Milliy ideologiya

 

48 

taliymatlar  xaliq  fantaziyasi  menen  bayig`an  na`tiyjede  afsana  ha`m  rauiyatlar  xaliqtin`  filosofiyaliq 

ko`rkem o`ner, go`zzaliq ha`m a`dep-ikramliq ideyalairn sa`wlelendiriw formasina aylang`an. 

   Bul  ulli  ruxiy  qa`driyat  ulgisin  oqig`an  sayin  diniy  inanimlarda  insannin`  dun`yani  biliw 

mu`mkinshiligine  ko`len`ke  bolmay,  iman  ha`m  etikat  dun`yani  biliwdin`  o`zine  ta`n  formasi  al  bilim 

bolsa  insannin`  rauiyatlarg`a  iseniwi  ha`m  ele  ken`eyip  ha`m  teren`lep  ketpegen  a`meliy  iskerliktin` 

na`tiyjesi  sipatinda  ko`rinedi.  Insan  rauiyatlar  menen  ko`rsetilgen  tu`siniklerden  onday  qiyaliy 

kushlerdin`  barlig`ina  isengen.  Qiyaliyliqtin`  o`mirliligine  aylanip  onin`  pikir  qatnaslarina  qanat 

baylag`an. 

   Zardushliktin` rauiyatlarina, toliq dun`yag`a ko`z-qaraslarina qaray turmista insanparwarliqti, tinishliq 

ha`m  binayatkerlikti  birinshi  oring`a  qoyiuinan  oni  insaniyat  tirishiliginde  ulli  ruwxiy  sawg`a  dep 

baxalawg`a boladi. 

   Zardushtiyliktin` basqa dinlerge ta`siri 

   Zardushtiyliktin` inasniyat ushin paydali ideyalari ha`m nasiyatlari onnan keyin payda bolg`an barliq 

dun`yaliq  dinlerge  tasirin  tiyigizip  olardin`  jaxan  dinlerinin`  da`rejesine  ko`teriliwinde  a`hmiyetli  rol` 

atqaradi. 

Avestoda ko`rsetilgen adamlardi qayirliqqa shaqiriwshi uliwma insaniy tag`liymatlar ideyalar rauiyatlar 

basqa  dinlerdin`  de  muqaddes  kitaplarinda  o`zine  jay  tapti.  Bul  ma`selede  evropaliq  belgili  dinshunos 

alim  Meri  Bois  bilay  degen    «Irannin`  (Antik  Xorezmlilerde)  xakimiyatta  zardushlikke  ulken  abiroy 

itibar  keltiredi.  Onin`  tag`liymatlarindag`i  ayrim  axmiyetli  tarepler  Yaxudshilik,  nasronishilik,  islam 

dinlerge  ha`m  gnostik  mektepler  ta`repinen  o`zlestirildi.  Shig`ista  zardushlik  buddoviyliktin`  qubla 

variantin rawajlandiriwg`a tasir ko`rsetti». 

   Tariyxqa  qarasaq  bizin`  eramizdan  XVIII  asir  burin  xazreti  Ibraxim  zardushlik  siyaqli  biyik  isenim 

nurinan razi bolg`an. Bizin` eramizdan burin XIV  asirge kelip ha`zreti Musa payg`ambar birden-bir taq 

kunge  iseniwge  Yaxudiyler  qa`wimmne  qaratti.  Bizin`  eramizdin`  basinda  Isa  Masix  ha`m  onin` 

tarepdarlari  tavxit  itixatinda  pu`tkil  dun`yaliq  dinge  umtila  basladi.  Ol  ush  asir  xaliq  arasina  tarap  IV 

asirdin`  basinda  Vizantiya  imperatori  Konstantin  tarepinen  xtistian  dini  sipatinda  moyinlandi. 

Induizmdegi buziwshi quday Shiva, dun`ya nizami uslap turiwshi quday Vishnu ha`m olarg`a siyinuda 

zardushliktin` tasiri bolg`an. 

   Xristian  dinidegi  «Quday  adamdi  o`zine  uqsatiw  obrazinda  du`zdi»  degen  tiykarg`i  tusinikti 

zarastrizmdngi Axura Mazda adamlardi o`zine uqsatip jaratti degen pikirge tuwra keledi. 

   Zarostrizmnin`  tiykarg`i  ideyalarina  baylanisli  do`retpeler  ha`m  sheshimler,  ruwxiyliq  ko`shirmeler 

islam  dinine  erikli  ha`m  eriksiz  kirip  keldi.  Olardin`  birazi  islam  dininin`  ishinde  bizlerge  kirip  keldi. 

Onin` qudalaniwina qaramay bizin` kunimizge jetip keldi. 

   VII-VIII a`sirlerde Orta Aziyag`a islam dininin` kirip keliwi menen zardushlik qudalandi. Abu Rayxan 

Al`  Beruniydin`  ko`rsetiwinshe  arablar  zardush  ruwxaniylerin  qirg`in  astina  aldi,  onin`  ilimiy  ha`m 

muqaddes kitaplarin jag`ip jiberedi. 

   Lekin  Avestonin`  ekinshi  kitabi  «Yasiyin»  dep  atalip  bul  zardushttin`  xatlari  yaki  «Gat»lardi 

sho`lkemlestiredi.  Ol  72  yaki  «Aua»  yag`niy  basharattan  turadi.  Birinshi  basharatta  tabiyat  ha`m 

xalalliqlar  hu`kimdari,  ha`mme  narseni  biletug`in  ha`m  ha`mme  narsege  tayin  Axura  Mazdanin` 

mangiligi xaqlig`ina iman keltiretug`in duwalardan turadi. Ilimpazlar «Mazda Yasna» yag`niy «Yasiyn» 

Axura Mazda so`zlerinin` jasirin manisleri Quraniy Ka`rimnin` «Bakara» suresinin` 225 ayatinda (Ayat 

al kursi) mazmuni menen ma`lim  da`rejede muwapiq keledi dep ko`rsetedi. 

   Islamda yasiyin orni ulken, sawabi kushli dep belgilenedi. 

---

 

49 

   Yasiyinnin` Qurani Karimnin` otiz altinshi suresi ekenligine qaramastan oni quran menen ten` qoyiw, 

misali  bizdin`  dastanlarimizda  «Yasin,  quran  oqitip  degen  qatarlar  ko`plep  ushrasadi.  Ne  ushin  bul 

qatarlarda  qurannin`  bir  suresin  o`zi  menen  ten`lestiredi

  Yamasa  bizin`  xalqimiz  arasinda  «bug`an 

aytqan  so`z  eshektin`  qulag`ina  yasin  oqig`anday»,  yaki  «qulag`ina  yasin  oqidi»  degen  tarbiyag`a 

baylanisli  gapler  ushrasip  turadi.  Onan  qulag`ina  quran  oqidi  dese  bolmaspa  edi.  Bunin`  sebebi 

Avestonin`  bul  bo`limi  islamg`a  tasir  etkenligin  sonin`  tiykarinda  xaliqtin`  sanasina  burinnan  sin`ip 

qalg`an «yasiyn» degen so`zdi Quraniy Karimge kirgizip oni alg`a rawajlandirilg`anin ko`remiz. 

   «Islam  dininin`  dozax  xaqqinda  pikirleri  zarostriylik  yudaliq-  xristanliq  ko`z-qaraslardan  manisi 

boyinsha  ayirmaydi.  Ol  o`z  retinde  ertedegi  greklerdin`  ha`m  assiriplerdin`  pikirlerinde  de 

sa`wlelenedi».  Dozax  degen  atamanin`  ati  musilmanlardin`,  evreylerdin`  «de  pippom»  yag`niy 

«jaxannam»  degen  so`zinen  alinip,  ol  islandiya  islamshunoslig`i  R.  Dozidin  ko`rsetiwinshe  islam 

dozag`i  «eliklerdin`  elikleri»  bolip  esaplanadi.  Musilman  beyishede  sonday  zarostrit  men  -  iudayliq  - 

xristanliq  dereklerden  shig`adi.  Beyishtin`  «firdaus»  degen  atinda  perilerden  grekler  siyaqli  jinler, 

periler,  shaytanlar  qudaydin`  dushpani.  Alla  do`retiwshisi  shaytan  buziwshi  onin`  ushin  jin  shaytang`a 

siyiniw guna dep oni biykarlaydi. 

   Muxammed  payg`ambar  islamg`a  deyingi  arablardin`    ta`biyattin`  stixiyali  kushlerin  basqaratug`in 

ruxlarg`a  iseniwdi  qaldirdi.  Islamda  jinlerde  Allanin`  jaratqanina  aylanip  adamnan  burin  «taza  ottan 

islengen dep ko`rsetiledi» (Qoran 33, 40 sure). Adamlar o`lgennen keyin topiraqqa aralasqannan keyin 

sorawg`a  tutatug`in  Mankur,Na`kir,  beyishishtin`  qarawishil  Rizvan  islamdi  qabil  etti  basqalari  qabil 

tepedi ha`m kapir bolip qaldi dep ko`rsetiledi. 

   Zardushtiyliktegi  da`wlerge  iseniw  yag`niy  shaytang`a  bag`itatug`in  adamnin`  ha`m  qudaydin` 

dushpanlari bolg`an da`wlerdide musilmanlar o`zine qabil etti. 

    Uliwma  alg`anda  ruwxilig`imiz  ha`m  milliy  qa`driyatlarimizdin`  biybaxa  durdanasi  bolg`an 

zardushliktegi  bayan  etilgen  pikirler  da`stu`rler,  ko`rsetpelerdin`  sharafati  islam  dininde  aralasip  ha`m 

sanasinda uyalip xalqimizdi joqari ruwxiyliqqa tarbiyalawg`a o`z u`lesin qosti. 

 

                                   

Zardushliktegi u`rip-a`detler ha`m da`stu`rlerdin` ha`zirgi kundegi izleri. 

   Tariyx  pa`ni  o`tmishtegi  uaqiyalardi,  ha`dislerdi  tiykarinan  jazba  ha`m          materialliq  estelikoerge 

tayang`an  xalda  u`yrenedi.  bul  durista.  Biraq  tariyxa  xaqiyqatliqqa  aydinliq  kirgiziw  ushin  ma`deniy 

qa`driyatlardin` xa`mmesine ju`giniw talapqa muwapiq keledi. Al ma`deniy qa`driyatlardin` bir bo`legi 

xaliqlardin` da`stu`rleri urip-a`detleri bolip esaplanadi. 

   Bilayinsha  qarag`anda  belgili  bir  jag`daylarda  ko`zge  tu`setug`in  urip-a`detlerdin`  tariyx  penen 

baylanisi  joq  siyaqli  ko`rinedi.olar  o`zinshe  jasap  qiyatirg`anday  o`zgermeli,  eskileri  shig`ip  qalip 

jan`alari  olardin`  ornina  keletug`in  siyaqli  seziledi.  Bul  da  duris  sebebi  urip-a`det,  da`stu`r  salt  sanalar 

turaqli  boliwi  menen  bir  qatarda  da`wirdin`  o`zgeriwi  menen  turlene  otira  sol  o`zi  jasag`an  sotsialliq  - 

siyasiy  jag`daydin`  belgilerinde  saqlap  juredi.  Solay  etip  da`stur  oni  qa`driyat  retinde  a`wladdan-

a`wladqa berip otiradi. 

   Demek  ja`miyettegi  u`rip-a`detler,  salt-sanalar,  da`stu`rler  ha`r  qanday  millet  tariyxinin`  arilmas 

bo`legi  bolip  oni  tariyxshilar  uyreniwge  ha`m  el  tariyxin  jaziwda  paydalaniwina  tura  keledi.  Bul 

qa`driyatlardin`  tag`ida  bir  paydali  tamani  oni  teren`  izertley  otira  xaliqlardin`  ezeldegi  baylanislari, 

tu`p-tamirlari,  shig`is  da`rejeleri  ko`rinedi  ha`m  ol  ha`zirgi  dosliq  qatnasiqlarda  tillerge  tiyek  boladi. 

Misali  Iranda  qizlardi  baxitli  qiliwdin`  bir  joli  jildin`  aqirg`i  sa`rsenbisinde  turmisqa  shiqpay  irkilip 

otirg`an  qizlardi  jen`geleri  bazarg`a  alip  shig`ip  jemis-jidek  saling`an  zerenge  quliptida  gilti  menen 

---