Microsoft Word sintaksise girish 03. 07. 2017. doc

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
394
—
2. H r hans  bir  xsin dü ünc l rini, ist kl rini yaz da ver r-
k n mü llifin sözl rind n sonra iki nöqt  qoyulur, d rnaq aç l r, 
veril n parçan n, m tnin (nitqin) ilk sözünün ba   h rfi böyük 
yaz l r, parça, m tn qurtard qdan sonra d rnaq ba lan r. M s l n: 
Ey filosof, bu gün filank si gördüm, s nin bar nd  dan r v  
t rifl y r k deyirdi: “ flatun çox böyük filosofdur, indiy  q d r 
onun kimisi n  olub, n  d  olacaqd r”. (Qabusnam ) Dara öldü-
rüldükd n sonra  sg nd r demi dir: “ mirin q fl ti, v zirin x -
yan ti  ahl   m hv ed r”. (Nizamülmülk. “Siyas tnam ”) Türk 
dünyas n n böyük  xsiyy ti  bu Turxan demi dir: “Poeziya qafi-
y y , ah ng , ritm  sal nm  sözl rd n daha çox sözl rl  ifad  
olunmu  ritm v  ya ah ngdir. H tta bel  dem k mümkündürs , 
sözl rl  ç kilmi  tablo v  ya sözl rl  ritml nmi  musiqidir”.  
3. B z n vasit siz nitq mü llifin sözl rinin iç risind  verilir v  
bu zaman vasit siz nitq mü llifin sözl rind n ba qa dur u i ar -
l ri il  deyil, m hz d rnaqla ayr l r. M s l n: El  bil yuxuda m n  
“dur!”  dedil r.  ( . f ndiyev)  n az ndan z ng edib  “Mü llim, 
t ssüf ki, o lunuza uy un bir i  yoxdu” sözl rini e id nd n 
sonra “B s s n, ax , söz vermi din, demi din mütl q i  olacaq”, 
“M n s n  çox ümid edirdim, ba a dü ürs n, çox ümid edirdim” 
kimi cüml l rl  ür yind n tikan ç xartmaq ist yirdi. (Alpay Az r)  
D rnaqs z verilm kl  f rql n n vasit siz nitq. Vasit siz nit-
qin d rnaqs z verilm si a a dak  hallarda olur:  
1. Vasit siz nitq mü llifin sözl rind n sonra g l rs , mü llifin 
sözl rind n sonra iki nöqt  qoyulur v  vasit siz nitq yeni s tird n 
yaz l r. M s l n:  
G l r n n sin  dey r:  
– N n , bu yol bu q z  al ram. (“Az rbaycan u aq  d biyyat  
antologiyas ”)  
V zir mat qalar. Ged r yax na soru ar:  
–  Ay qoca  mi, bu n   i di? A lamaq n di, gülm k n di? 
(“Az rbaycan u aq  d biyyat  antologiyas ”)  
Q z  deyir:  
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
395
—
–  Ay d d , yax  ki  rim evd  yoxdu. Bu sözl ri onun 
yan nda deyib, m ni biab r el m . (“Az rbaycan u aq  d biyyat  
antologiyas ”)  
 Bu cür vasit siz nitq qurtard qdan sonra s trin qalan hiss si 
bo  qal r, yeni fikir t z  s tird n yaz l r. M s l n:  
  Ki i arvad n n xasiyy tini bilirdi,  g r “yox” des , bütün 
günü ba -beyni ged c kdi, odu ki deyir:  
     – Yax , tulu un a z n  aç, bir azca tök.  
  Arvad tulu un a z n  aç b b hm zin ham s n  tökür yerin 
çatda na. (“Az rbaycan u aq  d biyyat  antologiyas ”)  
  Onu da qeyd ed k ki, h mi   dedi, soru du, cavab verdi, 
ba a sald , izah etdi sözl rind n sonra iki nöqt  qoymaq do ru 
deyildir. Bel  ki, bu sözl rd n sonra dig r bir fikir verilirs , onda 
h min sözl rd n sonra iki nöqt  qoyulur. Ancaq qeyd olunan 
sözl r ifad  olunan fikri tamamlay rsa, y ni cüml  bitirs , onda 
nöqt  qoyulur. A a dak  cüml l ri müqayis  ed k:  Bir d f  
yumru unu masaya vurub dedi: “M n  qulaq as,  g r sizd  bir d  
müharib  ba lasa, m n könüllü g lib Qaraba da vuru acam. 
Dan m am s n , taq m komandiri kimi  fqan stan n da la-
r nda vuru mu am, el  bilir m, Qaraba n da lar nda da sizin 
orduya xeyrim d y r”. (Alpay Az r) 
 Gen  d  C rtdan ba n  qald r b deyir:  
– Ham  yat b, C rtdan oyaq. (“Az rbaycan u aq  d biyyat  
antologiyas ”)  
B z n b dii  d biyyatda vasit siz nitqd n  vv l g l n mü lli-
fin sözl ri dedi, soru du, cavab verdi, ba a sald , izah etdi sözl ri 
il  deyil, emosionall q bildir n sözl rl  ifad  olunur, bitir. Bel  
olduqda mü llifin sözl rind n sonra nöqt  qoyulur. M s l n: 
O lan üzünü qap ya tutub, dan ma a ba lad .  
– Qap  qarda , günl rin bir gününd  üç yolda  s f r  ç x r. 
Onlar bir me d  gec l m li olur. (“Az rbaycan u aq  d biyyat  
antologiyas ”)  

---

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
396
—
2. Vasit siz nitq mü llifin sözl rind n  vv ld  g l rs , mü lli-
fin sözl rind n  vv l (qabaq) tire qoyulur v  mü llifin sözl ri 
dey , deyib, dey r k sözl rind n biri il  ba lay r. M s l n:  M ni 
gör nd  gülümsünür: “Nec s n?” – deyib yan mdan keçirdi. “Bu 
gün haradan do ub ki?” – dey  Ceyran xan m ba n  qald rma-
dan nifr t dolu bir istehza il  soru du. Xosrov:  “Hardansan, 
cavan?”  –  dey  soru du.  ahbik  xala:  “B s çör k yemirs n, 
bala?” – dey  soru du.  
3. Vasit siz nitqin bir hiss si mü llifin sözünd n  vv l, o biri 
hiss si mü llifin sözünd n sonra g lirs , vasit siz nitqin birinci 
hiss sind n sonra, ikinci hiss sind n is   vv l tire qoyulur. 
Vasit siz nitq bitm yibs , tired n  vv l vergül d  qoyulur. M s -
l n: U aq inadla: “M n getm y c y m, – dedi, – gets m d , sa-
bah ged c y m”. “N n , qorxma, – dedi, – m n m,  lidir”. Mir-
z  toxtaq s sl : “Get, doktor, – dedi, – u aqlar evd  t kdir”. “Xa-
hi  edir m, va zala yax n dayanacaqda m n  x b r ver siniz, – 
deyib, o, bir daha t krar etdi, –  n yax n dayanacaqda”.  
4. Vasit siz nitq dialoq  klind  veril rs , h r bir dialoq (h r 
xsin nitqi) yeni s tird n yaz l r v  s tirin qaba nda tire qoyulur. 
M s l n: 
–Dahi kim  deyirs n?  
–C miyy tin istiqam tini d yi n adamlara. ( . xl ) 
–H s n a an n  lind n x ta ç x b. 
–N  x ta?  
–Adam öldürüb.  
–Kimi?  
– l ddini.  
–Harda?  
–O tayda, me d . ( . xl )  
–M g r el  bir ehtimala siz yol verirsiz?  
–Hans  ehtimala? Almanlar n qalib g lm sin mi?  
–B li. (M. brahimov) 
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
397
—
–Onda de görüm, T briz v  Culfa aras ndak  yolun uzun-
lu u n  q d rdir?  
–Üç yüz kilometrdir, a a. (M. brahimov)  
–Hans  m ktubu yazm san?  
–M n  gönd rdiyin m ktuba cavab olaraq yazd m 
m ktubu. (M.S.Ordubadi)  
  Dem li, vasit siz nitqd  ba qas n n sözl ri heç bir d yi iklik 
edilm d n qorunur. Ancaq vasit li nitqd  ba qas n n sözl ri oldu-
u kimi verilmir, b zi sözl r v  ifad l r mü yy n q d r d yi di-
rilir. Vasit li nitqd  fikir, daha do rusu, fikrin m zmunu dan an n 
sözl ri il  ifad  olunur.  
  Vasit siz nitqi vasit li nitq  çevrim k üçün ki ba lay c s n-
dan istifad  olunur. Bu zaman vasit li nitq tamaml q budaq cüm-
l li tabeli mür kk b cüml ni  m l  g tirir. Yeri g lmi k n, vasit -
siz nitqd n ibar t cüml  vasit li nitql  müqayis d , ad t n, ba la-
y c s z mür kk b cüml  hesab olunur. Onu da qeyd ed k ki, 
vasit li nitqd  mü llifin sözl ri h mi  cüml nin  vv lind  g lir. 
Vasit siz nitqi vasit li nitq  çevirdikd   d rnaqlar v  dey  sözü 
at l r v  mü llifin sözl rind n sonra ki ba lay c s   lav  olunur. 
M s l n: Firidun b y Köç rli demi dir: “Dil n  q d r aç q, sad  
olsa, fikir bir o q d r göz l v   m qbul olar” vasit siz nitqini 
vasit li nitq  çevir k:  Firidun b y Köç rli demi dir ki,  dil n  
q d r aç q, sad  olsa, fikir bir o q d r göz l v  m qbul olar.  
 
d biyyat: 
 
1. Q. .Kaz mov. Müasir Az rbaycan dili. Sintaksis. Bak , “As-
poliqraf LTD” MMC, 2004, s.468-481 
2. M.H s nov. Sintaksisin t drisind  qar ya ç xan ç tinlikl r v  
onlar n aradan qald r lmas . Bak , “Maarif”, 1972, s.51-60 
 
 
 

---