Microsoft Word Proqnozlar[1]. doc
Yüklə 389,3 Kb. Pdf görüntüsü
|
| Xəzər Universiteti İqtisadi və Biznes Tədqiqatları və Təhsili Mərkəzi AZƏRBAYCANDA QISA VƏ ORTA MÜDDƏTLİ MAKROİQTİSADİ PROQNOZLAR
Buraxılış №5
İyun - Dekabr 2007
Xəzər Universiteti İqtisadi və Biznes Tədqiqatları və Təhsili Mərkəzi (İBTTM) Buraxılış -5 AZƏRBAYCANDA İSTEHLAKÇI VƏ BİZNES GÖZLƏMƏLƏRİN DƏYİŞİMİ İnkişaf edən ölkələrin cari iqtisadi durumunun təhlili və gələcək inkişafının proqnozu onların idarə edilməsində mühüm rol oynayır. Son illər Azərbaycanın iqtisadiyyatı sürətlə inkişaf edir. Bu inkişafın mühüm hissəsini neft istehsalının artımı təmin edir. Ölkəmizin inkişaf tempinin dəyişkən xarakter daşıdığını və tədricən azaldığını nəzərə alsaq, qısa və orta müddətli proqnoz verilməsi xüsusi maraq kəsb edir. Hər hansı bir iqtisadiyyatın inkişafında obyektiv faktorlarla bərabər bir sıra subyektiv amillər də rol oynayır. Bu baxımdan proqnozların verilməsində mühüm faktorlar kimi istehlakçı və bizneslərin subyektiv gözləmələrini xüsusilə qeyd etmək olar. Məsələ ondan ibarətdir ki, gözləmələr yaxın gələcəyə dair qərarlara, bu qərarların nəticələri isə öz növbəsində sabahın iqtisadi durumuna təsir göstərir. İBTTM 2005-ci ildən Azərbaycanda istehlakçı və biznes gözləmələrinə dair sorğular keçirir. Bu dövr ərzində inkişaf nöqteyi-nəzərindən ölkəmizdə mühüm hadisələr baş verib. Bu dəyişiklərin sorğuların nəticələri ilə əlaqəsini araşdırmaq iqtisadi durum baxımından maraqlıdır. Biznes gözləmələri indeksi (BGİ) ötən üç il ərzində baza müddətinə (2005-ci ilin III-IV rübləri) nisbətən geniş diapazonda variasiya edib. Məsələn, 2006-cı ilin I-II rüblərində 2,4 faiz enib, 2006-cı ilin III-IV rüblərində 0,8, 2007-ci ilin 1-2 rüblərdə 8,7 faiz artıb və nəhayət son iki rübdə 0,3 faiz enib. İndeksin 2007-ci ilin birinci yarısındakı yüksək artımı 2006-cı ilin ümumi daxili məhsulun (ÜDM) mühüm dərəcədə artması və bu artımdan sonrakı eniş isə artım tempin azalması və artımdan irəli gələn gözləmələrin qismən doğrulmamağı ilə əlaqələndirmək olar. Ümumiyyətlə, geniş miqyaslı dəyişim ÜDM-in artım tempi, seçkilərin təsiri, enerji daşıyıcılarin qiymətlərinin artımı və tam doğrulmamış ümidlərlə bağlıdır. BGİ-nin dəyişim qanunauyğunluğu ondan ibarətdir ki, stabil iqtisadiyyatı olan və yaxud da stabil inkişaf edən ölkələrdə BGİ-nin və ÜDM-in dəyişimləri bir- birinə oxşar olur. Azərbaycan üçün biz bunu 2006-cı ilin ortalarından müşahidə edirik.
Şəkil 1. BSİ və ÜDM-in artımı
Şəkil 1-dən göründüyü kimi, BSİ və ÜDM-in dəyişmə dinamikası tədricən uzlaşmağa başlayır və 2007-ci ilin sorğusuna görə, BSİ-nin artımı ÜDM-in artımını qabaqlayır.
Sorğuya uyğun olaraq biznesin gözləmələrində istehsal həcmi, satış və investisiyalara uyğun dəyişikliklər baş verir. Dəyişiklərin dinamikası göstərir ki, sorğularda itirak edən kiçik və orta bizneslərin rəyinə uyğun olaraq makroiqtisadi inkişaf ilə biznes mühiti arasında müəyyən uyğunsuzluq mövcuddur. İstehlakçı gözləmələri indeksi (İGİ) 2006-cı ilin ikinci yarısından başlayaraq artmağa başlayıb. 2007-ci ilin birinci yarısında baza ilinə nisbətən ən yüksək qiymət –11,3 faiz əldə edilib və bundan sonra göstərici tədricən 7,8 faizə qədər azalıb. Bu indeksin dəyişim xarakteri ÜDM-in və ev təsərrüfatların maliyyə vəziyyətinin dəyişim forması ilə uyğundur. Respondentlərin fikrincə, onların cari maliyyə vəziyyəti və iş tapmaq imkanlarında ciddi dəyişiklər yoxdur. Buna uyğun olaraq ümumi makroiqtisadi inkişafın tempi yüksək olsa da, yüksək gözləmələrin doğrulmamağı müşahidə olunur. Bütövlükdə baza ilə nisbətən ümumi nikbinlik artsa da, gözləmələr və reallıq arasında kifayət qədər fərq var. Professor Fuat Rəsulov
İqtisadi və Biznes Tədqiqatları və Təhsili Mərkəzi, Direktor
128.3
125.2 129.4
139.5 128.7
126.4 136.3
134.4 136.2
125 100.0
105.0 110.0
115.0 120.0
125.0 130.0
135.0 140.0
145.0 (3-4)Q05
(1-2)Q06 (3-4)Q06
(1-2)Q07 (3-4)Q07
% BŞİ
ÜDM Artımı İSTEHLAKÇI RƏYİ (Sorğular Yaponiyanın Sasakava Sülh Fondunun maliyyə dəstəyi ilə keçirilib)
Respondentlərin sayı: 800 nəfər Sorğular keçirilib: Bakı, Sumqayıt, Ləkəran, Şəki, Zaqatala, Gəncə, Tovuz və Quba şəhər və qəsəbələrində.
Yanvar-iyul 2007-cı ildə gözlənilirdi ki, İyul-dekabr aylarında % İyul-dekabr 2007-cı ildə təstiqləyiblər, % Yanvar-iyul 2008 (Gözləntilər), %
46.1 36.4
39.0 48.8
14.9 14.8
28.5
54.9
16.6
Əhalinin maliyyə vəziyyətinə gəldikdə isə keçən 6 ayla mügayişədə gəlirlərin artmasına baxmayaraq, hazırkı maliyyə vəziyyəti respondentləri tam qane etmir, amma respondentlər gələcək 6 ayda maliyyə vəziyyətlərinin yaxşılaşacağına inanırlar. Respondentlərin 28.5% təsdiqləib ki, maliyyə vəziyyəti yaxşılaşıb, bu isə hər 4 nəfərdən biri deməkdir. Eyni zamanda , keçən dövrlə müqayisədə “maliyyə vəziyyətim pisdir” cavabını verənlərin də sayı biraz artıb: 2007-ci ilin ortalarında – 13.8%, 2007-ci ilin dekabr ayında isə - 16.6%. Cədvəldən göründüyü kimi, gələcək 6 ayla bağlı düşüncələr müxtəlif olsa da, daha çox müsbət tendensiyalıdır. Bu göstəricilərdə ölkədə gedən müsbətyönümlü iqtisadi prosseslər öz təsirini göstərib.
Şəkil 2. “İndiki maliyyə vəziyyəti”- illər üzrə dinamika. İndiki maliyyə vəziyyəti: 14,3
19,7 57,2
54,3 58,8
57,1 62,6
21,6 26,0
19,1 23,8
17,9 20,1
19,5 21,2
0 10 20 30 40 50 60 70 (3-4) Q05 (1-2) Q06 (3-4) Q06 (1-2) Q07 (3-4) Q07 % Yaxşı
Qənaətbəxş Pis
Qeyd: Q-kvartal deməkdir. (3-4)Q05- deməkdir “2005-ci il, 3-4-ci kvartallar”
Respondentlərin 62,6%-nin fikrincə, indiki maliyyə vəziyyəti “Qənaətbəxş”, 19,5%-nin fikrincə, “Pis”, 17,9%-nin fikrincə isə “Yaxşı”dır. Ümumiyyətlə, bu tipli sualları analiz edərkən, istehlakçıların standart anlayışlarına diqqət yetirmək lazımdır. Bəzən ola bilər ki, daha az qazancı olan ev təsərrüfatı özünün maliyyə vəziyyətini yaxşı, daha çox qazancı və iddiaları olan ev təsərrüfatı isə özünün maliyyə vəziyyətini pis olaraq qiymətləndirsin.
Yanvar-iyul 2007-cı ildə gözlənilirdi ki, İyul-dekabr aylarında % İyul-dekabr 2007- cı ildə təstiqləyiblər, % Yanvar-iyul 2008 (Gözləntilər), %
38.3
49.7
12
12.5
42.9
44.6
Nəticələrdən aydındır ki, respondentlər bütövlükdə əmək bazarının vəziyyətindən narazıdırlar, amma 38.3% gələcək 6 ayda iş tapmaq imkanlarının yaxşılaşacağına inanırlar. Qeyd edmək lazımdır ki, işsizlik ölkədə, əsasən, “friksion” xarakter daşıyır, bu isə ölkədəki mövcud olan peşə hazırlığı sisteminin zəifliyini göstərir.
Şəkil 3. “Gələcək iş tapmaq imkanları”- illər üzrə dinamika. Gələcək 6 ayda iş tapmaq imkanları: 20,8
29,3 37,6
39,2 38,3
36,5 48,6
40,2 42,6
49,7 15,9
22,0 22,2
18,2 12,0
0 10 20 30 40 50 60 (3-4) Q05 (1-2) Q06 (3-4) Q06 (1-2) Q07 (3-4) Q07 % Yaxşılaşacaq Dəyişməyəcək Pisləşəcək
Respondentlərin 38,3%-i gələcək 6 ayda iş tapmaq imkanlarının yaxşılaşacağına, 49,7%-i dəyişməyəcəyinə, 12%-i isə pisləşəcəyinə inanır. Gələcək iş tapmaq imkanları haqqında respondentlərin rəyləri prinsipcə müsbət tendensiyalıdır. Onu da nəzərinizə çatdıraq ki, əvvəlki sorğulardan fərqli olaraq, Gİİ İRİ-ni təşkil edən komponentlər arasında ən çox (5,3%) artma göstərərək 126.3 qiymətinə malik olmuşdur. Əvvəlki sorğulardan fərqli olaraq, İRİ-ni təşkil edən komponentlər arasında Gİİ ən çox (5,3%) artma göstərərək 126.3 qiymətinə malik olmuş və GMV-ni qabaqlayaraq ən yüksək qiymətə malik olmuşdur.. İndi isə hazırkı və gələcək iş tapmaq indikatorlarını analiz edək.
Qrafikdən göründüyü kimi, 2005-2007-ci illər ərzində gələcək iş tapmaq imkanlarınin artımı davam edib amma son dövrdə hazırki iş tapmaq imkanları isə azalmışdır.
57,6 61,4
68,5 78,7
67,9 106,8
107,3 115,5
120,9 126,3
0 20 40 60 80 100 120 140
(3-4)05 (1-2)06
(3-4)06 (1-2)07
(3-4)07 Hİİ
Gİİ 3. Qiymətlərin dəyişimi və inflyasiya
Yanvar-iyul 2007-cı ildə gözlənilirdi ki, İyul-dekabr aylarında % İyul-dekabr 2007-cı ildə təstiqləyiblər, % Yanvar-iyul 2008 (Gözləntilər), %
73.3 85.5
9.5
9.5 5.0
92.1
6.2
1.6
Qiymətlərin artmasına gəldikdə isə respondentlərin böyük əksəriyyəti keçən 6 ayda qiymətlərin artdığını təsdiqləyir və gələcək 6 ayda da qiymətlərin artımını gözləyirlər. Eyni zamanda, onlar ümid edirlər ki, qiymətlərin artım tempi azalacaq. ÜDM sürətlə artan zaman inflyasiyanın idarə olunması mürəkkəb bir problemdir və onun həlli üçün məqsədyönlü tədbirlər həyata keçirilməlidir. Aydındır ki, ÜDM-in, M2-nin və büdcə xərclərinin misli görünməmiş sürətilə artımı inflyasiyanın artımına güclü təkan vermişdir.
2007-cı ildə gözlənilirdi ki, İyul-dekabr aylarında % İyul-dekabr 2007-cı ildə təstiqləyiblər, % Yanvar-iyul 2008 (Gözləntilər), %
51.2
4.2
23.0
10.1
Respondentlərin 51.2%-i pula qənaət edib, 4.2%-i banka pul qoyub, 23,0%-i borc pul alıb, 10,1%-i borc pul verib. Müşahidə dövrü ərzində pula qənaət edən respondentlərin sayı keçən dövrə nisbətən artıb. Sözsüz ki, 2007-ci ilin yanvarında ki Tarif Şurasının qərarı və sonrakı baş verən inflyasianın nəticəsi olaraq müşahidə dövrü ərzində pula qənaət edən respondentlərin sayı ilin birinci yarısında azalmış, ancaq sonraki dövr yenidən artmışdır. Eyni zamanda, keçən dövrlərə nisbətən, banka pul qoyan respondentlərin faiz göstəricisi nisbətən azalıb.
2007-cı ildə gözlənilirdi ki, İyul-dekabr aylarında % İyul-dekabr 2007-cı ildə təstiqləyiblər, % Yanvar-iyul 2008 (Gözləntilər), %
23.1
46.5
telefon 18.6 19.9 11.2
7.5 5
7.3 6.9 9.9
8.2 13.6
5.6 6.6 5.6
7.8 7.4 6.3
3.8 4
7.2 14.3
4.2 4.0 4.8
3.0 3.4 6.1
5.8 5.1 5.9
Respondentlərin əksəriyyəti hesab edir ki, cari vəziyyət onların uzunmüddətli əşyalar alması üçün münasib deyil (46.5%). Təkcə 23.1% hesab edir ki, uyğun vaxtdır. Eyni zamanda hansı əşyalara və xidmətlərə üstünlük verilməsi kifayət qədər maraqlıdır. Gördüyünüz kimi, “mobil telefonlar”birinci yerdə durub. Sonra isə kompüter, qızıl, paltaryuyan maşın, ev təmiri, səyahətə çıxmaq və s. gəlir. Ancaq gələcək 6 ayın proqnozlarına baxaraq vacib dəyişikləri müşahidə edirik. Mobil telefonlara, qızıla, paltaryuyan maşınlara maraq azalan da, marag kompyuterlərə,ev təmirinə, səyahətlərə (geyd edək ki burada həm xarici, həm də daxili səyahətlər nəzərdə tutulur), yenidən maşınlara, və mebelə xeyli artır.
Biznes Gözləmələri (Sorğular Yaponiyanın Sasakava Sülh Fondunun maliyyə dəstəyi ilə keçirilib) Respondentlərin sayı: 200 şirkət Sorğular keçirilib: Bakı, Sumqayıt, Ləkəran, Şəki, Zaqatala, Gəncə, Tovuz və Quba şəhər və qəsəbələrində. Sorğu hesabatı Azərbaycanda 2007-ci ilin ikinci yarısında mövcud olan və 2008-ci ilin birinci yarımilliyində gözlənilən biznes şəraiti haqqında biznes qurumlarının rəy və fikirlərini ümumiləşdirir. Sözsüz ki, həm yüksək templi inflyasiya, həm manatın möhkəmlənməsi həm də enerji daşıyıcılarının qiymətinin artması yerli istehsalçılara öz mənfi təsirini göstərməyə bilməzdi. İqtisadiyyatın qeyri-neft sektorların artım templəri neft sektoruna nisbətən o qədər də yüksək olmamış və bu da öz növbəsində qeyri-neft sektorundan toplanmış informasiya əsasında hesablanan Biznes Şəraiti İndeksinin (BŞİ) nisbətən daha kiçik artımına səbəb olmuşdur. BŞİ-nin əvvəlki dövrə nisbətən azalması biznes qurumlarının Azərbaycandakı biznes şəraitinə və yaxın gələcəkdəki iqtisadi vəziyyətə dair inamlarının tədricən azaldığını və ümidlərinin qismən də olsa, doğrulmadığını əks etdirir. BŞİ-nin səkkiz komponentin hamısında azalma müşahidə olunmuşdur. Müqayisə üçün qeyd edək ki, ötən dövrdə ancaq bir komponentdə cüzi azalma müşahidə olunmuş, digər bütün komponentlər nəzərəçarpacaq qədər artmışdı.
2007-cı ildə gözlənilirdi ki, İyul-dekabr aylarında % İyul-dekabr 2007-cı ildə təstiqləyiblər, % Yanvar-iyul 2008 (Gözləntilər), %
51.9 37.1
41.8 58.4
6.3 4.6
38.1
49.2
12.7 Şəkil 5. İstehsal güclərinin istifadəsi Hal hazırda istehsal sahələri: 12,3
11,5 13,7
46,8 52,3
53,4 71,2
65,0 41,6
35,4 17,3
21,3 6,3
23,0 23,6
0,0 10,0
20,0 30,0
40,0 50,0
60,0 70,0
80,0 (3-4)Q05
(1-2)Q06 (3-4)Q06
(1-2)Q07 (3-4)Q07
% Gücündən yuxarı səviyyədə işləyir Tam gücü ilə işləyir Gücündən aşağı səviyyədə işləyir
ümid edənlərin sayı azalıb. Biznes qurumları mövcud istehsal güclərindən istifadə edilməsinə daha çox fikir verirlər. Respondentlərin 65% tam gücü ilə, 13.7% isə gücündən yuxarı səviyyədə işlədiyi barədə məlumat verib. Bu isə o demək dir ki, yaxın zamanda istehsalatda böyük artım gözləmək olmaz. Artım mümkündir yalnız yeni istehsalat müəssələrin açılması, yaxud mövcud şirkətlərdə istehsalat gücünü artırılması vasitəsilə. Bu nöqtəyi-nəzərdən, investisiya qoyuluşuna sahibkarların münasibəti maraq kəsb edir.
2007-cı ildə gözlənilirdi ki, İyul-dekabr aylarında % İyul-dekabr 2007-cı ildə təstiqləyiblər, % Yanvar-iyul 2008 (Gözləntilər), %
62.0 54.8
32.7 41.6
5.3 3.6
39.1
54.3
6.6
Respondentlərin 39.1% investisiya xərclərinin artdığını, 54.8% isə gələcək altı ayda artacağını güman edirlər. Eyni zamanda, təşkilatların 6.6 %-də investisiyalar azalıb. Ümumiyyətlə, yerli kompaniyalarda investisiyalarin artımı müşahidə olunur. Özəl və dövlət sektorlarına, xüsusilə, qeyri-neft sektoruna qoyulan
investisiyaların həvəsləndirilməsi və stabilləşdirilməsi istiqamətində xüsusi tədbirlərin həyata keçirilməsi investisiya axınının artmasını təmin edə bilər. 3. Satışlar
2007-cı ildə gözlənilirdi ki, İyul-dekabr aylarında % İyul-dekabr 2007-cı ildə təstiqləyiblər, % Yanvar-iyul 2008 (Gözləntilər), %
60.6 48.7
34.6 48.7
4.8 2.5
41.1
45.2
13.7 Şirkətlərın 41 %-dən çoxu satışların artımı haqqında məlumat verir. Eyni zamanda, 48.7 % isə artımı gözləyir. Buna baxmarayaq satışların artımına dair ümidlər əvvəlki dövrə nisbətən daha aşağı səviyyədədir. 4. İşçi sayı və maaşlar (Yanvar-iyul 2008) Şəkil 6. İşçi sayı
Respondentlərin böyük qismi – 57,7%-i hesab edir ki, işçilərin sayı dəyişməyəçək. Eyni zaman, baxmayaraq ki 33.5%-ə yaxını 6 ayda işçilərin maaşlarının artacağını bəyan edirlər, 65.5% maaşlarının artırılmasını planlaşdırmır.
Ümumiyyətlə, sorğunun nəticələri Azərbaycanın makroiqtisadi inkişafında baş verən müsbət tendensiyaları əks etdirir .
İşçi sayı gələcək 6 ayda: 36,5
57,7
5,8
0,0 10,0
20,0
30,0
40,0
50,0
60,0
70,0
Artacaq
Dəyişməyəcək Azalacaq
(1-2)Q08 Xəzər Universiteti İqtisadi və Biznes Tədqiqatları və Təhsili Mərkəzi (İBTTM)
Azərbaycan üzrə bəzi makroiqtisadi qöstəricilərin ortamüddətli (2008-2011-ci illər) proqnozları. İnkişafımız: Reallıq və Gözləmələr
İnsanların əksəriyyəti gələcəyə ümidlə baxır və hesab edirlər ki, bu gün nail olmayanı sabah əldə etmək olar, arzularına nail olmaq üçün onlar müxtəlif planlar düzüb qoşurlar. Ayrı-ayrı şəxslər və ailələr səviyyəsində bu məsələlərin həlli miqyas baxımından qismən sadə xarakter daşıyır. Müəssisə, təşkilatlar və xüsusilə dövlət səviyyəsində gələcəyin proqnozu və proqnoz əsasında inkişaf planların hazırlanması çox ciddi bir problemdir. Keçid dövrü yaşayan və eyni zamanda iqtisadiyyatı misli görünməmiş sürətlə artan Azərbaycanda əsaslandırılmış proqnozların hazırlanması əhəmiyyətlik və mürəkkəblik baxımından müstəsna xarakter daşıyır. Məlumdur ki, 2006-cı ildə ÜDM-in artımı 36,6%, son üç il ərzində isə orta artım 28% təşkil etmişdir. Bu görünməmiş artım tempindən başlayaraq, artım tədricən azalır və 2011-ci ilə qədər ekspertlərin fikrincə artım tempinin 2-3% qədər enməsi gözlənilir. Neft ÜDM-i yüksək artım templərinə malikdir, lakin qeyri-neft sektorunun artım tempi neft sektorunda mövcud olan artımla müqayisəolunmaz dərəcədə aşağıdır. ÜDM-in yüksək artımı eyni zamanda inflyasiyanın sürətli artımı ilə müsayiət olunur. Ötən üç il ərzində inflyasiya 9,6%-dən 18%-ə qədər artmışdır. Proqnoz baxımından iqtisadyyatımızın aşağıdakı xüsusiyyətləri qeyd etmək olar:
• neft istehsalının və ÜDM-in 2005-ci ildən başlayaraq sürətli artımı; • sürətli artımın müvəqqəti xarakteri; • keçid dövründə iqtisadi inkişafa dair məhdud həcmli etibarlı məlumatın əldə edilməsi imkanları; • investisiyaların qeyri-müntəzəm xarakteri; • qeyri-neft sektorun inkişafına dair uzun müddətli proqramın olmaması; • ikirəqəmli inflyasiya və sürətlə artan büdcə xərcləri; • ÜDM-in yüksək artım tempinin ancaq neftin hesabına təmin olunması; • əlverişsiz biznes mühiti; • Holand sindromunun ilk əlamətləri.
Qeyri-adi inkişaf şəraiti proqnoz baxımından xüsusi bir yanaşma tələb edir. İndiyə kimi Azərbaycanın iqtisadi inkişafın proqnozu üçün Beynəlxalq Valyuta Fondu (BVF), İqtisadi İnkişaf Nazirliyi (İİN) və digər təşkilatlar müxtəlif yanaşmalara əsaslanan bir sıra modellər tətbiq etmişlər. Hər bir modelin müəyyən üstünlük və çatışmazlıqları var. Məlumdur ki, ümumiyyətlə onlarla müxtəlif inkişaf modelləri mövcuddur. Lakin keçid dövrünü yaşayan Azərbaycanda məhdud həcmli etibarlı statistik məlumatın mövcudluğu proqnoz modelinin qurulma imkanlarını məhdudlaşdırır. Belə şəraitdə qismən sadə modellərin işlənilməsi məqsədəuyğundur. Qeyd olunanları nəzərə alaraq, Xəzər Universitetinin İqtisadi və Biznes Tədqiqatı və Təhsil Mərkəzində (İBTTM) ölkəmizdə toplanılmış və beynəlxalq təcrübəyə əsaslanaraq simulyasiya yanaşmasına əsaslanan proqnoz modeli işlənilmişdir. Modelin əsas üstünlüyü ondan ibarətdir ki, o dəyişkən iqtisadi mühiti nəzərə almaqla müxtəlif inkişaf ssenarilərini nəzərdən keçirməyə imkan verir. Model əsasında hər bir iqtisadi göstərici üçün gözlənilən qiymət və onun dəyişmə intervalı müəyyən edilir. Ssenarilərin sayı müxtəlif ola bilər, hər bir ssenari üçün əvvəlcədən bəzi mühüm amillər müəyyən olunmalıdır, məsələn dünya bazarın vəziyyətinin ölkəmizin inkişafı üçün uyğunluğu, neftin qiymətləri, ölkəmizin iqtisadi siyasətin keyfiyyəti və s. Əlverişli inkişaf şəraiti: Əsaslandırılmış iqtisadi siyasət, münasib şərait, neftin hər barelin qiyməti 90$ və s. Bu ssenaridə neftin qiyməti sabit olaraq 90$ götürülüb, bunun əsas səbəbi 2007- ci ilin sonunda neftin qiymətinin bu səviyyəyə çatması idi. Modelin digər fərziyyəsi isə ondan ibarətdir ki, neft istehsalını istisna etməklə, yaxın dörd ildə digər şərtlər təqribən eyni səviyyədə qalacaq.
barelinin qiyməti 60$ və s. Məlumdur ki, 1990-cı ildən başlayaraq bu günədək neftin qiymətində eniş ancaq 1997-1999-cı illərdə müşahidə olunub. Çox güman ki, geopolitik vəziyyəti, digər ölkələrin inkişaf tempini və s. nəzərə alsaq, qiymətlərin ciddi enişin ehtimalı kifayət qədər aşağıdır. Bununla belə ekspertlərin rəyinə görə neft qiymətlərinin 60$ qədər enməsi inkişafi neft hasilatı ilə təmin olunan ölkə üçün kritik xarakter daşıyır və məhz bu səbəbə görə ssenaridə bu qiymət nəzərə alınıb. Bu ssenaridə eyni zamanda digər xoşagəlməyən əlamətlərin artımının mümkünlüyü da nəzərə alınıb. Hər iki ssenaridə qeyri-neft sektorunun ÜDM-də payının tədricən artması güman edilir, əlverişsiz ssenaridə 2011-ci ilə qeyri-neft sektorunun ÜDM-də payının 46-48% radələrində və əlverişsiz ssenaridə isə bu rəqəmin ancaq 40-42% olması fərz edilir.
Cədvəl 1. 2008-2011-ci illər üzrə makroiqtisadi göstəricilərin proqnozu Makroiqtisadi göstəricilər Ssenari 2008 2009 2010 2011 Əlverişli 30,5-31,1 35,5-36,1 37,9-38,5 39,6-40,5 Sabit qiymətlərdə ÜDM, (mlrd. AZN) Əlverişsiz 27,4-27,0 30,6-31,1 32,5-33,0 33,2-33,8 Əlverişli 22,7-23,7 13,6-14,3 9,5-10,0 3,0-3,2 ÜDM-in real artımı, %-lə Əlverişsiz 20,7-21,8 13,1-13,8 8,1-8,5 2,7-2,8 Əlverişli 18,5-18,9 21,2-21,6 21,4-21,9 20,9-21,5 Sabit qiymətlərdə neft ÜDM-i (mlrd. AZN) Əlverişsiz 16,1-16,4 18,7-19,0 19,5-19,9 19,4-19,7 Əlverişli 12,2-12,6 14,1-14,6 16,4-16,9 18,6-19,2 Sabit qiymətlərdə qeyri-neft ÜDM-i (mlrd. AZN) Əlverişsiz 10,3-10,6 11,6-12,0 12,6-13,0 13,5-14,0 Əlverişli 6,2-6,6 7,3-7,7 7,6-8.0 8,4-8,9 Kənd təsərrufatın real artımı, %-lə Əlverişsiz 5,4-6,0 6,2-6,7 6,7-7,3 7,6-8,2 Əlverişli 14,3-14,4 14,6-14,7 15,0-15,1 15,3-15,4 Ticarətin real artımı, %-lə Əlverişsiz 13.2-13.4 13,6-13,9 13,9-14,1 14,3-14,5 Əlverişli 7,2-7,6 9,0-9,5 9,2-9,6 8,3-8,7 Tikintinin real artımı, %-lə Əlverişsiz 6,5-6,9 8,4-8,9 8,3-8,9 7,9-8,4 Əlverişli 31,3-31,9 19,0-19,6 7,1-7,7 -(0,9- 0,3) Sənayenin real artımı, %-lə Əlverişsiz 30,1-30,9 18,1-18,9 6,3-7,1 -(1,5-0,9) Əlverişli 16,4-17,0 12,8-13,5 11,4-12.0 8,4-9,1 İnflyasiya, %-lə Əlverişsiz 18.5-19,3 17,0-18,1 15,5-16,5 11,9-12,9 Əlverişli 7,6-7,8 9,0-9,1 9,8-10,0 10,2-10,5 Büdcə xərcləri (mlrd. AZN) Əlverişsiz 6,7-6,8 7,8-7,9 8,2-8,3 8,6-8,8
Bəzi iqtisadi göstəricilər üçün BVF, Azərbaycan Respublikası İqtisadi İnkişaf Nazirliyi və İBTTM tərəfindən hazırlanmış proqnozların müqyisəsi aşağıdakı cədvəldə verilib:
Cədvə 2. Bəzi makroiqtisadi proqnozların müqyisəsi
İl İMF İİN İBTTM İMF İBTTM İİN İBTTM 2008 23,1 22,3 22-23 17 16,6-17,1 9,5 6,2-6,6 2009 13,6 14,5 13,4-14 13 12,9-13,4 9,5 7,3-7,7 2010 4,5 6,2 9.5-9,9 12 11,2-11,7 9,5 7,6-8 2011 -0,8 - 3-3,2 12 8,6-9,1 - 8,4-8,8
Hesabatlar göstərir ki, gələcək dörd il ərzində əlverişli və əlverişsis inkişaf istiqamətləri arasında bəzi göstəricilərdə mühüm fərq yarana bilər. Məsələn, ÜDM- də bu fərq 7 mlrd.AZN, inflyasiyada 3.8 faiz, ÜDM-də qeyri-neft sektorun payında isə fərq 12.9 faizə çata bilər.
NƏTİCƏ İqtisadiyyatın inkişaf mərhələsi, informasiyanın keyfiyyəti, modelin cavab verəcəyi suallardan asılı olaraq, artım və inkişafı proqnozlaşdırmaq məqsədilə müxtəlif yanaşma və modellərdən istifadə etmək olar. Bütün bu modellər mümkün olan situasiyalarda universal vasitə kimi istifadə oluna bilməz. Azərbaycan iqtisadiyyatının əldə etdiyi təcrubə bir daha göstərir ki, əksər hallarda digər ölkələr üçün yaradılan modellər yerli şəraitə uyğunlaşdırılanda münasib olmur. Bu sahədə əldə edilmiş təcrübəni ümumiləşdirərək simulyasiya modeli qurulmuşdur. Model iqtisadiyyatın iki inkişaf ssenarisinin simulyasiyası üçün istifadə edilmişdir – əlverişli və əlverişsiz iqtisadi şərait. Simulyasiya nəticəsində iqtisadi göstəricilərin interval qiymətləri müəyyən olunmuşdur. Model vasitəsilə proqnozlaşdırılmış göstəricilərin bir qismi BVF və İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin proqnozları ilə müqayisə edilmişdir. Proqnozlar kifayət qədər bir-birinə yaxındır. Proqnozların reallıq ilə uzlaşmasını təmin etmək üçün iqtisadi indikatorların sayı, statistik məlumatın və simulyasiya prosedurlarının keyfiyyətinin artırılması zəruridir. Model əsasında alınmış proqnozlar dəyərləndirmək məqsədilə ekspertlərə təqdim olunmalıdır. Azərbaycanın inkişafının yüksək dinamikasını nəzərə alaraq üç illik orta müddətli proqnozların verilməsi və hər bir ilin sonunda əldə edilmiş informasiyanı nəzərə alaraq proqnozun yeniləşdirilməsi məqsədəuyğundur.
Professor Fuat Rəsulov
İqtisadi və Biznes Tədqiqatları və Təhsili Mərkəzi, Direktor
Yüklə 389,3 Kb. Dostları ilə paylaş:
|