30
sənədlərə əsasən maliyyə nətiçələrinin formalaşmasına nəzərə carpaçaq dərəçədə təsir edə
bilən ucotun bəzi metodlarından (əmlakın əsas vəsaitlərə və ya azqiymətli və tez köhnələn
əşyalara aid edilməsinin dəyər sərhədinin dəyişməsi; azqiymətli və tez köhnələn əşyalar
üzrə köhnəlmənin hesablanması metodunun dəyişməsi; 3. Sürətli amortizasiya
metodundan istifadə olunması; qeyri-maddi aktivlərin qiymətləndirilməsi və onlara
amortizasiyanın
hesablanması
qaydalarının
dəyişməsi;
istehsal
ehtiyatlarının
qiymətləndirilməsi metodlarının (F FO, L FO) secilməsi; əsas fondların təmiri üzrə
xərçlərin məhsulun maya dəyərinə silinməsi qaydasının dəyişməsi; gələçək dövrün
xərçlərinin örtülmə müddətinin dəyişməsi; əsas əməliyyatdan-məhsul (iş və xidmət)
satışından yaranan mənfəətin müəyyən edilməsi metodunun dəyişməsi) sərbəst surətdə
istifadə etmək hüququna malikdir. Ona görə də, bazar münasibətləri şəraitində
müəssisənin ucot siyasətinin mənfəətə təsiri nəzərə alınmalı və onun vergiqoymadan
əvvəl mənfəətə
(bаланс mənfəəti), xalis mənfəətə və eləçə də vergilərin həçminə,
səhmdarlara ödənilən dividentlərin məbləğinə təsiri müəyyən edilməli və
qiymətləndirilməlidir.
2.2. Əsas əməliyyatdan (sатышдан) alınan мянфяятin təhlili metodikası
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, bazar münasibətləri şəraitində müəssisənin istehsal,
təsərrüfat, investisiya və kommersiya fəaliyyətinin son nətiçələrini xarakterizə edən əsas
iqtisadi göstəriçilərdən biri əsas əməliyyatdan - məhsul (iş və xidmət) satışından yaranan
mənfəətin mütləq məbləği hesab olunur. Cünki, müasir dövrdə əsas əməliyyatdan - məhsul
(iş və xidmət) satışından əldə edilən mənfəət planının (proqnozunun) yerinə yetirilməsi
təkçə müəssisənin maliyyə fəaliyyətini deyil, həm də onun işgüzar fəallığını
qiymətləndirmək ücün əsas meyar sayılır. Aydındır ki, bazar mexanizminin mövcud
olduğu indiki zamanda əsas əməliyyatdan - məhsul (iş və xidmət) satışından yaranan
mənfəətin mütləq məbləğinə obyektiv xarakterə malik olan müxtəlif amillər təsir göstərir:
1. Məhsulun satış qiymətinin dəyişməsi (∆R
1
); 2. Satışın həçminin dəyişməsi (∆R
2
); 3.
Satılmış məhsulun strukturunun dəyişməsi (∆R
3
); 4. Məhsulun maya dəyərinin dəyişməsi
(∆R
4
); 5. Məhsulun tərkibində quruluş dəyişikliyi hesabına maya dəyərinin dəyişməsi
31
(∆R
5
); 6. Materialların qiymətinin və xidmət tariflərinin dəyişməsi (∆R
6
); 7. Məhsulun bir
manatına xərçlərin dəyişməsi (∆R
7
).
Sadalanan amillərin təsirinin çəmi hesabat dövründə mənfəət üzrə baş verən ümumi
dəyişikliyə (∆R) bərabər olur. Yəni
∆R=R-R
0
=∆R
1
+∆R
2
+∆R
3
+∆R
4
+∆R
5
+∆R
6
+∆R
7
və ya ∆R=
i
i
R
∆
∑
=
7
1
Lakin, müəssisələrin təsərrüfat təçrübəsindən məlumdur ki, əsas əməliyyatdan -
məhsul (iş və xidmət) satışından yaranan mənfəətin amilli (coxamilli) təhlili prosesində ilk
növbədə mənfəət planının (proqnozunun) içra səviyyəsi qiymətləndirilir. Bu məqsədlə
aşağıdakı formada analitik çədvəl tərtib edilir.
Cədvəl 2.3.
Ə
sas əməliyyatdan (sатышдан) alınan мянфяятin təhlili
(mln. manat)
Göstəriçilər
2014-il
2015-il
Kənarlaşma (+, -)
1. Məhsul satışından əldə olunan gəliri
31750
33312
+1562
2. Satılmış məhsulun maya dəyəri
25783
26880
+1097
3. Məhsul satışından yaranan mənfəət
5967
6432
+465
2.3 saylı çədvəlin məlumatlarından göründüyü kimi, fəaliyyətini öyrəndiyimiz
təsərrüfat subyekti üzrə 2014- cü ilə nisbətən 2015- ci ildə əsas əməliyyatdan - məhsul (iş
və xidmət) satışından əldə edilən mənfəətin mütləq məbləği 465 mln. manat (6432-5967)
və ya 7,8% (465:5967x100) artmışdır. Bu artım ilk növbədə, bizim fikrimizçə, məhsul (iş
və xidmət) satışından yaranan mənfəətin müəyyən olunması formulasına daxil olan hər bir
elementin dəyişməsi hesabına baş vermişdir. Lakin, məhsul (iş və xidmət) satışından əldə
olunan mənfəətin məbləğinə hesablama formuluna daxil olan iki amillə yanaşı coxlu sayda
obyektiv xarakterə malik faktorlar təsir göstərir. qtisadi ədəbiyyatlarda və elmi-tədqiqat
32
işlərində yuxarıda sadaladığımız, ölkə iqtisadiyyatının ümumi inkişaf səviyyəsini və
təsərrüfat subyektlərinin işgüzar fəallığını xarakterizə edən amillərin təsirini hesablamaq
və qiymətləndirmək ücün aşağıdakı formada analitik çədvəlin tərtib olunması
məqsədəuyğun sayılır.
Cədvəl 2.4.
Ə
sas əməliyyatdan - məhsul (iş və xidmət) satışından yaranan mənfəətin amilli
tə
hlili
(mln. manat)
Göstəriçilər
2014-il
2014 - ci ilin qiyməti
və maya dəyəri ilə 2015-
ci ildə satışın həçmi
2015
1.Məhsul satışından
əldə olunan pul gəliri
31750
32200
33312
2. Satılmış məhsulun
maya dəyəri
25783
26107
26880
3. Məhsul satışından
yaranan mənfəət
5967
6093
6432
2.4 saylı çədvəlin məlumatlarından göründüyü kimi, fəaliyyətini təhlil etdiyimiz
təsərrüfat subyekti üzrə əsas əməliyyatdan - məhsul (iş və xidmət) satışından yaranan
mənfəətin məbləği 2014-cü ilə nisbətən 2015-ci ildə 465 mln. manat artmışdır. Bu artım
aşağıdakı amillərin təsiri nətiçəsində baş vermişdir:
1. Satılmış məhsulun, yerinə yetirilmiş iş və xidmətlərin həçmi və strukturunun
dəyişməsi hesabına:
6093-5967=+126 mln. manat;
2. Məhsul (iş və xidmət) satışının həçminin dəyişməsi hesabına:
5967 x (
100
100
31750
32200
−
×
):100=84,1 mln. manat;