Mifologiya və folklor: NƏZƏRİ-metodoloji kontekst
Yüklə 1,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
123 V.A.Beylis hesab edir ki, «burada konsepsiya vardır, lakin bu həm də antikonsepsiyadır. Kim ki, strukturalizmin inkişafını diqqətlə izləyib, burada Ternerin adını çəkmədən müraciət etdiyi opponenti tapmağa gecikməz: bu, Klod Levi-Stros və daha geniş halda fransız etnologiya məktəbidir» 178 . «Britaniya (sosial – S.R.) antropologiyası (fransız struk- turalizmindən fərqli olaraq – S.R.) ilk növbədə mahiyyət etibarilə istənilən sosial birliyin əsasında duran ziddiyyətli struktur prinsiplərinin qarşı-qarşıya gəldiyi konflikt situasiyalarda daha parlaq şəkildə təzahür edən sosial nəticələrlə maraqlanır. Ona görə də Terner tədqiqatda ideal halı harmonik ölçüdə təsvir edən mətndən yox, ritual vəziyyətindən, daha doğrusu, cəmiyyətin elə bir halından çıxış etməyi düzgün sayır ki, burada konflikt sosial strukturun parçalanma halına yaxınlaşdığı, ya bərpasının yalnız ritualla mümkün olacağı, ya da parçalanmanı qanuniləşdirib dinclik əldə edəcəyi dərəcəyə çatmışdır» 179 . Göründüyü kimi, «struktur» anlayışı Britaniya sosial an- tropologiyasında, öz sadə anlamında canlı sosial proses, onun struktur modeli, modelin elementləri, yerləşmə qanunları və münasibətləri kimi başa düşülür. «Struktur» anlayışı fransız strukturalizmində isə ağlın qeyri-şüuri strukturunun mətndə işarələnmiş modelidir. Strukturalizm bir metodologiya və metod kimi bütün hallarda həmin strukturun bərpasına istinad edir. Bu struktur mental arxetiplərlə birbaşa əlaqədədir. Bu cəhət V.A.Beylisin V.Ternerlə həmfikirlik edib Levi-Strosa (tənqidi tərəfləri məhz burada bizim üçün aktual olmayan) tənqidi yanaşmasında daha aydın ifadə olunub: «Levi-Strosu doğrudan da, o mənada qınamaq olar ki, o, mifologiyaya 178 Beylis V.А. Göst. əsəri, s. 10 179 Beylis V.А. Göst. əsəri, s. 12 124 müraciət edərək, elə bil ki, onun özünə yox, onun içindən baxır və bununla da mifoloji strukturları deyil, mental strukturları axtarır. Bunun nəticəsində mifologiyanın özəlliyi ya təfəkkürün özəlliyi ilə qarışır, ya da ümumiyyətlə itir, əriyir, şəffaf olur» 180 . Beləliklə, V.A.Beylisin bu yanaşmasında K.Levi-Stros mi- fologiya ilə təfəkkürü qarışdırmaqda tənqid olunur. Və bu tənqid, əslində, Levi-Stros strukturalizminin mahiyyətini ifadə edir. Belə ki, K.Levi-Stros mifologiyaya onun mənsub olduğu, daşındığı təfəkkürdən ayrı hadisə kimi baxmır. V.A.Beylis V.Ternerin simasında Britaniya sosial antropologiyasının «struktur nəzəriyyəsini» yaxşı mənimsəyərək nəzərə almır ki, Levi-Strosun mifologiyadan (mifoloji mətnlərdən) bərpa etdiyi mifoloji strukturlar elə mental strukturlardır. Onun məqsədi məhz mental strukturları aşkarlamaqdır və həmin strukturlar eyni zamanda mifoloji strukturlardır. Məsələnin mahiyyəti Levi-Strosun heç də mifoloji strukturlara biganəlik göstərib, mental strukturları bərpa etməsi ilə yox, mifoloji strukturlarla mental strukturların ortaqlaşdığı, eyniləşdiyi səviyyə ilə bağlıdır. Yaxud başqa cür desək, onun aşkarladığı strukturlar eyni zamanda düşüncənin tarixi tipinə münasibətdə mifoloji strukturlar, psixoloji tipinə münasibətdə mental strukturlardır. Kosmoloji çağ insanının təfəkkürü tarixi tipinə görə mifolojidir, bütövlükdə mifologiyadır. Bu halda həmin insanın mentalitet sistemi bütövlükdə mifoloji dəyərlərdən təşkil olunur. Başqa sözlə, öz çağında mifologiya və mentalitet biri-birindən ayrılmaz, biri- birinə daxil olan, biri o birini şərtləndirən və müəyyənləşdirən, vahid sistemi təşkil edən sistemlərdir. 180 Beylis V.А. Göst. əsəri, s. 11. 125 Mifoloq C.Bəydili yazır ki, «mifoloji düşüncə etnik-mədəni həyatın bütün qatlarına təsir göstərir. Etnoqrafik gerçəkliklərin, dini-mənəvi dəyərlərin həqiqi elmi yozumu mifologiyadan qıraqda mümkün deyil. Etnik-mədəni ənənə isə onun folklor kimi arxaik mərhələdə ictimai və dini qurumlarla, inanışlar və mərasimlərlə sıx bağlılığı olan sinkretik təbiətli hər bir hadisənin kompleks şəklində araşdırılmasını tələb edir» 181 . «Milli mentalitetin mahiyyətini ifadə etməklə qalmayıb, həmçinin onu formalaşdıran da məhz milli mifologiya və əsasında dayanan dünya modelidir» 182 . Mifoloji və mental strukturların ortaq nöqtəsi mifologiyanın bir sistem kimi sinkretizmi, universalizmi, Y.M.Meletinskinin təbirincə desək, «total modelləşdirici işarələr sistemi» olaraq özündə mifoloji təfəkkür sistemini inikas etməsi ilə müəyyənləşir. Mərhum mifoloq alim A.Şükürovun yazdığı kimi, «miflər bəşəriyyətin mənəvi mədəniyyətinin ən qədim forması olub, özündə ilk bilik ünsürlərini, dini etiqadları, siyasi baxışları, incəsənətin müxtəlif növlərini və fəlsəfəni birləşdirir. Yalnız sonralar bu ünsürlər müstəqil inkişaf edib, həyata vəsiqə almışlar. Deməli, mif şüurun vahid, bölünməz (sinkretik) universal formasıdır. O, yarandığı dövrün nəyi varsa, hamısını özündə əks etdirmişdir» 183 . Tədqiqatçı İ.Ağazadə Azərbaycan milli mentalitet sisteminin arxaik-mifoloji düşüncə ilə bağlılığına həsr olunmuş tədqiqatında bu mövzu ilə bağlı bir çox fikirləri, o cümlədən C.Bəydili (Məmmədov) və A.Şükürovun yuxarıda verdiyimiz fikirlərini ümumiləşdirərək yazır: «Milli mentalitetin də, folklorun da ana qaynağı mifologiyadır. Mifologiya hər bir etnosun milli 181 Bəydili (Məmmədоv) C. Türk mifоlоji оbrаzlаr sistemi: stuktur və funksiyа. Bаkı: Mütərcim, 2007, s. 19 182 Bəydili (Məmmədоv) C. Göst. əsəri, s. 20 183 Şükürоv А. Fəlsəfə. Bаkı: Аdilоğlu, 2002, s. 34 Yüklə 1,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|