31
12.
I.A.Karimov «Yoshlarimiz xalqimizning ishonchi va tayanchi» T., «Ma`naviyat» 2006
13.
Ahmad Xwja Shu aziz Vatan-barchamizniki. Toshkent a`99o` y.
14.
Vatan saodati Toshkent “Sharq” a`99h y.
15.
Bazarbaev J.B. Milliy ideya-bizin` ideyamiz. No`kis “Bilim” g`00qj.
16.
J.Bazarbaev, Q.Da`wletova «A`deptaniw» N., Bilim 1994j
17.
Bazarbaev J.B. O`mir bul sananin` ko`terin`kiligi. No`kis “Bilim” a`99u` j
18.
J.Bazarbaev «Ilim ha`m ja`miyet» N., 2007
19.
Bazarbaev J Manauiyatimiz ma`seleleri N., NMPI, 2000
20.
A.Ibragimov, X.Sultanov, N.Juraev «Vatan tuyg`isi»T., 1996 yil 337 bet
21.
Qaraqalpaqstan XIX a`sirdin` ekinshi yariminda XXI a`si rge shekem. “Qaraqalpaqstan”
g`00q j.
22.
A.Abdusamedov «Islom dini asoslari va ma`naviyati» T., 2007 111 bet
23.
Ochilov S. Mustaqillik ma`naviyati va tarbiya asoslari. Toshkent, 1997 y.
Otamurodov S.O., Ramatov J., Xusanov S., Ma`naviyat asoslari. Ma`ruzalar matni. Toshkent 2006
y.
32
Konfutsiylik ideyalari
1. Konfutsiyliktin` payda boliwi ha`m onin` tiykarin saliwshi
2. Konfutsiyliktin` tiykarg`i ideyalari
3. Konfutsiydin` izbasarlari
Tayanish tu`sinikleri
Konfutsiy, aspan ha`m ruwxlar, ja`miyet, etika, basqariw, tszyun`-tszi, bilimler, isimlerdi o`zgertiw,
Ma`n-tszi, Syun`-tszi.
A`yyemgi Qitayda da filosofiya mifologiyaliq tamirlarg`a iye boladi. Onda aspan ha`m jer, barliq
ta`biyat janli dep qabil etildi. Du`n`yani qanday da bir uliwmaliq ta`biyiy nizamliq basqarip tur, ol
nizam ha`mme zatlarda ha`m adamlardin` barliq is-ha`reketlerinde ko`rinip turadi dep tu`singen.
A`yyemgi Qitay filosofiyasinda du`n`yanin` qarama-qarsiilig`i, ondag`i jaqtiliq ha`m qaran`g`iliq,
issiliq ha`m suwiqliq, jaqsiliq ha`m jamanliqtin` ma`n`gilik gu`resi tuwrali ideyalar ken` orin alg`an.
B.e.sh. I a`sirde Qitayda belgisiz avtorlar ta`repinen bir qatar kitaplar jazilg`an bolip, olarda sol
da`wirdin` poeziyasi, tariyxiy ha`m ta`biyiy, huqiqiy, filosofiyaliq, bilimleri ja`mlengen edi. Bul kitaplar
qitay bilimlerinin` klassikaliq kitaplari dep ta`n alinip, uzaq a`sirler dawaminda u`lken a`sirge iye
boldi. Bul kitaplarda qitay filosofiyasinin` tiykari tu`sinikleri de o`z etiledi. Olardan tiyarg`isi «Dao»
bolip ol jol degendi an`latadi. ha`m qanday da bir iyesiz ha`m uliwmaliq du`n`yaliq nizamdi bildiredi,
kosmosliq ha`m a`dep-ikramliliq a`hmiyetke iye. U`sh realliq
–
aspan, jer ha`m insan birligi ideyalari
ilgeri su`riledi. Yag`niy insan o`zinin` o`mirdegi ornin duris an`lai kerek ha`m o`zinin` ja`ne
ta`biyattin` ku`shlerin birlestire aliwi kerek. B.e.sh. VI-III a`sirler Qitay filosofiyasinin` «Altin a`sir»
bolip, bul da`wirde o`z-ara ba`sekiles ju`z filosofiyaliq mektepler bolg`an.A`kesi 76 anasi 16 jastayu
Konfutsiylik a`yyemgi Qitaydag`i tiykarg`i mekteplerden biri bolip, ol Kun-Fu-tszi ta`repinen
jaratildi. Onin` watani Lu patshalig`i, onin` a`kesi usi ekinshi da`rejeli patshaliqta bir uezd
basqariwshisi bolg`an. Onin` sem`yasi atalaql biraq jarlilanip qalg`an edi. Sonliqtan Konfutsiy
balalig`inda shopan, qarawil bolg`an, tek ons bes jasinan baslap oqiy alg`an. O`z mektebin ol 50
jasinda qa`liplestiredi, onin` sha`kirtleri og`ada ko`p bolg`an. Olar o`z ustazinin` da, o`zlerinin` de
pikirlerin jazip otirg`an.
Solayinsha konfutsiyliktin` tiykarg`i shig`armasi «Lun` yuy» (Sa`wbetler ha`m pikirler) payda
boladi.
Aspan ha`m ruwxlar tuwrali ko`z-qaraslarinda Konfutsiy da`stu`rlerge sadiq qaladi. Aspan onin`
ushin joqari ku`sh. Aspan jerdegi haqiyqatliqti gu`zetip baradi ha`m jerdegi sotsialliq ten`sizlik
ta`repdari. Konfutsiy tliymati ta`g`diri de aspan erkinen g`a`rezli. Aspan Erkin ol 50 jasinda tanidi
ha`m o`z ta`liymatin tarqatip basladi. Aspan Konfutsiy ushin ta`g`dir, Dao. Ata-babalar kul`tin
moyinlay otirip, Konfutsiy sonin` menen birge ruwxlardan qashig`iraq ju`riwge, tirilerdi o`lilerden
aldin qoyiwg`a u`yretedi, o`ytkeni «Tirilerge xizet etiwdi u`yrenbey turip, ruwxlarg`a xizmet etiw
mu`mkin be».
Konfutsiy ta`repdarlari ja`miyet ma`selelerine u`lken diqqat awdrg`an. Olardin` diqqat orayinda
adamlar ortasindag`i mu`na`sibetler, ta`rbiya mashqalalari turdi. Konfutsiy o`zi jasap turg`an ja`miyette
orin alg`an na`rselerden qanaatlanbag`an, biraq onin` ideyallari keleshekke emes, al o`tmishkee
bag`darlang`an. O`tmish kul`ti a`yyemgi Qitay ko`z-qarasina ta`n bolip tabiladi. O`tmishte adamlar
mayda-shu`yde na`rselerge na`zer awdarmastan,o`zlerin ilayiqli tutqan, turpayi so`ylemegen o`zlerin
33
jetilistiriwge umtilg`an, turpayi adamlardin`, ta`rtipsiz ja`miyetten o`zlerin jariq uslag`an. Endi bolsa
A`a`dep-ikramliliqti tu`sinetug`in adamlar az qaldi» parizlarin orinlamaydi, jamanliqti du`zeytedi,
o`zin jetilistiriw ushin emes, al belgili boliw ushin oqiydi, adamlardi aldaydi, ris-ja`njellerdi kelt irip
shig`aradi, ashiwlarin basqalardan aladi, o`z qa`teliklerin du`zetip bilmeydi. Biraq o`tmishti ideallastira
otirip, Konfutsii a`dep-ikramliliq tuwrali ta`liymatti ratsionallastiradi, eskini jan`g`irttim dep otirip,
jan`asin jaratadi.
Konfutsiylik etikasi «o`z-ara mu`na`sibet» «altin olrtashiliq», «insanpar-warliq» siyaqli
tu`siniklerge tayanadi, olar birgelikte «tuwri joli» di quraydi. O`zi menen, o`zgeler menen ha`m jaratilis
penen kelisimde, yag`niy baxitli jasag`isi kelgen ha`r qanday nsan usi joldi tutiwi kerek. «Altin
ortashiliq» - bul adamlar is
–
ha`reketindegi o`zin tuta biliwi, oni tabiw ku`ta` qiyin, sebebi birewler
ha`dden tisqari abayli, birewler ko`zsizlikke beriledi. Insanpa`rwarliqtin` tiykari «ja`n`» - bul ata-
anag`a izzet, ag`alarg`a hu`rmet, uliwma alg`anda insanpa`rwar boliw
–
bul adamlardi su`yiw,olarg`a
jamanliq islemew. «O`z-ara mu`na`sibet» bul adamlar haqqinda g`amxorliq «shu» bolip tabiladi, qisqa
tu`rde Konfutsiy bilay dep ko`rsetedi. «O`zin`e tilemegenin`di o`zgelerge de isleme».
Tszyun`
–
tszi. Konfutsiy ideal insan, joqari insan, hasil, ma`rt kisi kontseptsiyasin islep shiqqan.
Bul kontseptsiyag`a go`r adamlar sotsialliq kelip shig`iwi yaki ja`miyettegi statusi arqali emes, ba`lki
adamiyliq a`dalatgo`ylik, haqgo`ylik, perzentlik izzet-hu`rmet siyali joqari ruwxiy paziyletlerge erisiwi
arqali joqari ka`milikke jetiwi mu`mkin. Ma`rt, joqari insan u`sh na`rseden qorqadi: aspan ha`mrinen,
ulli adamlardan ha`m danalar so`zlerinen. Pa`s Adam aspan ha`mrin bilmeydi ha`m onnan qoriqpaydi,
joqari lawazimlarg`a iye ulli adamlardi jek ko`redi, danalar so`zlerin diqqatsiz qaldiradi. Konfutsiylikte
bunday joqari, ma`rt, jetilisken insan «tszn`-tszi» tu`sinigi menen an`latilg`an. Ol tek etikaliq emes,
sonin` menen birge siyasiy de tu`sinik. Ol hu`kmran elita ag`zasi. Sonliqtan bunday adamlardin`
pa`ziyletleri arasinda to`mendegiler de orin alg`an: ol jaqsiliqta israpxor emes, miynetke ma`jbu`rley
otirip, ashiw shaqirmaydi, qa`lewlerinde ashko`z emes, ulliliqta ta`kappar emes.
Konfutsiy ja`miyettegi sotsialliq ten`sizlik ta`repdari bola otirip, xaliqti basqariwdin` gilti
joqaridag`ilardin` to`mendegilerge a`dep-ikramliliq jaqtan u`lgi ko`rsetiwinde dep biledi. Eger
basqariwshilar «Dao» g`a sadiq bolsa, onda xaliq narazi bolmaydi. «Eger patsha ag`ayinlerinen ilayiqli
mu`na`sibette bolsa, onda xaliqta insanparwarliq gu`llenedi. Eger patsha doslarin umitpasa, onda
xaliqta satqinliq degen bolmaydi. Konfutsiy xaliqtin` ha`kimiyatqa bag`iniwinin` kepili «syao»
menen «di» din` saqlaniwi dep ko`rsetedi. Samal qayda essee, sho`p sol jaqqa iyiledi.
Konfutsiy ta`liymatinda o`tmish kul`tinin` en` kul`minatsiyasi «isimlerdi o`zgertiw» («chja`n
min»). Konfutsiy du`n`yadag`i barliq na`rsenin` o`tkinshi ekenin, waqittin` toqtamaslig`in ta`n aladi,
biraq ja`miyette barliq na`rsenin` o`zgerissiz qaliwina erisiw kerek dep sanaydi. Sonliqtan
konutsiyliqtag`i isimlerdi o`zgertiw ja`miyetlik sanani o`zgeriwshen` ja`miyetlik bolmis penen
sa`ykeslestiriwdi emes, al na`rselerdi olardin` buring`i ma`nisine sa`ykelestiriw degendi an`latadi.
Sonliqtan Konfutsiy tek atina emes, al hasli ma`nis-mazmuni boyinsha patsha-patshalig`insha, puxara-
puqaralig`insha, a`ke-a`keliginshe bala-balaig`insha qaliwi kerek dep talap etedi. Normadan shig`ip
ketken ha`r qanday jag`dayda og`an qaytip otiriw kerek. Konfutsianliqtin` bul ta`liymati a`yyemgi
ha`m orta a`sirlerdegi Qitaydin` turg`inlig`inda belgili orindi iyeleydi. Misali ushin bala boliw degen
balanin` ata-ana aldindag`i barliq parizin toliq orinlawin na`zerde tutadi. Biraq bul parizlardin`
arasinda mazmuni jag`inan aqilg`a muwapiq keletug`inlari da, ha`dden tis shekten shig`atug`inlari da
bar edi. Aytayiq, a`kesi o`lgennen keyin balasi u`sh jilg`a shekem u`yinde hesh na`rseni o`zgertire
almaytug`in bolg`an.