Microsoft Word mulki huquq doc

 

63 

sələləri nizama salır. MM-in 135-ci maddəsinin 3-cü bəndində heyvanların əşya olması, onların hüquqi vəziy-

yətinin xüsusi qanunlarla müəyyənləşdirilməsi, əgər qanunvericilikdə ayrı qayda nəzərdə tutulmayıbsa, əşyala-

rın hüquqi reæiminin heyvanlara şamil edilməsi barədə göstəriş ifadə edilir.  

Bununla  belə,  heyvanlar  bəzi  ölkələrdə  «hüquq  münasibətlərinin  iştirakçısı»  ola  bilər.  Məsələn,  mətbuatın 

verdiyi məlumata görə, ABŞ-da heyvanlar «hüququn subyekti» kimi çıxış edə, «vərəsə» ola bilər və s. Hələ in-

qilabaqədərki hüquq ədəbiyyatında müəlliflərdən L.Petraæitski at, ev itinin hüquq münasibətlərində iştirak et-

məsinin mümkünlüyü barədə fikir irəli sürürdü. O, göstərirdi ki, bu münasibətlərə görə heyvanın sahibləri hey-

vanlardan müəyyən işləri yerinə yetirməyi və ona qulaq asmaüı tələb etmək, heyvanlar isə öz sahiblərindən on-

larla lazımi qaydada davranmaüı tələb etmək hüququna malikdir.  

Mülki hüquq münasibətlərində iştirak edən subyektləri iki yerə bölmək olar:  

●

 fərdi subyektlər; 

●

 kollektiv subyektlər.  

Fərdi  subyektlər  dedikdə,  mülki  hüquq  münasibətlərində  subyekt  qismində  çıxış  edən  fiziki  şəxslər  başa 

düşülür. Fiziki şəxslər kateqoriyasına aiddir: 

●

 Azərbaycan Respublikasının vətəndaşları; 

●

 xarici ölkə vətəndaşları (əcnəbilər); 

●

 vətəndaşlıüı olmayan şəxslər (apatridlər); 

●

 ikiqat vətəndaşlıüı olan şəxslər (bipatridlər).  

Mülki hüquq münasibətlərində subyekt qismində çıxış edən fiziki şəxslərin mütləq əksəriyyətini Azərbay-

can Respublikasının vətəndaşları təşkil edirlər. Vətəndaşlıq Azərbaycan Respublikasının  «Vətəndaşlıq haq-

qında» qanunu ilə müəyyən edilir.  

Azərbaycan Respublikasının ərazisində daimi yaşayan və ya müvəqqəti qalan əcnəbilər, apatridlər və bi-

patridlər ölkəmizin vətəndaşlarının istifadə etdiyi mülki hüquqlardan istifadə edirlər. Qanun onlara geniş əm-

lak və şəxsi qeyri-əmlak hüquqları verir. Həmin şəxslər öz istək və mülahizələrinə görə istənilən hər hansı mül-

ki hüquq münasibətinə girə və bu münasibətdə subyekt rolunda çıxış edə bilərlər. Amma bir şərtlə ki, qanun bu-

nu qadaüan etməsin. Əgər qanun qadaüan edərsə, onda onlar mülki hüquq münasibətlərində subyekt qismində 

iştirak edə bilməzlər. Məsələn, əcnəbilərin və apatridlərin Azərbaycan Respublikasında torpaüın mülkiyyətçisi 

olması yolverilməzdir. 

Kollektiv subyektlər odur ki, onlar daimi qurumlar olub, vahid iradə və məqsədlə, habelə müəyyən daxili 

təşkilati quruluşla xarakterizə edilir. Bu subyektlər insanların birliyinə əsaslanan qruplarda birləşməsidir. Mülki 

hüquq münasibətlərinin kollektiv subyektlərinə aiddir: 

●

 Azərbaycan Respublikası (dövlət); 

●

 yerli özünüidarə orqanları (bələdiyyələr); 

●

 hüquqi şəxslər. 

Dövlətin (Azərbaycan Respublikasının) iştirakçısı olduüu mülki hüquq münasibətləri müxtəlifdir. O, mül-

kiyyət,  öhdəlik,  vərəsəlik  və  digər  hüquq  münasibətlərində  çıxış  edə  bilər.  Dövlət  mülki  hüququn  xüsusi  və 

spesifik  xarakterli  subyekti  hesab  olunur.  O,  mülki  hüquq  münasibətlərində  dövlət  hakimiyyət  orqanlarının 

vasitəsilə çıxış edir. 

Dövlət  hakimiyyət  orqanları  dedikdə,  qanunverici,  icra  və  məhkəmə  hakimiyyət  orqanları  başa  düşülür. 

Bir qayda olaraq, həmin orqanlar dövləti (Azərbaycan Respublikasını) təmsil edir. Məsələn, Iqtisadi Inkişaf Na-

zirliyi icarə hüquq münasibətlərində dövlət adından çıxış edir. Belə ki, o, daşınmaz dövlət əmlakı icarəyə veri-

lərkən dövlət adından icra müqavilələrini bağlayır. Bundan əlavə, dövlət hakimiyyət orqanları fiziki və ya hü-

quqi şəxslərə vurduqları zərərin əvəzinin ödənilməsi ilə bağlı yaranan delikt hüquq münasibətlərində iştirak edir 

(MM-in 1100-cü maddəsi). 

Yerli özünüidarə orqanları (bələdiyyələr) da mülki hüquq münasibətlərində subyekt qismində iştirak edə 

bilər. Bələdiyyələr xüsusən mülkiyyət hüquq münasibətlərin ən fəal iştirakzılarından biridir. Onlar fiziki və ya 

hüquqi şəxslərə vurduqları zərərin əvəzinin ödənilməsi ilə əlaqədar yaranan delikt hüquq münasibətlərində işti-

rak edir (MM-in 1100-cü maddəsi). 

Hüquqi şəxslər mülki hüquq münasibətlərində subyekt rolunda çıxış edən ən fəal subyektdir. Əmtəə istehsalı-

na və təsərrüfatına əsaslanan mülki (əmlak) dövriyyəni, cəmiyyətin müasir həyatını hüquqi şəxslərsiz təsəvvür et-

mək qeyri-mümkündür. Hüquqi şəxslər elə bir subyektdir ki, onlar məhz xüsusi olaraq mülki dövriyyədə iştirak 

etmək məqsədi ilə yaradılmışdır. Onların subyekt kimi çıxış etdiyi mülki hüquq münasibətlərinin əhatə dairəsi ki-

fayət qədər genişdir.  

Hüquqi şəxslər insanların sadəcə olaraq birliyi, qrupu, ittifaqı, ümumiliyə əsaslanan qurumu deyildir. Onları 

insanların  təsadüfi,  müvəqqəti  birliyi  də  hesab  etmək  olmaz.  Hüquqi  şəxslər  əhəmiyyətli,  möhkəm  və  daimi 

---

 

64 

olan elə qurumdur ki, onlar məqsəd və iradənin vəhdəti, təşkilati quruluşun vahidliyi ilə xarakterizə olunur. Ailə 

ittifaqı,  istehsal  briqadaları,  təhsil  qurumları  və  insanların  digər  birlik  və  kollektivləri  bu  cür  xüsusiyyətdən 

məhrum olduüuna görə hüquqi şəxs hesab edilmir və bunun üçün də mülki hüquq münasibətlərində iştirak edən 

subyekt kimi tanınmır. 

Sahibkarlıq  fəaliyyəti  ilə  məşüul  olub-olmamasına  görə  mülki  hüquq  münasibətlərinin  subyektləri  iki  cür 

olur:  

●

 sahibkar statuslu subyektlər;  

●

 qeyri-sahibkar statuslu subyektlər. 

Mülki hüquq münasibətlərinin sahibkar statuslu subyektləri odur ki, onlar mənfəət əldə etmək məqsədi 

ilə müstəqil surətdə, öz riskləri əsasında əmlakdan istifadə edirlər, əmtəə (mal) satırlar, işlər görürlər və ya xid-

mətlər göstərirlər, yəni bir sözlə, sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşüul olurlar. Bu cür subyektlərə hüquqi şəxslərin 

kommersiya təşkilatlarını (tam şərikli müəssisələri, məhdud məsuliyyətli cəmiyyətləri, səhmdar cəmiyyətlərini 

və s.), habelə sahibkar statuslu vətəndaşları (hüquqi şəxs yaratmadan sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşüul olan fizi-

ki şəxsləri) misal göstərmək olar.  

Mülki hüquq münasibətlərinin qeyri-sahibkar statuslu subyektləri odur ki, onlar, bir qayda olaraq, sa-

hibkarlıq  fəaliyyəti  ilə  məşüul  olmurlar.  Bu  cür  subyektlərə  hüquqi  şəxslərin  qeyri-kommersiya  təşkilatlarını 

(ictimai təşkilatları, əmtəə biræalarını, dini təşkilatları, fondları və s.), habelə istehlakçı vətəndaşları misal gös-

tərmək olar. Bununla belə, qeyri-sahibkar statuslu subyektlər, məsələn, qeyri-kommersiya təşkilatları sahibkar-

lıq fəaliyyəti ilə məşüul ola bilərlər. Amma bir şərtlə ki, bu fəaliyyət onların qarşısına qoyulmuş məqsədlərə na-

il olmaüa xidmət etsin və həmin məqsədlərə uyüun gəlsin (MM-in 43-cü maddəsinin 6-cı bəndi).  

Yeri gəlmişkən, «mülki hüququn subyektləri» və «mülki hüquq münasibətlərinin subyektləri» kimi iki anla-

yış arasındakı münasibətə aydınlıq gətirək. Prinsip etibarilə bunlar eyni mənalı anlayışlardır. Amma bu iki anla-

yış arasında əlaqənin müəyyən aspektləri və cəhətləri vardır. Belə ki, birincisi, mülki hüququn konkret hər han-

sı bir subyekti eyni zamanda bütün hüquq münasibətlərinin subyekti ola bilməz.  kincisi, elə kateqoriya 

şə

xslər vardır ki, onlar mülki hüququn subyekti kimi tanınır. Amma həmin şəxslər mülki hüquq münasibətlə-

rinin  əksəriyyətində  subyekt  qismində  çıxış  edə  bilmirlər.  Söhbət  yeni  doüulanlardan,  azyaşlılardan,  ruhi 

xəstələrdən və digər kateqoriya şəxslərdən gedir. Məsələn, 12 yaşlı uşaq mağazaya gedərək, özü üçün dəftər, 

qələm və kitab alır, yəni xırda məişət xarakterli müqavilə hüquq münasibətinə girir. O, mülki hüququn subyek-

tidir. Lakin həmin uşaq qeyri-xırda məişət xarakterli müqavilə hüquq münasibətlərinə (məsələn, özü üçün yaşa-

yış evi, minik avtomobili almaq üçün alqı-satqı hüquq münasibətinə və s.) girə bilməz. Başqa bir misalda bağ 

evi vərəsəlik yolu ilə (vəsiyyət qaydasında) babadan 10 yaşlı nəvəyə keçir. Bununla nəvə bağ evi özərində mül-

kiyyət hüququ əldə edir. O, mülkiyyətçi kimi mülki hüququn subyekti hesab olunur. Amma nəvə həmin bağ 

evini müstəqil surətdə sata, bağışlaya, kirayəyə verə, girov qoya, ümumiyyətlə, özgəninkiləşdirə bilməz. Üçün-

cüsü, mülki hüququn subyektləri öz hüquqlarını təkcə mülki hüquq münasibətlərində iştirak etməklə hə-

yata  keçirmirlər.  Daha  doürusu,  mülki  hüquq  münasibətləri  mülki  hüquqların  həyata  keçirilməsinin  yeganə 

forması deyildir.  

2. Mülki hüquq münasibətlərinin subyekt tərkibinin  

dəyişməsi 

Bir qayda olaraq, mülki hüquq münasibətləri subyektləri əmələ gəlmiş hüquq və vəzifələri özləri gerçəkləş-

dirirlər. Belə ki, səlahiyyətli şəxs malik olduüu subyektiv hüquqları, borclu şəxs ilə daşıdığı vəzifələri özləri hə-

yata keçirirlər. Başqa sözlə desək, çox vaxt və əksər hallarda mülki hüquq münasibətləri subyekt tərkibi dəyiş-

mədən realizə olunur. Bəzən də həyatda elə hallar yaranır ki, bu hallar mülki hüquq münasibətlərinin subyekt 

tərkibinin dəyişilməsini tələb edir və şərtləndirir. Bu cür məqamlarda köhnə subyekt yeni subyektlə əvəz olu-

nur, mülki hüquq münasibətinin məzmunu isə dəyişmir, sabit qalır. Daha doürusu, subyektiv hüququ və ya 

hüquqi vəzifəni köhnə subyektin əvəzinə, yeni subyekt həyata keçirir.  

Mülki hüquq münasibətlərinin subyekt tərkibinin dəyişilməsini şərtləndirən həyat halları kifayət qədər müx-

təlifdir. Bu hallara misal olaraq vətəndaşın ölümünü, hüquqi şəxslərin yenidən təşkil olunmasını, mülki-hü-

quqi  əqdləri  (alqı-satqı,  dəyişmə,  bağışlama  və  s.  müqavilələri)  misal  göstərmək  olar.  Məsələn,  borc  hüquq 

münasibətinin subyektləri — borc verən və borc alan qəflətən eyni vaxtda ölürlər. Bu cür halda həmin münasi-

bət ləğv edilmir. Belə vəziyyətdə ölmüş borc verənin borcun qaytarılmasını tələb etmək hüququ onun vərəsəsi-

nə keçir. Ölmüş borc alanın borcu qaytarmaq vəzifəsi də onun vərəsəsinə keçir. Bununla borc hüquq münasibə-

tinin subyekt tərkibi dəyişir, köhnə subyektlərin yerini onların vərəsələri tuturlar. Başqa sözlə desək, subyektlə-

rin hüquq və vəzifələri onların vərəsələrinə keçir.  

Başqa bir misalda müəssisə (məhdud məsuliyyətli cəmiyyət) bankdan kredit alır və onlar arasında kredit hü-

quq münasibəti yaranır. Məhdud məsuliyyətli cəmiyyət yenidən təşkil olunaraq səhmdar cəmiyyətinə çevrilir. 

---