Təbii ehtiyatlar, onların potensiah və reallaşdınlması imkanları müxtəlif
ə
lamətlər üzrə təsnifatlaşdırıhr və qruplaşdırıhr. Təbii resurslar statistikasında tətbiq
edilən əsas qruplaşdırmalar aşağıdakılardır:
1.
təzələnən və təzələnə bilməyənlər;
2.
istehsal olunanlar (insan tərəfındən) və istehsal olunmayanlar (təbiətin
hədiyyəsi);
3.
tərkib ünsürləri (su, meşə, mineral və s.) üzrə;
4.
təyinatına (iqtisadi, sağlamlaşdırıcı, sanitar-gigiyenik və s.) görə;
5.
regionlar üzrə;
6.
kəşf edilmə dərəcəsinə və potensialına görə;
7.
mülkiyyət formasma görə və s.
Təbii ehtiyatlar statistikası üçün ən mühüm qruplaşdırmalardan biri bütün təbii
ehtiyatlarm təzələnə bilən və təzələnə bilməyən qruplara ayrılmasıdır. Təzələnə bilən
təbii resurslar bərpa oluna və təkrar istehsal oluna bilərlər. Buraya su, meşə, atmosfer
havası, heyvanlar və bitkilər aləmi daxildir. Onların təkrar istehsah imkanları bu
prosesin və onun nəticəsinin statistika tərəfındən səciyyələndirilməsinə ehtiyac
yaranır. Bundan əlavə, resursların müəyyən hissəsinin təkrar istehsah imkanlan təbii
ehtiyatları təbiətin töhfələrinə (təbii-istehsal olunmayan) və insan tərəfmdən
yaradılan (süni) ünsürlərə (is-tehsal aktivlərinə), ehtiyatlara bölməyə imkan verir.
Təzələnməyən təbii ehtiyatlar təkrar istehsal edilmir. Təkrar olunmayan
ehtiyatlarm (torpaq, mineral resurslar) mövcudluğu onların istifadəsinin
səmərəliliyinin öyrənilməsi (qiymətləndirilməsi) statistikanm funksiyasma daxildir.
Nəzərə almaq lazımdır ki, ehtiyatlann təzələnənlərə və təzələnməyən-lərə bölünməsi
bir qədər şərtidir, məhsuldar qüvvələrin və texnikanın inkişafı nəticəsində belə
bölgünün tərkibi və nisbətləri dəyişə bilər. Məsələn, vulkan püskürməsi nəticəsində
də-nizdə yeni adaların yaranması və yaxud da dənizdəki adaların və sahil
torpaqlarının dəniz dalğalan nəticəsində yuyulması torpaq ehtiyatlarm təzələnməməsi
məsələsini mübahisəli edir.
Təbii ehtiyatlann statistikasının göstəriciləri sisteminə aşağıdakılar aiddir:
1. Təbii ehtiyatların bütün növlərinin, o cümlədən, hava atmosferi, su, torpaq,
meşə, faydah qazıntılar, qoruqlar, bitki və heyvanlar aləminin mövcudluğu, istifadəsi,
çirklənməsi və qorunması haqqındakı məlumatlar;
8.
Təbii-resurs potensialı və onun tərkib hissələrinin vəziyyətini əks etdirən
məlumatlar;
9.
Təbii ətraf mühitin komponentlərinin keyfıyyəti və onun dəyişməsi
məlumatları;
10.
Müxtəlif fəaliyyət növlərinin təbii ehtiyatların vəziyyətinə təsir dərəcəsini
ə
ks etdirən məlumatlar;
11.
Ətraf mühitə mənfı antropogen təsiri neytrallaşdrrmaq üçün həyata keçirilən
tədbirlərin səmərəliliyi göstəriciləri;
12.
Sənaye və məişət tullantılarının yaranması, tutulması, utilləşdirilməsi və
basdırılmasını səciyyələndirən məlumatlar;
13.
Təbii ehtiyatların qorunması və təbiətdən istifadənin səmərəliliyini artırmaq
məqsədilə avanslaşdırılmış və cari məsrəflərin səmərəlilik melumatları;
Təbii ehtiyatlar statistikası gösətricilərinin xeyli hissəsi natural və şərti-natural
ölçü vahidləri ilə ifadə olunurlar. Belə vəziyyət onlann bilavasitə cəmlənməsinə
imkan verməsə də onlann dinamikasını qurarkən inflyasiyanın təsiri aradan
qal-dırılır.
Dəyər ifadəsi ilə ölçülərin tətbiqi milli sərvətin bu hissəsini ümumiləşdirməyə və
ümumi yekun göstəricisini əldə etməyə imkan verir. Lakin dəyər ölçülərinin tətbiqi
dinamikasını qurarkən təbii ehtiyatların qiymətləndirilməsi qiymətlərin dəyişməsi və
müqayisəli qiymətlərlə yenidən qiymətləndirilməsi kimi məsələlərin həllini tələb edir.
Təbii ehtiyatlann keyfıyyəti hər bir komponent növü üçün özünəməxsus
göstəricilərlə ifadə olunur. Məsələn, təbii ehtiyat komponentinin çirklənmə dərəcəsi
öyrənilərkən çirklənən qarışıqları icazə verilən həddi ( VH) göstəricisindən və bərk
tullantıların həcmi və basdınlması normalarınm icazə verilən həddi, habelə suda,
torpaqda və havada zərərli maddələrin qahğmın normativlərindən istifadə olunur.
Ə
traf mühiti səciyyələndirərkən, bir qayda olaraq, onu çirkləndirən monbələrin sayı
və yayılma dərəcəsi (hər min nəfərə, hər kilometrə düşən avtomobillərin sayı,
atmosferə atılan tullantıların həcmi və s.) göstəricilərlə istifadə olunur.
Milli sərvətin tərkibində təbii ehtiyatlar natural ifadədə uçota alınır. Lakin bazar
münasibətlərinin inkişafı təbii ehtiyatları dəyər ifadəsilə də uçota almağı tələb edir.
Son vaxtlaradək təbii ehtiyatlar dövlət mülkiyyətində olduğundan onların bazar
qiymətləri yox idi.
Qərb ölkələrinin iqtisadiyyatmda təbii ehtiyatlar qiymətləndirilərkən kəşfıyyat
və hasilat dəyəri, iqtisadiyyatda qüvvədə olan topdansatış qiymətlərindən və
konsepsus (dövlət faydalı qazıntı yataqlarını istismar üçün fərdi şəxslərə və
təşki-latlara verdiyi halda) göstəricilərindən istifadə olunur. Belə qiymətlərin hər üçü
aşağı salınmış qiymətlər hesab edildiyindən təbii ehtiyatların real qiymətləndirilməsi
üsuUarının işlənib hazırlanması tələb olunur. Bu problemi həll etmək məqsədilə təklif
edilən - «Məsrəflər üsulu»-nda təbii sərvətlərin iqtisadi qiymətləndirilmosi həcmi
təbii ehtiyatların mənimsənilməsinə çəkilən məsrəflərlə əlaqələndirilir. Məsrəflər
prinsipi təbii ehtiyatlar üçün haqq ödənişlərinin əsasını təşkil edir. Belə haqların
ödənişi səviyyəsi faydalı qazmtıların kəşfıyyatmın, meşə təsərrüfatının aparılması və
başqa hallarla müəyyən edilir. Lakin təbiətdən ödənişli istifadə təcrübəsi və aparılan
eksperi-mentlər göstərir ki, məsələyə belə yanaşma tərzi səmərəsizdir. Çünki təklif
edilən metod ehtiyatların səmərəli istifadəsinə və itkilərin azaldılmasına gətirib
çıxarmır.
Təbii ehtiyatların ayrı-ayrı növlərini öyrənərkən onların hər birinin
özünəməxsusluğunu əks etdirən qruplaşdırılmadan istifadə olunur. Məsələn, mineral
ehtiyatların (faydalı qazmtıların) ümumi həcmində geoloji, kəşf edilmiş, iqtisadi
dövriyyə-yə cəlb edilmiş və s. ehtiyatları ayırırlar.
rəlidə deyildiyi kimi, başqa təbii sərvətlərdən fərqli olaraq faydah qazıntılar
yenidən bərpa olunmur və onlara tələbat gün-gündən artır. Bu da yerin təkindəki
ehtiyatlardan qənaətlə istifadə edilməsini tələb edir.
Yerin təkinin qorunmasına dair dövlətin qəbul etdiyi qərara əsasən, yerin
təkində aşkar edilmiş və müəyyən edilmiş qaydada təsdiq edilmiş bütün ehtiyatlar
uçota ahnmahdır. Faydalı qazıntıların uçotunun əsas vəzifəsi hər ilin əvvəlinə müəs-
sisələrdə, iqtisadiyyat sahələrində və ölkə üzrə bütövlükdə mi-neral-xammal
bazasının vəziyyətinə dair, dağ-mədən sənayesini təmin etmək üçün faydalı qazıntı
Dostları ilə paylaş: |