Mifologiya və folklor: NƏZƏRİ-metodoloji kontekst
Yüklə 1,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
83 modelləşdirən «Oğuznamə türk xalqının həyatını, mübarizəsini, mənəviyyatını əks etdirən ədəbi-tarixi qaynaqdır. Oğuznamə oğuz eposudur. Oğuznamə oğuz tarixidir. Oğuznamə oğuz mədəniyyətinin nəsildən-nəslə keçə-keçə yaşayan həyat kitabıdır» 103 təsnifatını «oğuznamə» anlayışına münasibətdə son dərəcə ümumi kontekst sayan və bununla da, fikrimizcə, «oğuznamə» anlayışının K.V.Nərimanoğlunun yanaşmasında metaelementlər (maksimum universalilər) səviyyəsində modelləşdirildiyini əsasa almayan R.Qafarlı «oğuznamə» semanteminin konseptual problemlərini belə müəyyənləşdirmişdir: «Oğuznamə – bədii yaradıcılıq məhsuludur, yoxsa tarixi xronikadır? Oğuznamə – folklora, yoxsa yazılı ədəbiyyata aiddir? Oğuznamə xüsusi janrdır, yoxsa epik növün dastan, epos, yaxud nağıl janrının bir formasıdır?» 104 . F.Bayatın «Oğuznamə»nin həmin dastanın tarixi inkişaf mərhələlərində mühüm bir qol olması haqqında söylədiyi «Oğuznamə»nin «Oğuz yabqu dövlətində dastan kimi yenidən qurulur» fikrinə 105 münasibət bildirən R.Qafarlı bunu «oğuz- namələrin ümumtürk dastançılıq ənənəsinin mühüm qolu və tarixi mərhələsi kimi götürülməsi ideyasının real zəminə söykənməsi» hesab etsə də, tam razılaşmır: «Lakin burada bir cəhət nəzərdən qaçırılır. Elmi-nəzəri fikirdə hər bir dastan, nağıl tarixə yol yoldaşıdır. Təbii ki, oğuznamələr də tarixi hadisələrə güzgü tutmuşdur...»; «Belə bir qənaət vardır ki, türkün dastançılıq ənənəsində tarixi hadisələrə spesifik yanaşma metodu nəzərə çarpır. Doğrudan da, oğuznamələrin 103 Oğuznamələr. Işləyib çapa hazırlayanlar: K.V.Nərimanoğlu və F.Uğurlu. Bаkı: Bakı Universiteti Nəşriyyatı, 1993, s. 3 104 Qаfаrlı R. Mif, əfsаnə, nаğıl və epоs (şifаhi epik ənənədə jаnrlаrаrаsı əlаqə). Bаkı: АDPU, 2002, s. 570 105 Bаyаt F. Оğuz epik ənənəsi və «Оğuz kаğаn» dаstаnı. Bаkı: Sаbаh, 1993, s. 5 84 bədiilik qazanında qaynadılan materiallarında xalqın dünəni və bugünü eyni prizmadan keçirilir, tamamilə təzə və orijinal yozumda təqdim edilir» 106 . R.Qafarlı «oğuznamə» semantemini epik janrın göstəricilər müstəvisinə salaraq yazır ki, «oğuznamələrin özünün eposdan fərqlənən ayrıca janr ölçüləri yoxdur, məzmun daşıyıcıları isə fərqli və rəngarəngdir» 107 . Yenə də F.Bayatın oğuznamələrin özəlliklərinin müəyyənləş- dirməsində götürdüyü iki prinsipə – a) oğuznamə motivli «sal- namələrin özündə mifik səciyyəli Oğuz şəcərəsini əritməsinə; b) türklərin «fütuhatçılıq ideyası»nın əsas götürülməsinə münasibət bildirən R.Qafarlı yazır ki, bizcə, «fütuhatçılıq» məsələnin bir tərəfidir, lakin əsas, vacib şərt deyil... Əgər «salnamələrin mifik səciyyəli Oğuz şəcərəsini özündə əritməsi» türk dastan ənənəsinin tarixi xronikalara keçməsini şərtləndirirsə, bu, epik yaradıcılıqda ortaya qoyulanların «tarixləşməsi» kimi qiymətləndirilə və «eyni informasiyanın müxtəlif yönlərdən təqdiminə çevrilə» bilməz 108 . R.Qafarlı «oğuznamə» semantemi haqqında fikirlərini ümu- miləşdirərək belə bir qənaətə gəlmişdir: «Oğuznamə türk xalqlarının oğuz qrupunun şifahi epik ənənəsinin nəzm və nəsrlə yaranan eposlarına orta çağların əvvəllərində yazıya alınarkən verilən addır. Hər bir xalqa aid epos yaradıcılığının spesifik cəhətləri olduğu kimi, oğuzların da dastanlarında başqalarından seçilən əlamətlər mövcuddur. Başlıcası ondan ibarətdir ki, xalq arasında yaşadığı çağlarda ötənlərə nəzər salıb nəticə çıxarmaq, tarixi hadisələrdən ibrət götürmək ön plana çəkilmiş, bu səbəbdən də mifoloji qatlardan gələn motivlərə də 106 Qаfаrlı R. Mif, əfsаnə, nаğıl və epоs (şifаhi epik ənənədə jаnrlаrаrаsı əlаqə). Bаkı: АDPU, 2002, s. 573 107 Qаfаrlı R. Göst. əsəri, s. 574 108 Qаfаrlı R. Göst. əsəri, s. 574 85 gerçəklik donu geydirilmişdir. «Oğuznamə» deyəndə hər şeydən əvvəl folklorla yazılı ədəbiyyatın bir nöqtədə birləşdiyi məqam yada düşməlidir. Ulu bir elin böyük zaman çərçivəsində düzüb-qoşduğu epik söyləmələr bir qələm sahibinin təxəyyülündən keçərək həmişəlik yazı yaddaşına köçürülür. Uzun əsrlər boyu on minlərin yaddaşından süzülə-süzülə gəlib qəlibləşən, daha doğrusu, xüsusi poetik formalara salınıb dastanlaşan mifoloji və tarixi əhvalat, əfsanə, rəvayətlər şifahi yaşama dövrünü başa çatdırır, bir fərdin istedadı, yaradıcılıq imkanları vasitəsi ilə kitablaşdırılmaqla əbədi yaşama imkanı əldə edir. Faktlar göstərir ki, türkün təkcə eposları deyil, başqa folklor əsərlərindən ibarət əlyazma mətnləri də Azərbaycanda XVII-XVIII yüzilliklərdə «oğuznamə» adlandırılırdı» 109 . «Oğuznamə» eposunun yazı kodu ilə təkamül dinamikAsının problemlərini araşdırmış A.Xəlil müəyyənləşdirmişdir ki, bu epos üç yazı mərhələsindən keçmişdir: 1. «Bitik»... Türk Tanrıçılığı dövrünə aid qədim türk kitabı. M.F.Köprülü mənbələrə isnad edərək «Ulu xan Ata Bitikçi»dən bəhs etmişdir... Birincisi, ehtimal etmək olar ki, «bitik» Tanrıcılığın müqəddəs kitabı idi. Ulu xan, yaxud Qorqud həmin dinin peyğəmbəri idi. İkincisi, «bitik» Şaman magik mətnlərindən ibarət idi. «Irk bitik» elə bu profilə uyğundur. Üçüncüsü, «bitik» folklor mətnlərindən, ilk növbədə, atalar sözü, məsəl, pişrov, kəlam, alqış, qarğış, and və başqa paremioloji vahidlərdən təşkil olunmuşdu. Oğuz «bitiy»i bizə gəlib çatmamışdır. Ancaq buna baxmayaraq onun haqqında səhih məlumat vardır. 2. «Namə». Orta əsrlər türk kitabı. Oğuz variantı Oğuzna- mədir. Bizə Rəşidəddindən («Cəmi ət-təvarix») tutmuş Əbülqazi xan Xivəliyə («Şəcəreyi-tərakimə» və «Şəcəreyi- 109 Qаfаrlı R. Göst. əsəri, s. 577 Yüklə 1,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|