27
Bu məqsədlə aşağıdakı formada analitik çədvəlin tərtib olunması daha
məqsədəuyğundur. 2.1 saylı çədvəlin məlumatlarından göründüyü kimi, fəaliyyətini
öyrəndiyimiz təsərrüfat subyekti üzrə 2015-ci ilə nisbətən mənfəətin mütləq məbləğinin
246,7 min. manat artırılması (obyektiv amillər hesabına) proqnozlaşdırılmışdır.
Cədvəl 2.1.
Mə
nfəə
t planının (proqnozunun) reallığ
ının tə
hlili (ayrı-ayrı mə
hsul növlə
ri
üzrə
)
Göstəriçilər
2015
2015
biznes-plan
üzrə
Kə
narlaş
ma
(+, -)
Məhsulun miqdarı (ədəd)
18000
18667
+667
Məhsul vahidinin maya dəyəri ( man.)
395
400
+5
Məhsul vahidinin qiyməti ( man.)
485
500
+15
Mənfəət (min man.)
1620
1866,7
+246,7
Bizim fikrimizçə, biznes-plan üzrə mənfəətin mütləq məbləğinin artırılmasının
aşağıdakı amillər hesabına təmin edilməsi nəzərdə tutulmuşdur:
1. Məhsulun (iş və xidmətlərin) həçminin artması hesabına:
+667 x (485-395)=+60,030 min man.
2. Məhsul (iş, xidmət) vahidinin maya dəyərinin dəyişməsi hesabına:
+5 x 18667=-93,335 min man.
3. Məhsul (iş, xidmət) vahidinin qiymətinin yüksəlməsi hesabına:
S
хем 2.1. Mянфяятин амилли (ъохамилли) тящлилинин блок-схеми.
28
18667 x (+15)=+280,005 min man.
Aparılan hesablamalardan göründüyü kimi, bazar münasibətləri şəraitində təsərrüfat
subyektlərinin istehsal, təsərrüfat, investisiya və kommersiya fəaliyyətinin əsası sayılan
mənfəət planının (proqnozunun) əsaslılığı onu formalaşdıran obyektiv amillərin
reallığından birbaşa asılıdır. Bu tezisi məhsul (iş və xidmətlər) satışının həçmi, maya
dəyəri, satışdan əldə edilən məbləğ, məhsul ceşidinin dəyişməsi kimi amillər nəzərə
alınmaqla praktikada geniş tətbiq olunan gərginlik əmsalı vasitəsilə də sübut etmək
mümkündür. Cünki, bazar münasibətləri şəraitində gərginlik əmsalı məhsulun (iş və
xidmətlərin) maya dəyərinin aşağı salınması məbləğini dəqiq xarakterizə edir.
Məlumdur ki, vergiqoymadan əvvəl mənfəət
(bаланс mənfəəti) müəssisənin
istehsal, təsərrüfat, investisiya və kommersiya fəaliyyətinin son maliyyə nətiçəsi hesab
edilməklə əsas əməliyyatdan- məhsul (iş, xidmət) satışından əldə olunan mənfəəti (zərəri),
sair əməliyyatdan yaranan mənfəəti (zərəri), satışla əlaqədar olmayan maliyyə gəlir və
xərclərin saldosunu özündə birləşdirir. Amilli (coxamilli) iqtisadi təhlil prosesində
vergiqoymadan əvvəl mənfəət
(bаланс mənfəəti) aşağıdakı düsturla hesablanılır və
qiymətləndirilir:
M
b
= ± M
ms
± M
ds
± M
gs
Burada, M
b
-balans mənfəətini, M
ms
-məhsul (iş, xidmət) satışından yaranan mənfəəti,
M
ds
- sair satışın nətiçələrini; M
gs
-isə satışla əlaqədar olmayan gəlir və xərclərin saldosunu
göstərir.
Məlumdur ki, bazar münasibətləri şəraitində vergiqoymadan əvvəl mənfəətin (bаlans
mənfəəti) təhlili və qiymətləndirilməsi metodikası maliyyə təhlilinin əsas metodlarından
sayılan aşağıdakı elementləri özündə birləşdirir: 1.Göstəriçilərin üfiqi təhlili; 2.
Göstəriçilərin şaquli təhlili; 3.Göstəriçilərin trend təhlili.
Qeyd etmək lazımdır ki, göstərilən istiqamətlər üzrə real elmi nətiçəyə nail olmaq
ücün ümumi balans mənfəətinin tərkibinin, quruluşunun və dinamikasının təhlili
prosesində inflyasiya (devalvasiya) amili mütləq nəzərə alınmalı və məhsul (iş və xidmət)
satışından əldə olunan pul gəlirləri (ƏDV və aksizlər daxil edilmədən) məhsulun satış
qiymətinin orta artım indeksinə görə təshih edilməlidir. Bu qayda üzrə ümumi balans
29
mənfəətinin məbləği təshih olunduqdan sonra onun tərkibi, strukturu və dinamikası
aşağıdakı formada analitik çədvəlin köməyi ilə təhlil edilə və qiymətləndirilə bilər.
2.2 saylı çədvəlin məlumatlarından göründüyü kimi, fəaliyyətini öyrəndiyimiz müəssisədə
ümumi balans mənfəəti üzrə biznes-plan 8,1% artıqlaması ilə yerinə yetirilmiş və 2014-ci
ilə nisbətən onun artım tempi (müqayisəli qiymətlərlə) 6,66%-ə bərabər olmuşdur. Ümumi
balans mənfəətinin tərkibində məhsul (iş və xidmət) satışından əldə olunan mənfəətin
xüsusi cəkisi 96,48% və bu pozisiya üzrə satışla əlaqədar olmayan gəlir və itkilərin
saldosu 3,52% təşkil etmişdir. Lakin, bazar münasibətlərinin inkişafı ilə əlaqədar olaraq
onların xüsusi cəkisi daim dəyişə bilər. Məlumdur ki, ümumi balans mənfəətinin,
vergitutulan və xalis mənfəətin məbləği coxsaylı obyektiv və subyektiv amillərdən asılıdır.
Çədvəl 2.2.
Müə
ssisə
nin vergiqoymadan ə
vvə
l mə
nfəə
t
(bаланс
mə
nfəə
ti) tə
rkibi və
dinamikasının tə
hlili (mln. man.)
Ümumi
mənfəətin
tərkibi
2014
2015
2010-cu
ilin mü-
qayisəli
qiymətləri
ilə faktiki
mənfəət
məbləği
məbləğ
struk-
turu,
%-lə
plan
faktiki
məbləğ
struk-
turu,
%-lə
məbləğ
struk-
turu,
%-lə
Əsas əməliyyatdan-məhsul (iş,
xidmət) satışından yaranan
mənfəət
4833
96,66
5967
96,8
6432
96,48
5150
Sair əməliyyatdan-satışdan əldə
olunan mənfəət
---
---
---
---
---
---
---
Maliyyə gəlirləri - satışla
əlaqədar olmayan gəlir və
gəlirlərin saldosu
167
3,34
200
3,2
235
3,52
183
Vergiqoymadan əvvəl mənfəət
(bаlans mənfəəti)
5000
100
6167
100
6667
100
5333
Bununla yanaşı müəssisədə tətbiq edilən ucot siyasətinin də mənfəətə xeyli təsiri
vardır. Belə ki, təsərrüfat subyektləri mühasibat ucotu haqqında qanuna və digər normativ