56
Buddizm ideyalari
1. Buddizmnin` payda boliwi ha`m onin` tiykarin saliwshi
2. Buddizmnin` tiykarg`i ideyalari
3. Buddizmnin` tarqaliwi.
Tayanish tu`sinikleri
Buddizm, Siddxartxa Gutama, Tripitaka, tipitika, Budda, Maxayana, Xinayana, karma, nirvana, to`rt
haqiyqatliq.
A`yiemgi Xindistannin` filosofiyaliq mektepleri astika ha`m nastika dep ataliwshi eki toparg`a bo`linedi.
Astika toparina vedanta, sankx`ya, yoga, vaysheshika, n`yaya, mimansa kiredi. Bul mektepler
ta`repdarlari Vedalardin` muqaddesligin ta`n aladi, birden bir haqiyqat Vedalarda sa`wlelengen dep
sanaydi.
Nastika toparina charvaka-lokayata, buddizm, djaynizm kiredi. Olardan charvaka-lokayata materialistlik
ta`liymat bolg`anlig`i ushin Vedanin` muqaddesligin ta`n almastan, ha`mme materiallistlik a`lem ilahiy
ku`sh ta`repinen jaratilmag`an. Veda haqiyqiy bilimler bermeydi dep tastiyiqlag`an. Buddizm ha`m
djaynizm diniy-filosofiyaliq ta`liymat boliwina qaramastan, olar da Vedanin` muqaddesligin
biykarlag`an dinler bolip tabiladi. Buddizm a`yiemgi hindlerdin` du`n`yag`a ko`z-qarasindag`i
kshatriylerdin` antibraxmanliq ha`reketinin` formalarinin` biri bolip tabiladi.
Budda. Gang oypatlig`inin` arqa shegarasinda shakiylerdin` ariylik qa`wimlerri jasag`an edi. Bir ku`ni
patsha balali bolip, atin Siddxartxa qoydi. Onin` anasi bala u`stinen qaytis boladi. Balanin` o`zinin`
keleshegin bolsa, eger ol auiriw, g`arri yaki o`lgen adamdi ko`rse monax-asket bolip ketedi dep boljaydi.
A`kesi balasi ushin jasalma du`n`ya jaratip, og`an o`mirdin` ko`len`ke ta`replerin ko`rsetpey qoyadi.
Siddxartxa u`lkeyip, uylenedi, balali boladi. Biraq bir kuni ol auiriw adamdi, keyninen g`arrini, son`inan
o`lini, aqirinda monax-asketti ushiratadi. Ko`z aldinda o`mirdin` ko`len`ke ta`repleri ashilip, olar
Siddxartxani qatti tolqinlandiradi. Bir tu`ni ol xizmetkeri menen kiyimlerin almastirip, xaliq arasina
sin`ip ketedi. Solay etip, Siddxartxa da`rwish bolip ketedi. Ol Vedalardi uyrenip, o`z denesin
shiniqtiradi, ko`p jerlerdi aralaydi. O`mirinde og`ada ko`p na`rselerdi ko`redi, biraq xaqiyqatliqti taba
almaydi. En` aqirinda ol bir terektin` astina barip otirip, o`zine o`mir tuwrali bir haqiyqatliqti bilip
almag`aninsha orninan qiymildamasliqqa so`z beredi. To`rtinshi kuni buring`i patshazadag`a jaqti oy
keledi. Siddxartxa «budda» yag`niy jaqtilang`an, ag`arg`an, nurlang`an degen at ko`terdi. Kem-kemnen
Buddanin` a`tirapina sha`kirtleri jiynala baslaydi ha`m buddizm ta`liymatina negiz qalanadi. Budda 40
jil dawaminda o`z ta`liymatin Hindistannin` ha`r qiyli jerlerine tarqatadi ha`m 80 jasinda Kushtnagara
degen jerde qaytis boladi. Onin` denesi hind da`stu`rlerine muwapiq sol jerde o`rteledi ha`m ku`li 8
buddaliq ja`ma`a`tlerge bo`lip jiberiledi ha`m ha`r bir ja`ma`a`t uni jerlegen jerinde ibadatxana quradi.
Ha`zirgi zaman ilimi Buddanin` jasag`an jillarin b.e.sh. 563-483j.j dep ko`rsetedi.
Derekleri. Erte buddizm haqqindag`i en` da`slepki mag`liwmatlar pali tilinde «Tipitaka», al sankskrit
tilinde «Tripitaka» (U`sh sebet) dep ataladi. O`ytkeni pali tilinde tekstler da`slep pal`ma japiraqlarina
jazilip, u`sh sebetke jaylastirilg`an. Bul tekstlerdin` basqasha atamasi pali yaki budda Kanonlari. Ol
Tseylonda b.e.sh. 3 a`sirde jaratilg`an ha`m u`sh bo`limnen ibarat. Vinaya-pitaka, Sutta-pitaka ha`m
Abxidxamma-pitaka.
Erte buddizmde u`sh basqishti ko`rsetiw mu`mkin.
Da`slepki buddizm. Buddizm antibraxmanliq etikaliq ta`ldiymat sipatinda ju`zege kelgen. Budda sanali
tu`rde du`n`yanin` jaratilisi, jan ha`m onin` dene menen o`z-ara qatnasi haqqindag`i sorawlardi
57
qoymag`an dep tu`sindiriledi. Du`n`ya ma`n`gilik pe, o`tkinshi me, aqiri bar ma yaki aqiri joq pa, jan
dene menen bir me yaki onnan o`zgeshe me, haqiyqatliqti bilgen ma`n`gi jasaydi ma - bular tuwrali
Budda bilgen, biraq so`z etpegen dep ko`rsetiledi. O`zinin` barliq diqqatin buddizmnin` tiykarin saliwshi
du`n`yani toltirip turg`an qayg`i-ha`siretten qutiliwg`a qaratadi.
Da`slepki buddizm braxmanizmdi o`zine ta`n dialektikaliq biykarlaw bolip tabiladi. Braxmanizmge
salistirg`anda buddizm bir qansha pessimistlik pozitsiyalardi iyeleydi. Eger braxmanizm, qayg`i-
ha`siret- bul aldin`g`i qayta tuwiliwlardag`i gu`nalar ushin jaza ha`m taqwadarliq onnan qutqaradi dep
tu`sindirse, onda buddizm ha`r qanday o`mir (jasaw) - qayg`i -ha`siret ha`m sonliqtan sansarada baxitli
o`mir boliwi mu`mkin emes dep u`yretedi. Adam kim boliwina qatiy na`zer, ol awiriwg`a, g`arriliqqa
ha`m o`limge muptaladur. Bunnan hesh bir qudayg`a hesh qanday qurbanliq beriw arqali qutila
almaydi. Qayg`i -ha`siretten qutiliwdin` birden-bir joli sansaradan shig`iw.
O`mirdin` tiykarg`i nizami. Sidxartxa Gautama ushin o`mirdin` tiykarg`i nizami sonnan ibarat, jaqsiliq
ha`m jamanliq tuwdiradi hesh qashan bul dun`yada jek ko`riwshilik penen toqtatilg`an emes, al onin`
joqlig`i menen.
To`rt haqiyqatliq.
Birinshi haqiyqatliq - o`mir bul qayg`i-qa`siret. Sam`yutta-nikayda bilay delinedi «tuwiliw - qayg`i-
ha`siret, g`arriliq - qayg`i-ha`siret, awiriw - qayg`i-ha`siret, o`lim-qayg`i-ha`siret, jag`imli na`rseden
ayriliw- qayg`i-ha`siret, qa`legen na`rsen`e erispew, oni ala almaw- qayg`i-ha`siret». Buddizm o`mirdin`
tek qaran`g`i ta`replerin ko`rdi, jasaw quwanishi onin` ushin tanis emes edi.
Ekinshi haqiyqatliq - qayg`i-ha`sirettin` kelip shig`iwin tu`sindiredi. Budda qayg`i -ha`siret deregin
«jasawdi ku`sewde, la`zzetti ku`sewde, tirishilikti ku`sewde, o`limdi ku`sewde» dep ko`rsetedi, al
bulardin` barlig`i qayta tuwiliwlarg`a jetekleydi.
U`shinshi haqiyqatliq - ha`r qanday qayg`i-ha`sirettin` sebebi boladi. Solay eken bul qayg`i- ha`siretten
qutiliwg`a boladi, yag`niy «usi ku`sewlerden toliq azat boliw, oni ilaqtirip taslaw».
To`rtinshi haqiyqatliq - qayg`i - ha`siretten qutiliw jollarina erisiw mu`mkin. Bul jol segizlik jol bolip
tabiladi.
Segizlik jol. Jasawdi qa`lewden qutiliw an`sat emes. Bunin` ushin duris jol tan`law kerek. Duris jol
to`mndegilerdi o`z ishine aladi.
- To`rt haqiyqatliqti duris tu`siniw, duris sheshim qabillaw- o`z o`mirin`di tu`singen haqiyqatliqlarin`a
sa`ykes o`zgertiwge umtiliw.
- Duris so`z-o`tirikten, jaladan, turpayi so`zlerden alis boliw.
- Duris ha`reket- tiri janzatqa hazar bermew (aximasa), urliqtan tiyiw.
- Duris turmis ta`rizi- hadal jasawg`a a`detleniw.
- Duris ku`sh saliw- jaman oylar ha`m qa`lewler menen gu`resiw.
- Oydi duris bag`darlaw- barliq na`rsenin` o`tkinshi xarakterge iye ekenin tu`siniw, adamdi o`mirge
baylap turatug`in barliq na`rselerden waz keshiw, denege, sezimlerge, aqilg`a jek ko`riwshilik. O`z
gezeginde bul to`rt basqishqa iye. Da`slep biz o`zimizdin` taza, hesh na`rse menen ilaylanbag`an
aqilimizdi haqiyqatliqlardi an`lawg`a ha`m tu`siniwge qaratamiz. Ekinshi basqishta biz bul
haqiyqatliqqa isenemiz, sol gezde izleniw menen baylanisli bolg`an ta`shiwishleniwden qutilamiz ha`m
janimiz jay tabadi, kuwanishqa erisemiz. U`shinshi basqishta biz quwanishtin` o`zinen qutilamiz,
yag`niy o`z denemizde uliwma seziniwden qutilamiz. Aqirg`i to`rtinshi basqishta biz toliq qa`terjamliq,
biypa`rwaliq halatina erisemiz. Bul halatti Budda nirvana dep ataydi.
Nirvana. Bul so`z «nirva» feyilen aling`an bolip, o`rt o`shiriw, so`ndiriw degendi an`latadi, al kelbetlik
sipatinda - «joyitilg`an», «o`lgen», «tamamlang`an» degendi, atliq so`z sipatinda «joyitiliw», «son`i»,