Microsoft Word xulqi ogishgan bolalar psixologiyasi

 
“Og`ishgan xulq” tushunchasini aniqlash myezonlari. 
 

---

Biz uchun muqim bo`lgan “shaxsning og`ishgan xulqi” tushunchasini 
ta'riflashga o`tishdan oldin biz psixologik ko`rinishlarni baholash etalonini 
byerishimiz lozim. 
Ko`pgina fanlarda ko`rinishlarni “mye'yoriy” va “anomal”ga bo`lish qabul 
qilingan. J.Godfruaning qaqqoniy e'tirozi bo`yicha “qanday axloqni mye'yoriy 
dyeb hisoblash mumkinq” dyegan savol inson axloqini, shu jumladan, og`ishgan 
xulqni tushuntirish uchun markaziy hisoblanadi [4, t. 2,  126-b.]. 
“Normal”G`”anomal” axloq tushunchasining ma'nosiga qat'iy ta'rif byerish 
murakkab, ular orasidagi chyegara esa o`ta noaniq. 
Shunga qaramay, ilmda va kundalik qayotda ushbu tushunchalar birgalikda 
foydalaniladi. Bunda normal axloq atamasi ostida, qoidadagidyek, oqriqli 
xafagarchilik bilan bog’liq bo`lmagan, shu bilan birgalikda, ko`pchilik odamlar 
uchun xaraktyerli bo`lgan mye'yoriy-ma'qullangan axloq tushuniladi. Shunga 
o`xshash, nomye'yoriy axloqni quyidagicha bo`lish mumkin: mye'yoriy-
ma'qullanmagan, patologik, nostandart. 
“Mye'yoriy” dyeb qat'iy mazmunda ushbu fanda ayni vaqtda qabtsl qilingan 
mye'yor-etalonga muvofiq kyeluvchi barcha narsa hisoblanadi. Mye'yorlarni olish 
usullarini ko`pincha myezon dyeb ataydilar. Eng ko`p tarqalgan va umumiy 
hisoblangan myezonlardan biri – populyatsiyada uchraydigan chastotalarni 
hisoblash yordamida istalgan ko`rinish uchun mye'yorni aniqlashga imkon 
byeruvchi statistik myezon (usul) hisoblanadi.  Matyematik statistika nuqtai 
nazaridan tyez-tyez, ya'ni 50 foizdan kam bo`lmagan qollarda  uchraydigan hamma 
narsa mye'yoriydir. Mye'yoriy taqsimot qonuniga muvofiq ravishda 2-3 foiz 
odamlar “mye'yoriy”dan ikki tomon bo`yicha ko`pchilik muayyan bir sifat 
bo`yicha  (intyellyekt, obhityelnost, hissiy turqunlik) axloqning yaqqol buzilishiga, 
har ikki tomondan 20 foizi esa nisbatan katta bo`lmagan og’ishlarga ega. 
Shubhasiz, axloqning aniq shakli (masalan, chyekish) mye'yoriy qabul qilinishi 
mumkin, qachonki u ko`pchilik odamlarda uchrasa. qaqiqatan, Sankt-
Pyetyerburgda chyekishni og`ishgan xulqqa tyegishli dyeyish o`rinsiz bo`lardi, 
sababi katta yoshli aqoli o`rtasida chyekuvchilar chyekmaydiganlarga nisbatan 
eqtimol ko`proqdir. 
Statistik myezon ifodalanish va qayot uchun xatar darajasi bo`yicha 
axloqning sifat-miqdoriy bahosi bilan uyqunlashadi. Masalan, spirtli ichimliklarni 
istye'mol qilish aqlli chyegaralarda (katta bo`lmagan doza va chastotada) 
mye'yoriy ko`rinish dyeb tan olinadi, biroq uni suiistye'mol qilish og`ishganlikni 
anglatadi. Boshqa tomondan odamning o`zi yoki atrofdagilar qayoti uchun 
to`qridan-to`qri  xavf tuqdiruvchi axloq uning chastotasi, ba'zan esa ifodalanganlik 
darajasidan qat'i nazar og`ishgan sifatida baholanadi, masalan, suitsid yoki jinoyat.   
Gumanitar fanlar statistik bilan bir qatorda shaxs axloqining   mye'yoriyligi 
nomye'yoriyligini baholashning maxsus myezonlaridan ham foydalaniladi: 
psixopatologik, ijtimoiy-mye'yoriy va individual-psixologik. 
Psixopatologik myezonlardan tibbiyotda foydalaniladi. Uni shaxsning 
og`ishgan xulqi va boshqa soqalarda qo`llashga qiziqtiradigan narsa mavjud. 
Eqtimol, bu dyeviant xulq  tadqiqotlarining an'anaviy ravishda klinik sharoitlarda 

---

olib borilishi bilan bog’liqdir, myedikamyentoz tyerapiya esa bunday qollarda 
kyeng tarqalgan edi.  
Psixopatologik myezon nuqtai nazaridan barcha axloqiy ko`rinishlarni 
ikkiga: “soqlik – kasallik” ma'nosida mye'yoriy va patologikka ajratish mumkin. 
Butunjaqon soqliqni saqlash tashkilotining nizomida soqlik “kasallik va jismoniy 
nuqsonlarning yo`qligi sifatidagina emas, balki to`liq jismoniy, ma'naviy va 
ijtimoiy farovonlik qolati” sifatida ta'riflanadi [14, t. 2, 391-b.]. Kasallik – 
“organizmning tuzilmasi va funktsiyasidagi zararlar uning to`ldiruvchi-
moslashuvchi myexanizmlarida sifatli-o`ziga xos shaklida ryeaktiv mobillashuv 
davrida ichki va tashqi omillar ta'siri ostida o`z oqimida buzilgan qayot; kasallik 
ko`pincha byemor qayotiy faoliyatida ozodlikning chyeklanishi va muqitga 
moslashuvning umuman yoki qisman susayishi bilan xaraktyerlanadi” [14, t. 1, s. 
148].  Bunda patologiya – tibbiy mye'yorlar mazmunida “mye'yordan har qanday 
og’ishdir”. Yoki boshqacha aytganda “bu aniq nozologik birliklarning umumiy 
nomi”, ya'ni kasallik va uning byelgilari tasnifida sanab o`tilgan qollardan biriga 
mos tushadi [14, t. 3, 302-b.]. 
Kasalliklar tasnifida og`ishgan xulq alohida nozologik birlik sifatida 
ajratilmagan, shubhasiz, u na patologiyaning shakli, na qat'iy byelgilangan tibbiy 
tushuncha hisoblanadi. Ayni damda og`ishgan xulq mye'yor va xaraktyer 
aktsyentuatsiyasi, vaziyatli ryeaktsiya, rivojlanishning buzilishi, kasallik oldi kabi 
patologiya o`rtasida yotuvchi ko`rinishlar qatorida kyeng ko`rib chiqiladi. 
 Sanab o`tilgan shakllar muammoning xaraktyeri bilan uyqunlashgan 
murakkabliklar va tashhisiy byelgilarning noaniqligi bilan xaraktyerlanadi. 
Masalan, “xaraktyer aktsyentuatsiyasi – bu uning mye'yorida boshqalarga nisbatan 
yaxshi va qatto ko`tarinki mustaqkamlikda psixogyen ta'sirlarning muayyan turiga 
munosabatda tanlangan zaiflik ma'lum bo`ladigan alohida chiziqlari o`ta 
kuchaytirilgan oxirgi variant [10,  10-b.]. Ma'lumki, qator qollarda aktsyentuatsiya 
qonunga qarshi harakat, suitsidal axloq, giyohvand moddalarni istye'mol qilish 
kabi  og`ishgan xulq bilan uyqunlashadi. Ayni damda aktsyentuatsiyalangan 
xaraktyerli ko`pchilik odamlarning axloqi og`ishgan hisoblanmaydi. 
K.Lyeongardning fikriga ko`ra rivojlangan davlatlarda aqolining 50 foizi 
aktsyentuatsiyali shaxsga taalluqlidir [11,  19-b.]. Bunda ularning ko`pchilik qismi 
mye'yoriy axloqni namoyish qiladi va qatto jamiyat oldida alohida xizmatlarga 
ega.  
Shunga o`xshash psixik patologiya (psixopatiya, nyevrozlar, psixozlar va 
q.k.) soqasidagi istalgan parokandalik har doim ham og`ishgan xulq bilan bog’liq 
emas. Ba'zi qollarda psixik kasalliklar patogyen moslashmaslikni chorlagan qolda 
axloqiy buzilishlar bilan birga borishi mumkin. Psixik parokandalikning boshqa 
qollarida   axloqiy og’ish bo`lmaydi. 
Navbatdagi ijtimoiy-mye'yoriy myezon jamiyat qayotining turli soqalarida 
o`ta muqim aqamiyatga ega. har bir odamning axloqi har kuni baholanadi va turli-
tuman ijtimoiy mye'yorlar yordamida boshqariladi. (Ijtimoiy mye'yorlar, uning 
turlari va harakat myexanizmlari tushunchalari kyeyingi bo`limda yoritiladi.) 
Ijtimoiy-mye'yoriy myezonlarga muvofiq axloqning ayni damda jamiyat 

---

talablariga mos tushishi mye'yoriy dyeb anglanadi va ma'qullanadi. Og`ishgan xulq 
esa aksincha, asosiy jamoaviy ko`rsatmalar va qadriyatlarga ziddir.  
Jamiyatning o`zi o`zgarsa, unda amal qilayotgan ijtimoiy mye'yorlar ham 
o`zgaradi. Masalan, sho`rolar davlatida “kommunizm quruvchisi” sifati burch 
tuyqusi, qoyaga sadoqat, jamoaviy mas'uliyat, birlashgan tafakkur kabi kyeng 
yoyilgandi. qayta qurish vaqtidan boshlab shaxsiy tashabbuskorlik, mustaqillik, 
epchillik muqim rol o`ynay boshladi. 
Ijtimoiy-mye'yoriy myezon nuqtai nazaridan axloq mye'yoriyligining 
yetakchi ko`rsatkichi shaxsning ijtimoiy moslashganlik darajasi hisoblanadi. 
Bunda mye'yordagi, muvaffaqiyatli moslashuv qadriyatlararo, individning 
xususiyatlari va uni o`rab turgan ijtimoiy  muqitdagi talablar, qoidalarning maqbul 
muvozanati bilan xaraktyerlanadi. Shubhasiz, ijtimoiy talablarni yaqqol inkor etish 
kabi individuallikni barobarlash, masalan, konformizm shaklida – shaxs 
manfaatlarini muqit bosimiga to`liq bo`ysundirish ham birdyek muammo 
hisoblanadi. Tyegishlicha, moslashmaganlik – bu shaxsiy aqamiyatli bo`lgani kabi 
muqit talablarini qabul qilish va bajarishga shuningdyek, o`z individualligini aniq 
ijtimoiy sharoitlarda ro`yobga chiqarish sust layoqat qolati. 
Moslashmaganlikning ijtimoiy va individual ko`rinishlarini ajratish mumkin. 
Moslashmaganlikning ijtimoiy ko`rinishlari quyidagilar hisoblanadi: 
– past o`zlashtirish, o`z myeqnati bilan mablaq ishlab topishga layoqatsizlik; 
– qayotiy muqim soqalarda surunkali yoki yaqqol ifodalangan omadsizlik 
(oilada, ishda, shaxslararo munosabatlarda, soqliqda; 
– qonun bilan nizolar; 
– yakkalanib qolish. 
Moslashmaganlikning individual ko`rinishlari sifatida quyidagilarni ko`rib 
chiqish mumkin: 
– ijtimoiy talablarga munosabati yuzasidan salbiy ichki tartib (ular bilan 
kyelishmaslik, tushunmaslik, norozilik,  qarshi harakat); 
– o`zining mas'uliyatdan qochishga intilishida atrofdagilarga ko`tarinki 
e'tiroz bildirish, egotsyentrizm; 
– surunkali hissiy noqulaylik; 
– o`z-o`zini boshqarishning byesamarligi; 
– janjalkashlik va kommunikativ ko`nikmalarning zaifligi; 
ryeallikni kognitiv buzib ko`rsatish. 
Odam turlicha tuyqularni – yengil xavotir va o`ziga ishonchsizlikdan tortib, 
chidab bo`lmas darajadagi nochorlik, qo`rquv, umidsizlik jazavalarigacha boshidan 
kyechirishi mumkin. Bunda shaxsning ryeal ijtimoiy maqomi va uning individual 
ongi o`rtasida bo`linishi yuzaga kyelishi mumkin. 
So`nggi myezon – individual-psixologik myezon har bir shaxs, uning 
individualligining o`sib boruvchi barcha qadriyatlarini aks ettiradi.  
Ushbu myezonga muvofiq insonga zamonaviy talablar ijtimoiy 
farmoyishlarni bajarishga uning qobiliyatini chyeklamaydi, biroq shaxsning o`z-
o`zini anglashi va o`ziga xosligini ham ko`zda tutadi. Shu bilan bog’liq ravishda 
bizning zamonda shaxsning asos soluvchi sifatlari dyeb quyidagilarni aytish 
mumkin: tashqi olam va o`ziga nisbatan uning ichki pozitsiyasi, qaror qabul qilish 

---

va tanlash layoqati, shuningdyek, shaxsiy axloqiga mas'uliyati. Ijtimoiy borliqda 
o`z-o`zini aniqlash va shaxsiy potyentsialning o`z-o`zini ro`yobga chiqarishi unda 
individual rivojlanishning yetakchi vazifasi dyeb tan olinadi.