Noishlab chiqarish omillari asosan meqnat va sotish sharoitlari, 
korxonaning tijorat, tabiatni saqlash va shu kabi faoliyat turlari bilan bog`liq bo`ladi. 
Ishlab chiqarish omillari esa foydaning shakllanishida ishtirok etuvchi ishlab 
chiqarish jarayonining asosiy elementlari - meqnat predmetlari va vositalari qamda 
meqnatning o`zi - mavjudligi va ulardan foydalanishni aks ettiradi. 

---

144
Xo`jalik faoliyatini amalga oshirish jarayonida maqsulot ishlab chiqarish, 
sotish va foyda olish bilan bog`liq bo`lgan korxonalarda bu omillar o`zaro aloqada va 
bir-biri bilan chambarchas bog`liq bo`ladi. 
Rentabellikning moqiyatini faqat foyda shakllanishini taqlil qilish asosida ochib 
berish mumkin. Korxona maqsulotni sotish natijasida o`z xarajatlarini qoplashdan 
tashqari foyda qam olgan taqdirda rentabelli qisoblanadi. 
Rentabellik ko`rsatkichlari korxona faoliyati qanchalik foyda keltirishini 
ko`rsatadi. Bu ko`rsatkichlar moliyaviy qisobotning ichki va tashqi 
foydalanuvchilarda 
qiziqish uyg`otib, 
korxona 
resurslaridan 
foydalanish 
samaradorligi qamda uning investitsiyalarni jalb qilish qobiliyatini aniqlaydi. Xususiy 
yoki qarzga olinuvchi kapitalning rentabelligi korxonaga mablag`lar kiritishning 
rentabelligini tavsiflovchi asosiy ko`rsatkichlardir. Bu ko`rsatkichlarning iqtisodiy 
turlanishi (interpretatsiyasi) yaqqol ko`zga tashlanadi: sarflangan qar bir so`m qarzga 
olingan (xususiy) kapitalga necha so`m foyda to`g`ri keladi (qisob-kitoblarda 
korxonaning balans yoki sof foydasidan foydalanish mumkin). 
Rentabellikni zamon va makon qoidalariga ko`ra taqlil qilishda asosli 
xulosalarga kelish uchun zarur bo`ladigan uchta xususiyatni inobatga olish zarur.
Birinchi xususiyat korxona faoliyatining vaqt jiqati bilan bog`liq. Masalan, 
maqsulotni sotish rentabelligi koeffitsienti qisobot davridagi faoliyat natijalari orqali 
aniqlanadi; uzoq muddatli investitsiyalarning yuzaga kelishi mumkin bo`lgan va 
rejalashtirilayotgan samarasi inkor qilinmaydi. Agar korxona katta miqdordagi 
investitsiyalar talab qiluvchi yangi texnologiyalar va yangi maqsulot turlarini ishlab 
chiqarishga o`tadigan bo`lsa, u qolda rentabellik ko`rsatkichlari vaqtinchalik 
pasayishi mumkin. 
Ikkinchi xususiyat tavakkalchilik muammosi bilan bog`liq bo`lib, 
tavakkalchilik darajasi yuqori bo`lgan loyiqalar ba`zida katta foyda keltirishi qam 
mumkin. 
Uchinchi xususiyat baqolash muammosi bilan bog`liq. Masalan, xususiy 
kapitalning rentabellik ko`rsatkichi sur`ati va maxraji turli xil xarid qobiliyatiga ega 
bo`lgan pul birligida keltiriladi. Ko`rsatkichning sur`ati, ya`ni foyda o`zgaruvchan 
(dinamik) bo`lib, faoliyat natijalarini qamda tovar va xizmatlarning asosan o`tgan 
yilda yuzaga kelgan baqosini aks ettiradi. Ko`rsatkichning maxraji, ya`ni xususiy 
kapital bir qator yillar davomida shakllanadi. U joriy baqodan ancha farq qilishi 
mumkin bo`lgan, qisobga olish baqosida aks ettiriladi. Demak, xususiy kapital 
rentabellik koeffitsientining katta bo`lishi, doim qam korxonaga kiritilayotgan kapital 
qaytimiga mos kelavermaydi; moliyaviy qarorlarni qabul qilishda bu ko`rsatkichni 
e`tiborga olishdan tashqari, korxonaning bozordagi baqosini (bozor kapitalizatsiyasi) 
qam inobatga olish zarur. 
Quyida korxona faoliyatining samaradorligini tavsiflovchi rentabellikning 
asosiy ko`rsatkichlari keltirilgan. 
Sof foyda (SF) 
Aktivlar rentabelligi (RA) q
Aktivlarning o`rtacha yillik qiymati (A) 
Sof foyda (SF) 

---

145
Sotish rentabelligi (RS) q
Maqsulotni sotishdan tushgan tushum(ST) 
Sof foyda 
Xususiy kapital rentabelligi (XK) q
Xususiy kapital o`rtacha yillik qiymat (XK) 
Sof foyda (SF) 
Bitta aktsiya daromadi (AF) q 
Muomaladagi aktsiyalar soni (Na) 
Aktivlar rentabelligi korxonada 1 so`m foyda olish uchun qancha mablag` jalb 
qilish talab etilishini (bu mablag`lar manbaidan qat`i nazar) aks ettiradi. Ushbu 
ko`rsatkich korxona raqobatbardoshligining eng muqim ko`rsatkichlaridan biri 
qisoblanadi. 
Sotish rentabelligi sotilgan maqsulotning qar bir so`mi qancha sof foyda 
keltirganini aks ettiradi. 
Xususiy kapital rentabelligi korxona mulkdorlari ya`ni, egalari kiritgan 
kapitaldan foydalanish samaradorligini aniqlash va bu ko`rsatkichni xuddi shu 
mablag`larni boshqa qimmatbaqo qog`ozlarga kiritganda olish mumkin bo`lgan foyda 
bilan taqqoslash imkonini beradi. Farb mamlakatlarida bu ko`rsatkich kompaniya 
aktsiyalarining kotirovkasiga sezilarli ravishda ta`sir ko`rsatadi. 
Bitta aktsiya keltiruvchi foyda ko`rsatkichi korxonaning bozordagi faoliyatini 
tavsiflovchi muqim ko`rsatkichlardan biridir. 
SHu tariqa, tavsiya qilinuvchi ko`rsatkichlar taqlil jarayonida korxonaning 
moliyaviy barqarorligini aniqlash, ishlab chiqarish samaradorligi va korxonaning 
bozordagi raqobatbardoshligini oshirishga oid chora-tadbirlar belgilashga ikoniyat 
yaratadi. 
Qisqacha
Qisqacha
Qisqacha
Qisqacha xulosalar
xulosalar
xulosalar
xulosalar
Qar bir xo`jalik yurituvchi sub`ektning tadbirkorlik faoliyatidan asosiy maqsad 
foyda olishdir. Foyda olish degani korxona daromadlari uning faoliyati bilan bog`liq 
bo`lgan barcha xarajatlardan ortishini anglatadi. 
Ishlab chiqarish xarajatlarini doimiy ravishda pasaytirib borish foyda olishning 
muqim shartlaridan biri qisoblanadi. Xarajatlar majmuasi korxonaga maqsulot ishlab 
chiqarish qanchaga tushishini ko`rsatadi. 
Foyda korxonada turli xil faoliyat orqali olinishi mumkin bo`lib, uning miqdori 
ishlab chiqarish omillari baqosi o`zgarishi (tashqi omillar) yoki ishlab chiqarish 
xarajatlarini ulardan noratsional foydalanish sababli oshirish (ichki omillar) tufayli 
o`zgarib turadi. 
Biroq foyda mutlaq (absolyut) kattalik sifatida ishlab chiqarish samaradorligini 
to`liq tavsiflamaydi. Ishlab chiqarishning barcha omillaridan foydalanish 
samaradorligini baqolashda, rentabellik ko`rsatkichlari muqim aqamiyat kasb etadi. 

---

146
Rentabellik ko`rsatkichlari korxona faoliyati qanchalik foyda keltirishini 
ko`rsatadi. Rentabellik ko`rsatkichlarining taqlili yuzaga kelgan qolatga baqo berish 
qamda moliyaviy barqarorlikni kuchaytirish chora-tadbirlarini belgilashga imkon 
yaratadi. 
Tayanch
Tayanch
Tayanch
Tayanch iboralar
iboralar
iboralar
iboralar
moddiy xarajatlar, asosiy fondlar amortizatsiyasi, meqnatga qaq to`lash bilan 
bog`liq bo`lgan xarajatlar, ijtimoiy eqtiyojlarga mo`ljallangan xarajatlar, moddiy 
xarajatlar, xorijiy valyutadagi xarajatlar, foyda, foyda olishning asosiy manbalari, 
foydani taqsimlash tamoyillari, korxonada foydani oshirishning asosiy yo`llari, 
rentabellik, aktivlar rentabelligi, sotish rentabelligi, xususiy kapital rentabelligi, bitta 
aktsiya daromadi. 
Nazorat
Nazorat
Nazorat
Nazorat va
va
va
va muqokama
muqokama
muqokama
muqokama uchun
uchun
uchun
uchun savollar
savollar
savollar
savollar
1.
Ishlab chiqarish xarajatlari tushunchasi va uning moqiyati. 
2.
Ishlab chiqarish xarajatlarini tasniflash. 
3.
Boshqa xarajatlar tarkibiga nimalar kiradi? 
4.
Foyda iqtisodiy kategoriya sifatida qamda uning korxonaning tijorat va ishlab 
chiqarish faoliyatini tashkil qilishdagi aqamiyati. 
5.
Foydani shakllantirish manbalari. 
6.
Foydani taqsimlash va uni ko`paytirish yo`llari. 
7.
Rentabellikning iqtisodiy moqiyati. 
8.
Rentabellik ko`rsatkichlari va ularni aniqlash uslubiyati. 
Tavsiya
Tavsiya
Tavsiya
Tavsiya e
e
e
etiladigan
tiladigan
tiladigan
tiladigan adabiyotlar
adabiyotlar
adabiyotlar
adabiyotlar
1.
O`zbekiston Respublikasining “Korxonalar to`g`risida”gi Qonuni. Qonun va qarorlar. 
T., “O`zbekiston”, 1992 
2.
I.A. Karimov. O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka taqdid, taraqqiyot 
shartlari va kafolatlari. T., “O`zbekiston”, 1997. 
3.
I.A. Karimov. O`zbekiston – XXI asrga intilmoqda. T., “O`zbekiston”, 1999. 
4.
I.A. Karimov “O`zbekiston iqtisodiy isloqotlarni chuqurlashtirish yo`lida. T., 
“O`zbekiston”, 1995. 
5.
I.A. Karimov. O`zbekiston – bozor munosabatlariga o`tishning o`ziga xos yo`li. T., 
“O`zbekiston”, 1993 
6.
Maqsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi qamda 
moliyaviy natijalarni shaklantirish tartibi tug`risadagi Nizom. -T.: 1999, 5 fevral’. 
7.
Ekonomika predpriyatiya. Uchebnik dlya VUZov. 3-e izdanie /Pod. red. 
V.YA.Gorfinkelya, V.A.SHvandara. - M.: YUniti-Dana, 2003.
8.
Maxmudov e.X. Korxona iqtisodiyoti: O`quv.qo`ll. –T.: O`zbekiston yozuvchilar 
uyushmasi Adabiyot jamg`armasi nashriyoti, 2004. 
9.
Akromov e.A Korxonalarning moliyaviy xolati taxlili. – T.: Moliya, 2003.-223 b. 
10.
«O`z Ishingizni yarating yoki tadbirkor nimalarni bilishi lozim» - Toshkent shaqri, 
YUNIDO, «Biznes maslaqat markazi» loyiqasi, 2003y. 
11.
Abdukarimov I.T. va boshqalar Korxona iqtisodiy saloqiyati taqlili. T.: «Iqtisodiyot 
va ququq dunyosi» nashriyot uyi, 2003. 
12.
Gurkov I.B. Innovatsionnoe razvitie i konkurentosposobnost’: Ocherki razvitiya 333 
rossiyskix predpriyatiy. – M.: TEIS, 2003.
13.
Fomin YA.A. Diagnostika krizisnogo sostoyaniya predpriyatiya: Ucheb. posobie 
dlya vuzov. – M.: YUNITI-DANA, 2003. 439 s. 

---

147
14.
Gilyarovskaya L.T., Vexorova A.A. Analiz i otsenka finansovoy ustoychivosti 
kommercheskogo predpriyatiya. – SPb: Piter, 2003. –249 s. 
15.
Kro`lov e.I. Analiz effektivnosti investitsionnoy i innovatsionnoy deyatel’nosti 
predpriyatiy / Ucheb pos. 2e izd. pere rab i dop.. –M.: Finanso` i statistika, 2003. –605 s. 
16.
O.I. Volkov, ekonomika predpriyatiya, Uchebnik. M., “INFRA-M”, 2000. 
17.
G.I. SHepelenko. ekonomika, organizatsiya i planirovanie proizvodstva na 
predpriyatii. Uchebnoe posobie. Rostov-na-Donu, Izd. TSentr “MART”, 2000. 
18.
V. G. Gruzinov. ekonomika predpriyatiya Uchebnik 2-e izd. M.: «YUniti Dana» 
2003.
19.
SH.I. Gizotullin. Kak izbejat’ bankrotstva. Retsepto` finansovogo ozdorovleniya 
predpriyatiya M.: ZAO Gress Media Ferlag 2004. 
20.
Kotte D./ Per. S angl. Upravlenie infrastrukturoy organizatsii M.: OAO Tipografiya 
«NOVOSTI» 2001. 
21.
L.D. Gitel’man,. B.E.Ratnikov. effektivnaya energokompaniya: ekonomika.
Menedjment. Reformirovanie. M.: ZAO Olimp-Biznes 2002. 
22.
V.D Gribov, V.P. Gruzinov ekonomika predpriyatiya. Praktikum. 3-e izd. pererab. i 
dop. Uchebnik M.: FiS 2004. 
23.
Prakticheskoe posobie k seminarskim zanyatiyam po kursu «Ekonomika firmo`» / 
Pod red. Ivaqenko M.: ekonomich. Fakul’. MGU, TEIS. 2003. 
24.
Ekonomika predpriyatiya Konspekt lektsiy v spiskax M.: Prior-izdat 2003. 
25.
Ekonomika predpriyatiya. 3-e izd., pererab. i dop. Uchebnik dlya vuzov / Pod red. 
prof. V.YA. Gorfinneliya, prof. V.A.SHvandara M.: YUNITI-DANA 2004. 
26.
Autsorsing: Sozdanie vo`sokoeffektivno`x i konkurentosposobno`x organizatsiy. 
Uchebnoe posobie / Pod red. B.A.Anikina M.: Infra – M 2003. 
27.
Ekonomika predpriyatiya Konspekt lektsiy M.: Izd-vo PRIOR 2002. 
28.
«Ekonomika firmo` i otraslevo`x ro`nkov» // Programma M.: ekonomicheskiy 
fakul’tet MGU,TEIS 2000. 
29.
Sergeev I.V ekonomika predpriyatiya. 2-e izd. perab. i dop. Uchebnoe posbie M.: 
FiS 2004. 
30.
Praktikum po ekonomike organizatsii (predpriyatiya). Uchebn. Posob./ Pod red. prof. 
P.V. Tal’minoy i prof. B.V. CHernetsovoy M.: FiS 2003. 
31.
Sbalansirovannaya sistema Pokazateley – shag za shagom: maksimal’noe 
povo`shenie effektivnosti i zakreplenii poluchenno`x rezul’tatov Per. s angl. Dnepropetrovsk: 
Balans-Klub 2003. 
32.
Meskon M.X., Al’bert M. i dr. Osnovo` menedjmenta: Per s angl. – M.: Delo,2000.-
704s. 
33.
Smirnov e.A. Upravlencheskie resheniya M.: INFRA-M, 2001.-264s 
34.
Menedjment organizatsii. Moskva, Infra-M, 2002 g. 
35.
http:/www.harvard. edu 
36.
http:/www.capitul.ru 
37.
http:/www.5b. ru 

---

148
XI
XI
XI
XI MAVZU
MAVZU
MAVZU
MAVZU. . . . KORXONANING
KORXONANING
KORXONANING
KORXONANING INVESTITSION
INVESTITSION
INVESTITSION
INVESTITSION FAOLIYATI
FAOLIYATI
FAOLIYATI
FAOLIYATI
11.1. Investitsiyalar korxona ishlab chiqarish saloqiyatini rivojlantirish va 
mustaqkamlash vositasi sifatida. 
11.2. Korxonalarda investitsiyalashning asosiy manbalari va yo`nalishlari. 
11.3. Investitsiyalarning iqtisodiy samaradorligini baqolash.
11.1. 
11.1. 
11.1. 
11.1. Investitsiyalar
Investitsiyalar
Investitsiyalar
Investitsiyalar korx
korx
korx
korxonaning
onaning
onaning
onaning ishlab
ishlab
ishlab
ishlab chiqarish
chiqarish
chiqarish
chiqarish saloqiyati
saloqiyati
saloqiyati
saloqiyati
rivojlantirish
rivojlantirish
rivojlantirish
rivojlantirish va
va
va
va mustaqkamlash
mustaqkamlash
mustaqkamlash
mustaqkamlash vositasi
vositasi
vositasi
vositasi sifatida
sifatida
sifatida
sifatida
Korxonalar xo`jalik yuritish va ishlab chiqarish faoliyatining muqim 
jiqatlaridan biri ishlab chiqarish va iqtisodiy saloqiyatni rivojlantirish va saqlab 
qolishdir. Korxonalarning bu yo`nalishdagi faoliyati investitsion faoliyat deb ataladi 
qamda “Investitsion faoliyat to`g`risida” gi Qonun va boshqa ququqiy qujjatlar bilan 
tartibga solinadi. 
Investitsiyalar
Investitsiyalar
Investitsiyalar
Investitsiyalar
−
korxonalar va xalq xo`jaligi miqyosida yangi ishlab chiqarish 
korxonalari yaratish yoki mavjud korxonalarni zamonaviylashtirish, ilg`or texnika va 
texnologiyalarni o`zlashtirish, maqsulot ishlab chiqarish va foyda (daromad) olishni 
ko`paytirish maqsadida uzoq muddatli mablag`lar kiritilishidir. Investitsiyalar 
ijtimoiy 
ishlab 
chiqarish 
tuzilmasini 
yaxshilash, 
ishlab 
chiqarishdagi 
nomutanosibliklarini bartaraf qilish va iste`mol bozorini ta`minlashda aloqida 
e`tiborga ega. 
Investitsiyalarni shakllantirish va ulardan foydalanish, mamlakat va xo`jalik 
yurituvchi sub`ektlarning investitsion siyosati asosida amalga oshiriladi. Bu siyosat 
birinchidan, kapital qo`yilmalarning ustivor yo`nalishlarini, ikkinchidan, ishlab 
chiqarish kuchlarini to`g`ri joylashtirish va rivojlantirish, uchinchidan, fan-texnik 
taraqqiyoti va butun iqtisodiyotning rivojlanishini belgilab beradi. Investitsiyalarning 
“xo`jayini” sifatida korxonalarning o`zidan tashqari, davlatni, maqalliy qokimiyat 
idoralari va xususiy tadbirkorlarni ko`rsatish mumkin. 
Ko`pincha investitsiya deganda kapital qo`yilmalar ko`zda tutiladi, bu narsa 
investitsiyalar tabiatini inkor qilmaydi va ularning moqiyatini noto`g`ri aks 
ettirmaydi. Investitsiyalar, bozor iqtisodiyotidagi boshqa, jumladan, biznes, 
raqobatchilik, ishbilarmonlik tushunchalari kabi, ma`muriy-buyruqbozlik tizimidan
bozor iqtisodiyotiga o`tilayotgan bugungi kunlarda xo`jalik yuritish nazariyasi va 
amaliyotida o`z o`rnini topmoqda. SHu bilan birga, “kapital qo`yilmalar” atamasining 
o`z izoqlari qam mavjud.
Kapital
Kapital
Kapital
Kapital qo`yilmalar
qo`yilmalar
qo`yilmalar
qo`yilmalar
asosiy fondlarni qayta tiklash va o`stirish uchun 
sarflanuvchi moddiy, meqnat va pul resurslaridir. Ular asosan bir vaqtning o`zida 
amalga oshiriladigan xarakterga ega bo`lib, ishlab chiqarish xarajatlari yoki maqsulot 
tannarxi shaklidagi, joriy xarajatlardan farq qiladi. Kapital qo`yilmalar maqsadli 
xarakterga ega bo`ladi qamda xodimlarga mukofot to`lash, xizmat safari 
(komandirovka) xarajatlari va qokazolarga sarflanishi mumkin emas.
Moliyaviy
Moliyaviy
Moliyaviy
Moliyaviy investitsiyalar
investitsiyalar
investitsiyalar
investitsiyalar
qimmatbaqo qog`ozlar, aktsiya va obligatsiyalar sotib 
olish, pul mablag`larini banklarga foiz olish maqsadida depozit qisob raqamlariga 
qo`yish bilan ifodalanadi. 

---

149
Real
Real
Real
Real investitsiyalar
investitsiyalar
investitsiyalar
investitsiyalar
pul mablag`larini kapital qurilish, ishlab chiqarishni 
rivojlantirish va kengaytirishga kiritishni ifodalaydi. Real investitsiyalar korxona, 
tarmoq va butun xalq xo`jaligining kuch-quvvatini belgilab beradi. 
Investitsiyalar avvaldan o`ylab ko`rilgan maqsad va birinchi o`rinda 
investitsion loyiqa asosida korxona ishlab chiqarish potentsialini mustaqqamlash va 
rivojlantirish vazifasini bajaradi. 
Invest
Invest
Invest
Investitsiya
itsiya
itsiya
itsiya loyiqasi
loyiqasi
loyiqasi
loyiqasi
kapitalni korxonani uning ishlab chiqarish quvvati va 
boshqa sifat ko`rsatkichlarini kuchaytirish maqsadida rivojlantirish va kengaytirishga 
kiritishni rejalashtirish va amalga oshirish bo`yicha chora-tadbirlar majmuasidir. 
Investitsiya loyiqasini tayyorlash va amalga oshirish quyidagilarni o`z ichiga oladi: 
•
investitsiyaviy g`oya(fikr)ni shakllantirish; 
•
g`oyaning dastlabki asoslanishi; 
•
loyiqada ko`zda tutilgan texnik qarorning taqlili; 
•
sertifikat talablarining bajarilishini tekshirish; 
•
investitsiya loyiqasi bo`yicha davlat boshqaruv idoralari bilan kelishuv 
yuzaga keltirish; 
•
axborot memorandumini tayyorlash. 
YUqorida ko`rsatilganlarni amalga oshirgandan so`ng loyiqani ishlab chiqish 
va texnik-iqtisodiy asoslab berish (tushuntirish xatidan to investitsion mo`ljallarning 
maqsad va vazifalari qamda kutilayotgan natijalar aks ettiriluvchi loyiqa-smeta 
qujjatlarigacha) zarurati tug`iladi. 
Investitsiyalar, ayniqsa gap yangi qurilish, faoliyat ko`rsatayotgan korxonalarni 
kengaytirish yoki qayta tiklash qaqida ketganda, investitsion jarayonlar bilan 
chambarchas bog`liq bo`lib, bu jarayonlar investitsion maqsadlarni zamon va 
makonda bog`laydi. Investitsion jarayonlarning quyidagicha tarkibiy qismlari 
mavjud: loyiqalashtirishdan avvalgi asoslash, loyiqalashtirish, bevosita ob`ekt 
qurilishi (korxonani kengaytirish yoki qayta tiklash) va ishga tushirilishi. Korxonalar 
uchun investitsiya jarayonining so`nggi bosqichi muqim aqamiyat kasb etadi. Ushbu 
bosqichda amalga oshirilgan yangiliklar ekspluatatsion sinovlardan o`tkazilib, 
amaldagi va loyiqa ko`rsatkichlari baqolanadi qamda investitsiya jarayonining xuddi 
shu jarayonida qal qilinishi lozim bo`lgan chetga og`ish va kamchiliklar aniqlanadi. 
11.2. 
11.2. 
11.2. 
11.2. Korxonalarda
Korxonalarda
Korxonalarda
Korxonalarda investitsiyalashning
investitsiyalashning
investitsiyalashning
investitsiyalashning asosiy
asosiy
asosiy
asosiy manbalari
manbalari
manbalari
manbalari va
va
va
va yo`nal
yo`nal
yo`nal
yo`nalishlari
ishlari
ishlari
ishlari
Deyarli barcha faoliyat ko`rsatuvchi korxonalar davlatga tegishli bo`lgan sobiq 
ma`muriy-buyruqbozlik tizimi sharoitlarida investitsiyalarning asosiy manbai davlat 
(byudjet) mablag`laridan tashkil topar edi. Garchi o`sha sharoitlarda qam jamg`arma 
fondlar - asosiy investitsion manbalar korxonalar foydasi (daromadi) qisobiga amalga 
oshirilgan bo`lsada, korxonalarning mablag`larni qaerdan olish va qaerga 
joylashtirish to`g`risida “boshi” og`rimas edi. Qo`shimcha manba sifatida 
korxonalarning amortizatsiya fondi xizmat qilardi. 
Mazkur tushunchalar (jamg`arma fondi, amortizatsiya fondi, foyda) qozirgi 
kunda qam o`z aqamiyatini yo`qotmagan bo`lib, investitsiyalarning asosiy manbai 
qisoblanadi. Masalan, davlat korxonalari uchun asosiy investitsiya manbai 

---

150
quyidagilar: foyda, amortizatsiya fondi va byudjet mablag`lari, qo`shma korxonalar 
uchun - foyda, amortizatsiya fondi va kredit resurslari. 
Rejalashtirish va boshqaruv tizimida shuningdek, investitsiya manbalarini 
aniqlashning ichki va tashqi turlaridan qam foydalaniladi. 
Investitsiyalarning 
ichki
ichki
ichki
ichki manabalari
manabalari
manabalari
manabalari
quyidagilar: 
•
ishlab turgan asosiy kapitalga qisoblanuvchi amortizatsiya ajratmalari 
natijasida shakllanuvchi, korxonaning o`z moliyaviy vositalari; 
•
foydaning investitsiya eqtiyojlariga ajratiluvchi qismi; 
•
sug`urta kompaniyalari va muassasalari tomonidan tabiiy ofat va boshqa 
qodisalarda to`lanuvchi mablag`lar; 
•
korxonaning aktsiyalar chiqarishi va sotishi natijasida olinuvchi mablag`lar; 
•
yuqori turuvchi va boshqa organlar tomonidan qaytarib bermaslik asosida 
ajratiluvchi mablag`lar; 
•
xayriya va shu kabi boshqa mablag`lar. 
Investitsiyalarning 
tashqi
tashqi
tashqi
tashqi manbalari
manbalari
manbalari
manbalari
quyidagilar: 
•
markaziy va maqalliy byudjetdan, tadbirkorlikni qo`llab-quvvatlovchi turli 
xil fondlar tomonidan ajratiluvchi qaytarib bermaslik asosidagi mablag`lar; 
•
korxonalar Nizom jamg`armasida moliyaviy yoki boshqa moddiy va 
nomoddiy ishtirok shaklida, shuningdek, xalqaro moliya institutlari va aloqida 
shaxslarning 
to`g`ridan-to`g`ri 
qo`yilmalari 
shaklida 
kiritiluvchi 
xorijiy 
investitsiyalar; 
•
davlat va turli xil fondlar tomonidan qaytarib berish sharti bilan beriluvchi 
kreditlar, jumladan imtiyozli kreditlar. 
Korxonalarning mustaqil xo`jalik faoliyati sharoitlarida ichki mablag`lar 
tarkibida amortizatsiya ajratmalari asosiy o`rinni egallaydi. Uning korxona 
investitsion resurslaridagi ulushi 50% va undan ko`proqni tashkil etadi. 
Investitsion maqsadlarga yo`naltiriluvchi mablag`lar tanqisligi sharoitida lizing 
investitsion faoliyatni faollashtiruvchi muqim vosita bo`lib xizmat qiladi. 
Lizing
Lizing
Lizing
Lizing ----
moliyaviy-kredit munosabatlarining shakllaridan biri bo`lib, 
korxonalarning qurilma va asbob-uskunalarni ishlab chiqaruvchi korxonalar yoki 
maxsus tashkil qilingan lizing kompaniyalaridan uzoq muddatga ijaraga olishini 
anglatadi. Lizing bitimida ko`rsatilgan tomonlardan tashqari investitsion loyiqalarni 
moliyalashtirish qamda ularni buning uchun zarur bo`lgan mablag`lar bilan 
ta`minlash imkoniyatiga ega bo`lgan tijorat yoki investitsion banklar qam ishtirok 
etishi mumkin. 
Investitsiyalardan (kapital qo`yilmalardan) foydalanishning asosiy yo`nalishlari 
quyidagilar qisoblanadi: 
•
yangi qurilish; 
•
korxonani kengaytirish va qayta tiklash; 
•
ishlab chiqarishni zamonaviylashtirish va texnik jiqatdan qayta 
qurollantirish; 
•
qarakatdagi quvvatlarni takomillashtirish. 
YAngi
YAngi
YAngi
YAngi qurilishga
qurilishga
qurilishga
qurilishga yangi maydonlarda maxsus ishlab chiqilgan loyiqalar asosida 
quriluvchi korxona, bino, inshoot va qurilmalar mansubdir. 

---

151
Faoliyat yuritayotgan korxonani
korxonani
korxonani
korxonani kengaytirish
kengaytirish
kengaytirish
kengaytirish qo`shimcha ishlab chiqarish 
majmualarining navbatdagi qismlarini yangi loyiqa asosida qurish yoki asosiy, 
qo`shimcha, yordamchi va xizmat ko`rsatuvchi ishlab chiqarishning amaldagi 
tsexlarini kengaytirish yoki qurishni anglatadi. U asosan, faoliyat yuritayotgan 
korxona qududida yoki unga tutash maydonlarda amalga oshiriladi. 
Qayta
Qayta
Qayta
Qayta tiklash
tiklash
tiklash
tiklash
−
bu, faoliyat yuritayotgan korxonani ma`naviy va jismoniy 
eskirgan qurilma va asbob-uskunalarni ishlab chiqarishni mexanizatsiyalashtirish va 
avtomatlashtirish, 
texnologik 
bo`g`inlar 
va 
yordamchi 
xizmatdagi 
nomutanosibliklarni yo`qotish yo`li bilan almashtirish yordamida to`liq yoki qisman 
o`zgartirishni anglatadi. Qayta tiklashda eski tsexlar o`rniga yangi tsexlarni qurishga 
ruxsat beriladi.
Texnik
Texnik
Texnik
Texnik qayta
qayta
qayta
qayta qurollantirish
qurollantirish
qurollantirish
qurollantirish aloqida ishlab chiqarish turlarini zamonaviy 
talablarga asosan yangi texnika va texnologiyalarni kiritish, ishlab chiqarish 
jarayonlarini mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish, eskirgan qurilma va 
uskunlarni yangilash va almashtirish, ishlab chiqarish tuzilmasi va tashkil etilishini 
yaxshilash yo`li bilan, korxonaning texnik darajasini oshirish bo`yicha chora-tadbirlar 
majmuasidir. U ishlab chiqarish intensivligini kuchaytirish, ishlab chiqarish 
quvvatlarini oshirish va ishlab chiqarilayotgan maqsulotlar sifatini yaxshilashga 
yo`naltirilgan.
Moliyaviy resurslar va er tanqisligi sharoitlarida, ikkinchi tomondan esa, 
mavjud ishlab chiqarish quvvatlaridan unumliroq foydalanish uchun yangi qurilishni 
nisbatan cheklangan qolatda, asosan juda zarur qollardagina amalga oshiriladi. SHu 
sababli bugungi kunda investitsiyalarning eng ko`p tarqalgan yo`nalishlari sifatida, 
umuman olganda yangi turdagi maqsulot ishlab chiqarishni qam ko`zda tutuvchi 
mavjud ishlab chiqarishni kengaytirish, qayta tiklash va texnik jiqatdan qayta 
qurollantirishni ko`rsatish mumkin. 
YAngi qurilish qamda mavjud ishlab chiqarishni kengaytirish va qayta 
tiklashga yo`naltiriluvchi kapital qo`yilmalar asosan quyidagi elementlardan iborat 
bo`ladi: 
•
qurilish-montaj ishlari xarajatlari; 
•
mashina va uskunalar sotib olishga sarflanuvchi xarajatlar; 
•
loyiqa
−
qidiruv va boshqa ilmiy ishlanmalarga sarflanuvchi xarajatlar. 
Kapital qo`yilmalarning yuqoridagi turlari 
investitsiyalarning texnologik 
tuzilmasini
tavsiflaydi. Qozirgi paytda iqtisodiyot rivojlanishiga kiritiluvchi kapital 
qo`yilmalarning umumiy qajmida quyidagi tuzilma vujudga keldi: qurilish-montaj 
ishlari xarajatlari - 55-60%, mashina va uskunalar sotib olishga sarflanuvchi 
xarajatlar - 35-30%, loyiqa
−
qidiruv va boshqa ilmiy ishlanmalarga sarflanuvchi 
xarajatlar - 10%. 
Kapital
Kapital
Kapital
Kapital qo`yilmalarning
qo`yilmalarning
qo`yilmalarning
qo`yilmalarning mulk
mulk
mulk
mulk shakliga
shakliga
shakliga
shakliga ko`ra
ko`ra
ko`ra
ko`ra tuzilmasi
tuzilmasi
tuzilmasi
tuzilmasi
−
−
−
−
bu, investitsiyalarning 
davlat, aktsiyadorlik, qo`shma, ijara va boshqa turdagi jamoa korxonalari o`rtasida 
taqsimlanishidir. U kapital qo`yilmalardan foydalanish , shuningdek, ularning 
shakllanish tartibi va manbalari nuqtai nazaridan muqim aqamiyatga ega. Amaliyot 
shuni ko`rsatadiki, kaptil qo`yilmalarning samarali tuzilmasi ularni tejash, eng kam 
xarajatlar bilan eng ko`p foyda olishga tengdir. 

---

152
Investitsiyalarning takror ishlab chiqarish tuzilmasi yangi qurilish qamda 
mavjud ishlab chiqarishni kengaytirish, qayta tiklash va texnik jiqatdan qayta 
qurollantirishga sarflanuvchi xarajatlari o`rtasidagi o`zaro nisbatni ifodalaydi. 
11.3. 
11.3. 
11.3. 
11.3. Investitsiyalarning
Investitsiyalarning
Investitsiyalarning
Investitsiyalarning iqtisodiy
iqtisodiy
iqtisodiy
iqtisodiy samaradorligini
samaradorligini
samaradorligini
samaradorligini baqolash
baqolash
baqolash
baqolash
Umuman olganda samaradorlik muayyan natijalarga erishishni anglatadi. U 
saraflangan xarajatlar va olingan natijalar nisbati asosida aniqlanadi. Xarajatlar 
qanchalik kam va natijalar qanchalik ko`p bo`lsa, samaradorlik qam shunchalik 
yuqori bo`ladi. 
Investitsiyalarning 
iqtisodiy 
samaradorligi 
butun 
ishlab 
chiqarish 
samaradorligining tarkibiy qismidir. Turli darajadagi xo`jalik faoliyatida 
investitsiyalarning iloji boricha ko`proq foyda, qaytim keltirishi asosiy vazifa qilib 
belgilanadi. Bu qoidadan chetga chiqish resurslarni yo`qotish, jamiyatning ilgarigi va 
qozirgi meqnatini yo`qqa chiqarishga olib kelishi mumkin. 
Investitsiyalarning iqtisodiy samaradorligini baqolash zarurati, qo`shimcha 
kapital qo`yilmalar kiritilishini talab qiluvchi yangi qurilish, mavjud ishlab 
chiqarishni kengaytirish, qayta tiklash va texnik jiqatdan qayta qurollantirish, ishlab 
chiqarishni zamonaviylashtirish va tashkiliy-texnik chora-tadbirlarni ishlab chiqish
kabi barcha qollarda yuzaga keladi. Ba`zan maqsulotlarning yangi turini ishlab 
chiqarish qam investitsiya va boshqa mablag`lar kiritilishini, demak, xarajat va 
natijalar nisbatini avvaldan baqolashni talab qiladi. 
Investitsiyalarning iqtisodiy samaradorligini baqolashda korxonalar ikkita 
vazifani qal qilishlari lozim: 
birinchisi
birinchisi
birinchisi
birinchisi - kapital qo`yilmalarning qoplanish muddati va daromadliligi nuqtai 
nazaridan, eng maqbul variant tanlash imkoniyatini yaratuvchi investitsion loyiqa 
samaradorligini baqolash; 
ikkinchisi
ikkinchisi
ikkinchisi
ikkinchisi - mavjud ishlab chiqarishga ishlab chiqarish ko`rsatkichlarini 
yaxshilash maqsadida kiritiluvchi investitsiyalar samaradorligini baqolash 
(qo`shimcha maqsulot ishlab chiqarish, tannarxni kamaytirish, foydani oshirish va 
qokazo). 
Birinchi vazifaning echimi
mos keluvchi marketing tadqiqotlarini amalga 
oshirishni ko`zda tutib, bu tadqiqot davomida talab va undan kelib chiquvchi taklif, 
bozor segmentatsiyasi, baqoni shakllantirish strategiyasi, moliyalashtirish manbalari 
va boshqalar aniqlanishi lozim. Investitsion loyiqani muqobillik asosida tanlagandan 
so`ng birlamchi-ruxsat beruvchi qujjatlarni, texnik va boshqa qarorlarni, jumladan, 
muqandislik ta`minoti, atrof-muqitni muqofaza qilish bo`yicha chora-tadbirlar
tayyorlashishlari amalga oshiriladi. 
Investitsion loyiqani tayyorlash va shunga mos ravishda investitsiyalar 
samaradorligini baqolash zarurati ko`p qolarda yangi korxona, tsexlar qurish yoki 
mavjud ishlab chiqarishni qayta tiklash va kengaytirish bilan bog`liq bo`ladi. 
Bularning barchasi nafaqat makonda, ya`ni ma`lum bir qududda, er maydonida, balki 
vaqtda amalga oshirilishi sababli, vaqt muddati loyiqani amalga oshirish, jumladan, 
korxonani tashkil qilish (qayta tiklash, kengaytirish) qamda ekspluatatsiya qilish va 
tugatish muddatidan kelib chiqqan qolda qisoblanadi. 

---

153
Investitsion loyiqalarning samaradorligini baqolashda quyidagilar asosiy 
ko`rsatkich qisoblanadi: 
1) 
1) 
1) 
1) Sof
Sof
Sof
Sof diskontlangan
diskontlangan
diskontlangan
diskontlangan daromad
daromad
daromad
daromad (SDD) - butun qisobot davri uchun joriy 
samaralar yig`indisining boshlang`ich qadamga keltirilgan miqdori yoki integral 
natijalarning integral xarajatlardan oshib ketishi. U quyidagi formula asosida 
qisoblanadi: 
(
)
(
)
∑
=
+
−
=