16
üzrə xərclərə nəzər yetirdikdə isə, tamamlanmamış istehsalatla bağlı qalıqların
artımına çəkilmiş, həmçinin gələcək dövrün xərclərinə aid olan məsrəfləri də əhatə
edən cari hesabat dövrünə aid müəssisənin sərf etdiyi bütün istehsalat resursları
daxildir.
Elementlərə nəzər yetirdikdə iqtisadi tərkibinə görə yekcins olan xərclər
aşağıdakı kimi qruplaşdırılmışdır:
-
Material xarakterinə malik xərclər;
-
Ə
mək xarakterinə malik xərclər;
-
Kompleks pul ödənişləri şəklində olan xərclər.
Maya dəyərini əgər iqtisadi elementlrə üzrə təsnifləşdirsək, onda aşağıdakı
xərcləri də ayırd etmək lazım gəlir:
Geri qaytarılmış materialların dəyəri çıxılmaqla material xərcləri;
Əməyin ödənişi üzrə olan xərclər;
Sosial sığortaya olan köçürmələr;
Əsas vəsaitlərin amortizasiyası;
Digər xərclər.
Digər xərclər özündə aşağıdakı maddələri birləşdirmişdir:
darə
etmə
aparatının iş
çilə
rinin saxlanılmasına çə
kilə
n xə
rclə
r
Bina, tikili, avadanlıq, inventar və
s. bu kimi vahidlə
rin ekspluatasiyası
stehsal fə
aliyyə
ti ilə
bağ
lı olan ezamiyyə
lə
r
Hə
r hansı bir idarə
etmə
funksiyasının, hə
mçinin rabitə
xidmə
tlə
rinin və
zifə
instruksiyaları, yaxud ş
tat cə
dvə
li vasitə
silə
yerinə
yetirilmə
sinin nə
zə
r olmayan
zaman kə
nar müə
ssisə
tə
rə
fində
n hə
yata keçirilmiş
idarə
etmə
xidmə
tlə
rinin
ödə
niş
i
Kadrlara çə
kilmiş
hazırlıq xə
rclə
ri
Qeyri-maddi aktivlə
rin amortizasiyası
Mahsulların sertifikatlaş
dırılması xə
rclə
ri
Vergilə
r
Satış
a çə
kilə
n xə
rclə
r
17
Mühafizə
xidmə
tinin təş
kili xə
rclə
ri
Konsultant, auditor xidmə
tlə
rinin və
` informasiya texnologiyalarına çə
kilə
n
xə
rclə
rin ödə
nilmə
si
darə
etmə
nin texniki vasitə
lə
ri, rabitə
vasitə
lə
ri, siqnalizasiya vasitə
lə
ri,
hesablama mə
rkə
zlə
ri və
s. bu kimi bölmə
lə
rin saxlanılmasına çə
kilə
n xə
rclə
r
Yuxarıda qruplaşdırılmış bölmələr bütün müəssisələr üçün vacib hesab olunur.
stehsalat xərclərinin qruplar üzrə olan icmalı xərclərin iqtisadi elementlər üzrə
qruplaşdırılmasına əks olunmuşdur. Məsrəflərin kalkulyasiya maddələrinə görə
qruplaşdırılması üsulu məhsulun (iş və xidmətlərin) maya dəyərinin daha dəqiq
hesablanması üçün tətbiq olunur.
Xərc maddəsi, yaxud kalkulyasiya maddəsi - ayrıca hər hansı bir məhsulun,
yaxud da bütün məhsul buraxılışının maya dəyərini təşkil edən müəyyən növ xərclər
hesab olunur. Sözü gedən bu qruplaşmanın əsasını müəyyən bir məhsul növünün
maya dəyərinə aid edilməsi üsulu təşkil edir. Maya dəyinə aid edilmə isə birbaşa və
dolayı yolla həyata keçirilir. Kalkulyasiya maddələrinin tərkib hissələri,
qanunvericiliklə ciddi surətdə reqlamentləşdirilməmişdir. Mövcud normativ sənədlər
və ədəbiyyatlar əsasında xərc maddələrinin nomenklaturası aşağıdakı şəkildə tərtib
olunmuşdur:
Ümumistehsalat xərcləri;
Ümumtəsərrüfat xərcləri;
Sosial köçürmələr;
Texnoloji məqsədlərin həyata keçirilməsi məqsədilə yanacaq və enerji;
Zay məhsuldan olan itkilər;
stehsalın hazırlanılmasına çəkilən xərclər;
Alınmış məhsullar, yarımfabrikatlar, kənar müəssisələrin istehsal
xarakteri daşıyan xidmətləri;
stehsalatda çalışan işçilərin əmək haqları;
Xammal və materiallar;
18
Satıla bilən tullantılar (bu zaman çıxılır);
Digər istehsalat məsrəfləri.
Yuxarıda sadalanan məhsulların istehsal maya dəyərinin üzərinə kommersiya
xərclərini əlavə elədiyimiz zaman son nəticə məhsulun tam maya dəyəri hesab
olunur.
Tərkib nöqteyi-nəzərdən bir sıra iqtisadi elementlər və kalkulyasiya maddələri
uyğundurlar, onların adlarında da oxşarlıqlar mövcuddur. qtisadi elementlərin
kalkulyasiya maddələrinə nisbətən bir sıra fərqli cəhətləri də mövcuddur: misal üçün,
kalkulyasiya maddələrinə aid olan "Xammal və materiallar" bölməsində alınmış
material qiymətliləri ilə yanaşı, öz istehsalının dəyərliləri də aid edilir. Burada
iqtisadi elementlərə aid olan "Material xərcləri" maddəsini də göstərə bilərik. Xərc
maddələrinin nomenklaturasıında ayrı-ayrı sahələrin kalkulyasiya maddələri arasında
bir sıra fərqliliklər mövcuddur. Bunun da əsas səbəbi hər bir sahənin özünəməxsus
xüsusiyyətləri, buraxılmış məhsul, görülən iş, göstərilən xidmət, istehsalın
özünəməxsusluğu və s.-dir.
Məsrəflərin təsnifatı, qiymətləndirilməsi və tərkibi maliyyə uçotunda idarəetmə
uçotuna nisbətən daha fərqli quruluşa malik ola bilər.
Veriləcək qərara təsir qabiliyyətinə görə xərclər idarəetmə uçotunda aşağıdakı
kimi əks etdirilir:
Relevant. Bunlar təsir edə bilmək qabiliyyətində olan xərclərdir;
rrelevant, və ya qeyri-relevant. Bunlar isə sabit, yaxud da təsir etmə
gücünə malik olmayan xərclərdir.
Sözü gedən idarəetmə uçotunun nəzəriyyəsi və praktikasında inkrement və
diferensial xərc ünsürləri də mövcuddur. Adı çəkilən xərclər əlavə məhsul istehsalı
baş verən zaman meydana çıxır.
darəetmə uçotunda əsasən xərclərin sabit və dəyişkən xarakterdə olmasına
xüsusi diqqət yetirilir. Maksimum gəlir əldə olunması imkanlarının və məqsədli
proqramların əsaslandırılması, uyğun olan qiymətlər və qiymət siyasəti, direkt-
kostinq sistemi də həmçinin daxil omaqla, məhsulun marjinal maya dəyərinin