Milliy ideologiya

 

52 

Maniylik ha`m mazdakizm ideyalari 

1. Maniyliktin` payda boliwi, onin` tiykarin saliwshi 

2. Maniyliktin` dun`ya ha`m ja`miyet, adamlardin` ta`biyati tuwrali tiykarg`i ko`z-qaraslar 

3. Mazdakizmnin` payda boliwi, onin` maniylik penen uqsas ta`repleri. 

4. Mazdakizmnin` sotsialliq ideyalari, onin` maniylikten pariqli ta`repleri. 

Tayanish tu`sinikleri 

   Maniylik,  mazdakizm,  ertekli  ha`reket,  asketizm,  jaqtiliq  ha`m  qaran`g`iliq,  jaqsiliq  ha`m  jamanliq, 

sotsialliq ten`sizlik, jawizliqqa qarsi gu`res. 

 

   Orayliq Aziyanin` a`yiemgi xaliqlarinin` turmisinda Avestodan tisqari manixeylik jazba estelikleri de 

ulken a`xmiyetke iye. 

   Manxeylik  yaki  Maniylik  ha`reketi  eretiklik  ha`reketlerden  bolip,  eramizdin`  III  a`sirinde,  yag`niy 

zardushtiylikten  shama  menen  min`  jil  o`tkennen  keyin  Iranda  ju`zege  kelgen.  Biraq  bul  ag`imnin` 

tiykarin saliwshisi maniy (216-276 j.j) Zardusht siyaqli yarim a`psanawiy payg`ambar emes, al tariyxiy 

shaxs bolip tabiladi. 

   Maniy  da`wiri  qul  iyelewshilik  du`zimnen  feodalliq  du`zimge  o`tiw  da`wiri  bolip  tabiladi.  Jan`a 

da`wirge  o`tiw  jan`a  dinlerdin`,  Maniy  kelbetinde  jan`a  payg`ambardin`  payda  boliwina  alip  keldi. 

Qalg`an  basqa  dinlerdin`  barlig`inin`  ornin  basiw  lazim  bolg`an  Maniy  na`siyatlag`an  dininn`  o`zine 

ta`nligi  de  zardushtiylik,  xristanliq  ha`m  buddizmnin`  a`r  qiyli  ideyalarin  jiynap  ja`mlewden  ibarat. 

Mine  usi  ha`rekettin`  qa`liplesiw  da`wirinde  Iranda  sasaniyler  hu`kimranlig`inin`  ornaw  protsessine 

tuwratsional`  keldi.  Sol  zamannin`  ha`kimleri  maniylikti  quwdalamadi.  Biraq  keyinirek  maniylik 

olardin`  totalitar  ma`mleketlerge  qarsi  qaratilg`anlig`ina  isenim  payda  etkennen  keyin,  sasaniyler  bul 

ag`im ta`repdarlarin quwdalap basladi. 276-jilda Maniy uzaq ma`mleketlerden qaytip kelgennen keyin, 

Varaxran I Sasaniydin` buyrig`i menen zindang`a taslandi ha`m jawizlarsha o`ltirildi. 

   Maniy bay a`debiy miyras qaldirg`an bolsa da  onin` tek biraz shig`armalari g`ana, onda da u`zik-juliq 

ha`m  qisqa-qisqa,  tiykarinan  aramey  (siriya),  orta  parsi  ha`m  sog`d  tillerinde  jazilg`an  shig`armalari 

g`ana  bizge  shekem  jetip  kelgen.  Keyin  ala  Maniydin`  shig`armalari  ha`r  qiyli  tillerge  awdarilg`an, 

siriya, parsi, parfiya, sog`d, kopt, qitay, uyg`ir tillerinde u`zik-juliq halinda saqlanip qaling`an. 

   Maniy  shig`armalari  ilimiy  entsiklopediya  ruwxinda  bolip,  olardi  oqiwda  kommentariyler 

(tu`sindiriwler)  talap  etiledi.  Maniydin`  du`n`yag`a  ko`z-qarasi  ken`  ma`seleler  shen`berin  mifologif, 

filosofiya, tarix, kosmogoniya, geografiya, alximiya, astronomiya,matematika, botanika, meditsina xa`m 

basqa tarawlardi o`z ishine qamrap aladi. 

   Maniydin`  a`dep-ikramliliq  doktrinalari  tiykarinan  onin`  shig`armalarinda  «Sir  ul  asror»  («Siru  asror 

kitobi»), «Kitob-ul-xuda vost tadbir» («Basshiliq ha`m basqariw kitabi»), «Shaburkan» («Shapurakan») 

ha`m basqalardi bayan etiledi. Beruniy Maniydin` son`g`i kitabina joqari baha berip, oni parsi kitaplari 

arasinda  en`  isenimlisi  dep  ta`riypleydi.  Sebebi  Maniy  o`z  nizaminda  jalg`an  so`z  aytiwdi  qadag`an 

etken ha`m sol sebepli ol tariyxti qanday da bir jalg`anlastiriwg`a (soxtalastiriwg`a) mu`ta`j bolmag`an. 

   Dun`ya - nur ha`m qaran`g`iliqtin` ma`n`gilik gu`resi maydani. Insannin` waziypasi bolsa - jawizliqti 

u`zil-kesil joq etiw ushin jaqsiliqqa ko`meklesiw  dep ta`n  aliwi maniyliktin` tiykarg`i ideyalarinan  biri 

bolip tabiladi. Maniy o`z zamanindag`i bilimlerdin` barlig`in qamtip aliwg`a umtilg`an ha`m olardi o`z 

filosofiyaliq  ko`z-qaraslari  turg`isinan  tu`sindirip,  insanlar  massasin  a`meliy  etika  ha`m 

insansu`yiwshilik qurali menen turmisqa jaqinlastiriwg`a ha`reket etken. 

   Filosoftin`  ta`liymatina  go`re  ja`miyet  adamlardin`  eki  taypasinan  ibarat  boliwi  lazim.  Birinshi  taypa 

klassik aristokratiya (jarliliqta jasawshi hasilzadalar) bolip, olar kem mug`dardag`i materialliq  bayliqlar 

---

 

53 

menen qanaatlanip, askerlershe turmis keshiredi. Olar turmis qurmaydi, maniylik ja`ma`a`tleri ag`zalarin 

duwa  qilip,  olardin`  gunalarinin`  keshiriliwin  qudaydan  iltija  qiladi.  Ekinshi  taypa  miynetkeshler 

massasi  ha`m  saudagerler  bolap,  olar  joqari  a`dep-ikrmaliq  turmis  keshiriwi,  hesh  kimdi  (insandi  da, 

xayuandi  da)  o`ltirmewi,  go`shli  tamaq  jemewi,  onnan  o`zlerin  tiyiwi  ha`m  sonin`  menen  Nur  ha`m 

Jaqsiliq  ku`shlerinin`  jen`iwine  ko`meklesiwleri  lazim.  Maniy  eki  dun`ya  bar  deydi.  Biri-  adamlar  real 

ta`rizde  jasaytug`in  dun`ya  bolip,  onda  a`dalatsizliqlar,  zulim,  zorawanliq  hu`kim  su`redi,  insan 

kamalatqa erise almaydi. Ekinshi dun`ya «Nur dun`yasi» dep atalg`an dun`ya, «ma`n`gilik karamatshi» 

bolip, onin` ilaxiy qabig`i almastan jasalg`an, ol hesh qashan jemirilmeydi ha`m jawiz niyetli birde bir 

dushpan  onda  jure  almaydi.  «Barliq  go`zzal  na`rselerdi  ol  jaratqan»,  sonin`  ishinde  adamlarda  da  ol 

jaratqan, adamlar bolsa «za`rreshelik de zulimnan halidur, bunda ha`r bir adam o`z qa`lewinshe ha`reket 

etedi, ha`m o`z erki -qa`lewi menen jasaydi». 

Maniydin` mine usi ideallari feodal aristokratlardi qorqinishqa salg`an, olar bul ideyalardi menshik ha`m 

bayliqqa qa`wip saliq, ka`mbag`allar arasinda qen` tarqalg`an mal-mu`likti teppe-ten` bo`listiriw uranina 

shaqiriw dep bilgenler. 

Maniydin` pikirinshe, Nur ha`m Qaran`g`iliq, Jaqsiliq ha`m Jamanliq du`n`yasi ortasinda ayawsiz gures 

baradi.  Jaqsiliq  mine  usi  gureste  jen`iwi  ushin  insan  o`zinin`  barliq  pikirleri,  isleri  menen  jaqsiliq 

kushlerine  jardem  ko`rsetiwi  lazim.  Bunin`  ushin  inasn  on  a`dep-ikramliliq  axiydasin  orinlawi  lazim. 

An-nadim mine usi axiydalardin` mazmuni haqqinda o`zinin`  «Fixrist» kitabinda bilay dep ko`rsetiledi  

Manyishilik  mug`alimlerge  («Nafosat  perzentleri»)  yaki  mujjammasunilerge  yaki  quyash  nur 

shashqanlarg`a  («Bilimler  perzentldre»)  ,  kassisun  kohinlarg`a  («pa`m  perzentleri»)  siddiqum  yaki 

imanlilarg`a  («ilah  ug`lanlari»)  sammaun  yaki  qulaq  saliwshilarg`a  («aqil-idrak  ug`lanlari»)  bolip 

bo`linedi. 

Maniy talimatina go`re, insan sap musaffaliqqa, «gu`nalardan xaliqliqqa» tek ta`rkidu`n`ya bolip turmis 

keshiriw  arqali  g`ana  erisiwi  mu`mkin.  Maniyliktin`  a`dep-ikramlilig`i  dindarlardan  ilaji  barinsha  kem 

awqat jewdi, oraza tutiwdi artiqmashiliqqa jol qoyiwdi, ortasha turmis keshiriwdi talap etedi. Maniy o`z 

moditlerin  du`n`yaliq  islerde  «Surbet»  bolmasliqqa  ha`m  bul  du`n`yada  ko`p  na`rselelerge 

umtilmasliqqa shaqiradi. «O`tkeni o`limnen keyin hesh kimsede ruzg`ar a`spablari menen ha`lide, u`yde 

qalmaydi».  Maniy  o`zinin`  du`n`yada  ko`p  ha`kimlerdi  ko`rgenin  olardin`  du`n`yada  a`depsizlik  etip, 

menmenlikke 

berilip 

ju`retug`inlig`ina, 

biraq 

aqir-aqibetinde 

o`kinishte 

ha`m 

tubanliqqa 

beriletug`inlig`in aytip o`tedi. 

Solay etip, Maniy taliymatinda diniy aqiydalar menen bir qatarda mifologiyaliq elementlerdide (Misali 

Nur  du`n`yasi  haqqindag`i  Utapiya,  bunda  adalat,  azatliq,  kamalat  saltanat  su`redi)  ko`riw  mu`mkin, 

olar  xaliq  massasinin`  oy  pikirleri  ha`m  arzih-u`mitlerin  sa`wlelendiredi.  Uliwma  alg`anda  Maniy 

ta`liymati belgili da`rejede diniy asketizm xarakterine iye bolg`an taliymat. 

V  a`sirdin`  aqiri  ha`m  VI  a`sirdin`  basinda  Iranda  «Mazdagizm»  dep  atalag`an  basqa  bir  diniy- 

filosofiyaliq ta`liymat ju`zege kelip, olda Orayliq Aziyada ken` tarqaldi. 

Mazdagizmnin`  ha`m  onin`  menen  baylanisli  bolg`an  xaliq  ha`reketlerinin`  ju`zege  keliwin  feodal 

ekspluatatsiyanin`  ku`sheyiwi,  diyxanlar  menen  feodallar  arasinda  klasliq  gu`restin`  keskinlesiwi 

keltirip shig`ardi. 

Mazdagizm  Maniy  ta`liymati  menen  ko`p  uqsaslarg`a  iye.  A`debiyatlarda  Mazdagizm  Maniylik 

ta`liymatin  toliqtirip,  onin`  a`sketlik-u`mitsizlik  idyalarin  du`n`yag`a  u`mit  penen  qaraw  ideyalarina 

almastirg`anlig`i,  bul  u`mit  ideyalari  og`an  ko`birek  ta`sirshen`lik  bergenligin  atap  o`tedi.  Bul 

ta`liymattin` tamirlari zardushtiylikke de barip tireledi. 

---