Mifologiya və folklor: NƏZƏRİ-metodoloji kontekst
Yüklə 1,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
111 reseptləri əsasında klassik sehrli nağılın V.V.Propp üzrə olan morfoloji sxemlərinin və hindu nağıllarının (yenə də – S.R.) A.Dandes tərəfindən yerinə yetirilmiş müqayisəsi təkcə bu iki folklor-poetik sistemi («rus», yaxud «Avropa» və «amerikan- hindu») ciddi şəkildə tutuşdurmağa yox, həm də nağılların tarixi morfologiyası planında bir sıra hipotezlər təklif etməyə imkan verir: sehrli nağılın daha inkişaf etmiş, «klassik» forması məlum struktur məhdudiyyətlərinin müəyyən tarixi mərhələdə meydana çıxmasının nəticəsidir» 145 . V.M.Jirmunski «müqayisə»ni metodologiya yox, metodik üsul hesab edərək göstərir ki, müqayisə istənilən tarixi tədqiqatın mütləq elementidir və o, tədqiqatın elə metodik üsuludur ki, məxtəlif metodlar çərçivəsində müxtəlif məqsədlərlə tətbiq oluna bilər 146 . «Müqayisə» bu baxımdan oğuz mifinin struktur-semiotik metodla öyrənilməsinin də «mütləq elementi» olaraq qalır. B.N.Putilov «müqayisə»ni həm üsul, həm də metod kimi götürərək, yuxarıdakı fikri belə şərh edir: «V.M.Jirmunski, haqlı olaraq, elmi müqayisənin tədqiqatın problematikasından asılılığını vurğulayır. Mən ancaq onu əlavə edərdim ki, bu asılılığın özü bizim bir metodologiyanın hüdudları daxilində fərqli problematikalarla, yaxud fərqli metodoloji yanaşmalarla qarşılaşmağımızla şərtlənir» 147 . Göründüyü kimi, B.N.Putilov məsələni daha mürəkkəb münasibətlər zəminində təsəvvür edir. Jirmunski «müqayisənin» 145 Мелетинский Е.М. К вопросу о применении структурно-семио- тического метода в фольклористике / Семиотика и художественное творчество (сб.). Москва: Наука, 1977, с. 162 146 Жирмунский В.М. Народный героический эпос. Сравнитьель- но-исторические очерки. Москва-Ленинград: Наука, 1962, с. 75-76 147 Путилов Б.Н. Методология сравнительно-исторического изуче- ния фольклора. Ленинград: Наука, 1976, с. 7 112 xarakter müəyyənliyini təkcə problematikaya müncər edirsə, Putilov şərtləri genişləndirir: buraya müxtəlif metodologiyaları əlavə edir. Bu mənada, «müqayisə» məhz həmin «genişləndirilmiş şərtlər» daxilində struktur-semiotik yanaşma zəminində özünəməxsus səciyyə kəsb edir. Təkcə «müqayisə» anlayışı yox, eləcə də müqayisəli-tarixi təhlil metodunun bir sıra mühüm və xarakterik anlayışları struktur-semiotik yanaşma müstəvisində müəyyən hallarda əlavə, müəyyən hallarda isə tamamilə fərqli məzmun kəsb edir. Məsələn, müqayisəli-tarixi yanaşmada «tipologiya» anlayışı mühüm yer tutur. «Tipologiya» adı altında geniş mənada, görünür ki, özünü təbiət və cəmiyyətin əşya və hadisələrində, xassə və münasibətlərində, element və strukturlarında, proses və vəziyyətlərində təzahür etdirən qanunauyğun, bir sıra obyektiv faktorlarla şərtlənən təkrarlanmanı başa düşmək lazımdır» 148 . Yerindəcə qeyd edək ki, həmin təkrarlanma K.Levi-Stros yanaşmasında mifin strukturunun aşkarlanmasının başlıca metodik «üsullarındandır». O yazır: «Eyni ardıcıllığın mifdə və ümumiyyətlə, şifahi ədəbiyyatda ikiləşməsi, üçləşməsi və ya dördləşməsi ilə rastlaşılması çox vaxt sual doğurur... Təkrarlanma xüsusi funksiya daşıyır və məhz mifin strukturunu aşkarlayır» 149 . «Beləliklə, hər hansı bir mif qatbaqat struktura malikdir və o struktur üzdə, belə demək mümkünsə, təkrarlanma üsulunda və onun sayəsində aşkarlanır» 150 . Göründüyü kimi, müqayisəli-tarixi metodda «tipologiyanın» anlayışının mahiyyətini («canını») təşkil edən «təkrarlanma» K.Levi-Strosun struktur yanaşmasında «üsul» hesab olunur. 148 Putilоv B.N. Göst. əsəri, s. 9 149 Леви-Строс К. Структурная антропология. Москва: Глав. Ред Вост. Лит., 1985, с. 206 150 Levi-Strоs K. Göst. əsəri, s. 206 113 Qeyd edək ki, prof. K.V.Nərimanoğlu təkrarlanmanı türk poetikasının (linqvofolkloristikasının – linqvopoetikasının) iki əsas qanunundan biri kimi şərh etmişdir. Alim yazır: «Biz bu qanunları iki hesab edirik: 1. Təkrar sistemi və ya təkrarlanma qanunu; 2. Sıralanma, düzüm sistemi və sıralanma qanunu» 151 . K.V.Nərimanoğluna görə bu qanunlar, əslində, varlıq aləminin ilahi-kosmoqonik strukturu ilə bağlı harmoniyanı inikas edir: «Təkrar və sıralanma dilin bütün səviyyələrini əhatə edir. Fonemlərin, morfemlərin, sözlərin, cümlələrin, kiçik (mikro) mətnlərin böyük mətn içərisində sıralanması, təkrarı fəzadakı planetlərin, göy cisimlərinin (bildiyimiz və bilmədiyimiz) sıralanmasına və dövrəvi təkrarına bənzəyir» 152 . B.N.Putilov yazır: «Tipoloji münasibətlər eyniyyət, analogiya, paralellik, açıq oxşarlıq səciyyəsi daşıya bilər. Lakin bu münasibətlər uyğunluğun müxtəlif dərəcələrinin tipoloji varisliyin təzahürləri olaraq qarşılıqlı şəkildə əlaqələnməsi zamanı daha mürəkkəb formalarda olur» 153 . «İstənilən oxşarlığın işarələn- məsindən ötrü... «bənzəyiş» (likeness) terminindən istifadə etmək təklif olunur. Buna uyğun olaraq «bənzəyiş» üç növdə ola bilər: tipoloji mənada – «oxşarlıq», areal mənasında – «korrelyasiya», genetik mənada – «uyğunluq». «Bənzəyişdən» başqa yenə də üç növdə olan «münasibət» anlayışı da əlavə olunur: «izomorfizm», «bənzəyiş», «yaxınlıq». Folklorşünaslıqda «bənzəyiş» və «münasi- bət»i bildirməkdən ötrü (dəqiq mənası olan terminlərdən fərqli olaraq – S.R.) konkret mənada işlənməyən «analogiya», «para- 151 Nərimаnоğlu K.V. Özümüz, sözümüz. Bаkı: Çinаr-Çаp, 2005, s. 577-578 152 Nərimаnоğlu K.V. Cöst. əsəri, s. 578 153 Путилов Б.Н. Методология сравнительно-исторического изуче- ния фольклора. Ленинград: Наука, 1976, с. 9-10 Yüklə 1,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|