Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası
128
-ma, -mə
Sözdüzəldici şəkilçi
Sözdəyişdirici şəkilçi
F
el
d
ən
is
im
dü
zə
ldə
n
şə
ki
lç
i,
m
əs
.:
Boz
art
(m
aq)
–
bo
za
rt
+
m
a
F
el
d
ən
si
fə
t
dü
zə
ld
ən
şə
ki
lç
i,
m
əs
.:
G
əl
(m
ək)
–
g
əl
+
m
ə(
ada
m
)
F
el
d
ən
fe
li
i
si
m
dü
zə
ld
ən
şə
ki
lç
i,
m
əs
.:
tə
k
m
il
l
əş
di
r
(m
ək)
–
t
ək
m
il
lə
şdi
rm
ə
F
el
lə
rə
ar
tı
lı
b
h
ər
əkə
ti
n
ic
ra
edi
lm
ədi
y
ini
b
il
d
irə
n
ş
ək
il
çi
:
g
əl
+
m
ə
-da, -də
Sözdüzəldici
şəkilçi kimi o
işarə əvəzliyinə
artılıb onda
zaman zərfi
düzəldir.
Sözdəyişdirici
şəkilçi kimi
yerlik hal
şəkilçisi,
məs.:
məktəb+də
Iştirak
bildirən
bağlayıcı,
məs.: mən də
əla oxuram
Qüvvətləndirici
ədat, məs.:
danış da
Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası
129
İsimdən isim düzəldən şəkilçi, məs.: alo “ot”
mənasında)-alaq
Sifətdən isim düzəldən şəkilçi, məs.: yumru
(əl)-yumru+q
Feldən isim düzəldən şəkilçi, məs.: dirə(mək)-
Dirə+k; dara(maq) – dara+q
Feldən sifət düzəldən şəkilçi, məs.: böyü(mək)
-böyü+k(bacı), titrə(mək)-titrə+k (səs) və s.
Şühudi keçmiş zaman şəkilçilərindən sonra
artırılan şəxs şəkilçisi, məs.: gəldi+k
Arzu şəklinin şəkilçisindən sonra artırılan şəxs
şəkilçisi, məs.: gəlsə+k, tutsa+q
Şərt şəklinin şəkilçisindən sonra artırılan şəxs
şəkilçisi, məs.: gəlsə+k, tutsa+q
Fel şəkillərinin hekayəsindən sonra artırılan
şəxs şəkilçisi, məs.: gəlirdi+k, gəlmişdi+k,
gələcəydi+k, gəlsəydi+k, gəlməliydi+k, gərək
gələydi+k, gələsiydi+k
S
öz
düz
əl
d
ic
i ş
əki
lç
i
S
öz
d
əy
iş
di
ric
i ş
əki
lç
i
-q,
-k
Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası
130
-dan, -dən
Sözdüzəldici şəkilçi
Sözdəyişdirici şəkilçi
1
İs
im
ə
art
ıl
rı
ıb
i
si
m
düz
əl
d
ir
,
m
əs
.:
gül
gül
+
d
an
S
aya
art
ırı
lı
b
tə
rz
i-
h
ər
ək
ət
zə
rf
i
D
üz
əl
di
r,
m
əs
.:
b
ir
-bi
r+
d
ən
Z
ərf
in
üz
əri
n
ə
ar
tı
rı
lı
b
zə
rf
dü
zə
ldu
ir,
m
əs
.:
ç
ox
-Çox
+
da
n
S
if
ət
ə
art
ırı
lı
b
z
ərf
dü
zə
ldi
r,
m
əs
.:
b
ərk
-b
ərk
+
də
n
,
m
ö
hkə
m
-m
öhk
əm
Çı
xı
şl
ıq
h
al
şə
k
il
çi
si
,
m
əs
.:
A
ta
m
Ba
kı
d
an
qa
yı
tdı
1
Bu cədvəllər barədə bax: Azərbaycan dili dərslərində bəzi şəkilçilərin
öyrədilməsinə dair. Bakı, 1982, s.16, 18, 21, 22, 23, 24, 25.
Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası
131
Sinonim şəkilçilər, əsasən, alınma şəkilçilər vasitəsi ilə
yaranmışdır. Düzdür, mənşəсə öz dilimizə məxsus olan şəkilçilər
arasında da sinonimlik vardır. Bununla belə, bu сür şəkilçilər
dildə azlıq təşkil edir. Sinonim şəkilçilərdən bir neçəsinə diqqət
yetirək.
-çı, -çi, -çu, -çü şəkilçisi -şünas, -saz, -baz, -kar, -ist, -ar,
-ius, -er şəkilçiləri ilə sinonimdir: ədəbiyyatçı, ədəbiyyatşünas,
rəngsaz, sözbaz, tələbkar, maşinist, arxivarius, milyoner və s.
-sız, -siz, -suz, -süz şəkilçisi bi- önlüyünün sinonimidir:
mürvətsiz-bimürvət, xəbərsiz-bixəbər və s.
-ov, -yev şəkilçisi ilə -zadə şəkilçisi sinonimidir: Məm-
mədov-Məmmədzadə, Qədirov-Qədirzadə və s.
Qeyd: Müasir Azərbayсan dilində antonim şəkilçilər də
vardır. Məs.: -lı, -li, -lu, -lü şəkilçiləri -sız, -siz, -suz, -süz
şəkilçiləri ilə antonimdir: yağlı- yağsız və s.
Şəkilçilərin fonetik strukturu da müxtəlifdir. Məsələn,
onlardan
bir
neçəsinə diqqət yetirək:
Bir saitdən ibarət olanlar: -a
(-ə), -ı (-i, -u, ü) və s.; samit +saitdən ibarət olanlar: -çı (-çi, -çu, -
çü), -la (-lə) və s.; samit+sait+samitdən ibarət olanlar: -sız (-siz, -
suz, -süz), -dır (-dir, -dur, -dür) və s.; sait+ samit+samit+saitdən
ibarət olanlar: -anda (-əndə), -imsə (-ümsə) və s.; samit+
sait+samit+sait+samitdən ibarət olanlar: -mamış (-məmiş), -
madan (-mədən) və digərləri. Ümumiyyətlə, Azərbayсan dilində
şəkilçilərin digər fonetik strukturları da vardır.
Dostları ilə paylaş: |