Microsoft Word qurbanov veis docx
Yüklə 1,11 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2.4.Böyük Qafqazın şimal- şərq v ə c ənub-q ərb yamaclarında sürü şm ə prosesl ərin ə s əb əb olan amill
- Yerin relyefi
50
Bu bitkinin yayıldığı sahələr 1-ci dərəcəli otlaqlar sayılır. Ətirşah (Geranium) - bu cinsin 2-3 növü yay otlaqlarında çox geniş yayılmışdır. Mal-qara tərəfindən həvəslə yeyilir. Müəyyən edilmişdir ki, Böyük Qafqazın yüksək dağlıq zonasında bu və ya digər dərəcədə eroziyaya uğramış sahələr 45%-ə qədərdir. Antropogen amillərin təsiri, xüsusilə sistemsiz otarma nəticəsində otlaqlarda ot örtüyü xeyli seyrəkləşmişdir. Mal-qaranın yemədiyi bəzi bitkilər otlaq sahələrində qalır və inkişaf edir. Hazırda mövcud çəmənliklərin 50-60%-i tam yararlı vəziyyətdədir, qalan yerlərin isə bu və ya digər dərəcədə fitomeliorativ tədbirlərə ehtiyacı var. Bu tip sahələrdə 1 hektar çəmənlikdə 5-8 baş davarın otarılması normal hal hesab olunur, lakin buna riayət olunmadıqda yamacdakı çim qatı dağılır və nəticədə eroziya prosesinin genişlənməsi üçün əlverişli şərait yaranir.
2.4.Böyük Qafqazın şimal-şərq və cənub-qərb yamaclarında sürüşmə proseslərinə səbəb olan amillər. Torpağın eroziyası mürəkəb bir proses olub, onun əmələ gəlməsi və inkişafına təbii-tarixi amillər, eləcə də insanların bir sıra düzgün olmayan təsərrüfat fəaliyyəti halları böyük təsir göstərir. Təbiətdə insanlar intensiv təsərrüfat fəaliyyətinə başlayana qədər torpaq eroziyası normal şəkildə getmişdir. Eroziya prosesinin əmələ gəlməsinə və inkişafına təbii-tarixi amillərdən – relyef, iqlim, sahənin geoloji-geomorfoloji quruluşu, torpaq əmələgətirən suxurların litoloji tərkibi, torpaq-bitki örtüyü böyük təsir göstərir.
tiplərinə, yamaclara rast gəlinir. Belə ki, Böyük və Kiçik Qafqazda şiş zirvələrə, dərin dərələrə, şiddətli parçalanmış dağ yamacları və suayırıcılara rast gəlinir. Eroziya prosesinin əmələ gəlməsində sahənin relyefi böyük rol oynayır. Sahənin relyefi eroziya prosesinin əmələ gəlməsinin əsas amilidir. Relyefin eroziya prosesinin şiddətli getməsinə təsirini ətraflı izah etmək üçün axar suların işi və onların əsasını təşkil edən fiziki qanunları bilmək lazımdır. Məlum olduğu kimi, kütlənin sərbəst düşməsinin sürəti düşmə hündürlüyünün kvadrat kökü ilə düz mütənasibdir: ܸ = ඥ2 ݃ℎ Burada v – sürət
– cazibə sürəti = 9,8 m/san. h – düşmə hündürlüyü.
Ona görə də eyni şəraitdə məhəlli eroziya bazisinin dərinliyi dörd dəfə artdıqda səthi su axınının sürəti təxminən ikiqat atrır. Məlum olduğu kimi, sahənion meylliyi ݅ =
düsturu ilə təyin olunur. Burada i – meyllik, h – artım və l – yamacın uzunluğu. Burada h = il onda ܸ = ඥ2 ݃ℎ = ܸ = ඥ2 ݃ ݈݅ eyni zamanda ܸ = ܴ√݅ (burada r - əmsaldır); yəni eyni şə raitdə sürət meylliyinin böyüklüyünün kvadrat kökü ilə mütənasibdir (Şezi qanunu). Eyni zamanda ܸ = ݉√݁ (m - əmsaldır), yəni sürət yamacın uzunluğunun kvadrat kökü ilə mütənasibdir. Buna görə də eyni torpaq-iqlim
51
şə raitində sahənin meylliyi dörd dəfə artarsa, onda səthi su axınının sürəti iki dəfə artar; yamacın uzunluğu dörd dəfə artsa, bu axının sürəti iki dəfə artar. Səthi su axınının sürətinin artması öz-özlüyündə torpağın şiddətli yuyulub dağılmasına təsir göstərir. Belə ki, su axınının sürəti ikiqat artarsa, axının torpağı dağıdıcı qüvvəsi təxminən dörd dəfə artır; çünki kinetik enerji sürətin kvadratı qədər proporsional sürətdə artır. Yuxarıda gətirilən qanunlar su eroziyasının əmələ gəlməsi və inkişafı mexanizmini müəyyən şəkildə izah etməyə imkan verir. Çünki təbiətdə torpağın yuyulub dağılması çox mürəkkəb bir proses olub, bir sıra amillərin təsiri nəticəsində əmələ gəlir. Ümumiyyətlə, bitki örtüyü eroziya prosesinin qarşısını alır. Ancaq bitki örtüyünün vəziyyətindən, təkibindən, növündən asılı olaarq eroziya prosesinin intensivliyi dəyişir. V.V.Dokuçayevin dediyi kimi, “Əgər təbiət də riyaziyyat olsa idi, onda fiziki qanunlar təbiəıtdəki müşahidələri düzgün təhlil edərdi. Amma təbiət riyaziyyatdan xeyli mürəkkəbdir” və torpağn yuyulub dağılma prosesi göstərilən düsturlarda çox çətin əks olunur və bir-birilə qarşılıqlı əlaqədə olan kompleks amillərlə (ana suxurun xarakteri, suyun sızma sürəti, təbii və mədəni bitkilərin xüsusiyyətləri və vəziyyəti, becərmənin xüsusiyyəti, torpağın fiziki-kimyəvi, mexaniki tərkibi və s.) olduqca mürəkkəbləşir. Sahənin relyefi eroziyanın şiddətlənməsinə təsir göstərərək özü də eroziyanın təsirindən tədricən dəyişir. Belə ki, hazırda təsadüf etdiyimiz relyef və onun müxtəlif formaları – qobular, dərələr suyun dağıdıcı qüvvəsi təsirindən torpaqların tədricən yuyulması nəticəsində əmələ gəlmişdir. Eroziyanın şiddətli getməsinə yamacların meylliyi, uzunluğu, forması böyük təsir göstərir. Tədqiqatlar göstərir ki, meylliyi 15 0 olan bitkisiz yamacda hər hektardan 280 ton torpaq yuyulduğu halda, meylliyi 7 0 olan yamacda hər hektardan 140 ton torpaq yuyulub aparılmışdır.
Cədvəl 9 Tədqiqat aparılan yer Sahənin vəziyyəti Suayırıcıdan ölçü meydançasına olan məsafə (m-lə) Meyllik dərəcəsi ( 0 ) Yuyulmuş torpağın miqdarı (hektardan m 3 ) Şə ki, cənub-şərq yamacı Örüş
50 120
240 350
24 13
5 2 284,0 138,4 42,8
16,5 Şə ki, cənub-şərq yamacı Tütün əkini 100 200
300 400
500 8 6 5 2 2 58,2 45,3
34,2 18,5
17,8 Ismayıllı, şərq yamacı Buğda əkini 100 200
300 28
25 15
210 183,6
140,8 Yüklə 1,11 Mb. Dostları ilə paylaş:
|