Milliy ideologiya
Yüklə 0,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
74
3) Jabariya – ta`g`diri a`zel hu`kimin qatan` dep bilgenler 4) qadariya – insannin` erki o`inde dep biliwshiler 5) jahmiya – jahm ibn Saffon ta`repdarlari, yag`niy barliq ma`seleleni dozaq ha`m ja`nnetke baylanisli dep tu`sindiriwshiler 6) Murjiya – Alla bendesin u`mitsiz qilmaydi dewshiler Barliq ag`im mazhab, topar, partiya ja`ma`a`tleri fiqh ma`selesinde, namaz, ibadat ta`rtipleri, iymannin` manis-mazmuni tuwrali pikir talastiradi. Olar arasinda islam dininin` tiykarg`i talap ha`m aqidalarin inkar etetug`inlari da bar. Misali mu`tazil ag`imina go`re: - jamanliq ilahiy ta`g`dirden emes, al insannin` o`zinen - pasiq kisinin` imamlig`i haram - iyman bendenin` ta`jriybesinen, yag`niy eni o`zlestiriwinen ibarat bolip, aldinnan belgilenbeydi - Quran jaratilg`an, wa`hiy emes - qiyamette gu`na-sawaptin` ta`rezisi, esap-kitabi joq - a`wliyeler ka`ramati jalg`an - qiyamette Haq taalani ko`riw mu`mkin emes - ja`nnet xalqi da uyiqlaydi, aziqlanadi, o`ledi Bul ag`imlardin` o`z-ara talasi barkamaliqqa erisken adamlardin` diniy diyanat, islam ha`m iyman ma`nis-mazmunin an`lamastan, zahiriy na`rseler u`stinde, atamalar u`stinde o`z-ara tartisiwi. Tasavvuf ahli bolsa Allataala onin` zatin, ma`nis-mazmunina jetiwge umtilg`anlig`lari sebepli bunday ra`sim, qag`iydalarg`a uliwmaydan itibar bermegen. olardi a`hmiyetsiz dep esaplag`an. Sufiy jetik, ka`mil insanlar bolip, bunday talasqa meyil mazhabparastliqtan bilim ha`m isenim ma`selesinde bi qansha u`stin turg`an. Ha`zirgi zamanda Islamda diniy, sotsialliq ha`m siyasiy ma`selelerge Islamnin` mu`na`sibeti haqqinda 3 tiykarg`i ag`im bar bolip, olar o`z ko`z qaraslarin to`mendegishe an`latadi. Islam fundamentalizmi. Onin` tiykarg`i sistemasi, ko`z-qaraslari islamnin` fundamental printsipleri ha`r qanday sotsialliq du`ziinen pariq qilatug`in «Islam rawajlaniw jolin» belgilep beredi dep esaplag`an. Olar usi fundamental printsiplerdi qayta tiklew ha`m olarg`a a`mel qiliw ta`repdarlari. Lekin islam modernistlerine qarama-qarsi olar usi printsiplerdi ha`zirgi zaman talaplarina say qayta tu`sindiriw mu`mkin emes dep esaplaydi. Olar tradiotsonalistler kibi din ha`m siyasatti bir dep tu`sinedi, biraq olardan pariqli tu`rde islam menen millet ma`plerin bir yaki ku`ta` jaqin dep tu`sinedi. Islam tradiotsionalizmi. Olar Orta a`sir diniy aqidalarin izshil a`melge asirip, dindi ha`r qanday reformalawg`a qarsi shiqqan. Olardin` pikirinshe, dinde «itiqad esikleri jabiqdur». Olar milliy sana tarawinda islamdi milletshilikke qarsi qoyadi, yag`niy musilmanlar milletlerinen qatiy na`zer ja`miyette islam aqidalarina so`zsiz a`mel qiliwi kerek, u`mmetlerdin` barlig`i ten` huqiqli. Islam modernizmi modermizm zamanago`ylestiriw, ha`zirgi zaman sha`rayatlarina beyimlestiriw. Bul tar ma`nisinde Islam diniy ha`m sotsialliq ta`liymatin jan`asha, zaman sha`riyatlarina muwapiqlastiriw, islam dininn` siyasiy, huqiqiy, sotsialliq ma`selelerde sheshiwi lazim bolg`an mashqalalarg`a tiyisli aqidalalarin jan`asha tu`sindiriw, xojaliq turmisin ta`rtipke saliw ha`m Islam printsipleri tiykarinda rawajlaniwdin` jan`a modelleri ha`m jollarin islep shig`iw o`z aldina maqset etip qoyadi. Ken` ma`niste ha`zirgi sotsialliq turmis ha`m ilimiy texnikaliq rawajlaniwdin` talaplarina islam ta`liymatlarin beyimlestiriw ha`reketinen ibarat. Islam modernizmi dinde «Ijtiqad esikleri ashiqdur» printsipine a`mel qiladi. 75
Ijtiqad (arabsha umtiliw, g`ayrat etiw) diniy ha`m huqiqiy ma`seleler boyinsha pikir ju`ritiw printsipi. Orta a`sirlerde tek iri musilman faqihlari ha`m ilahiyatshilari mujtahidler ijtiqad huqiqna iye bolg`an. X a`sirde Islamnin` suppiylik bag`darindag`i sha`riyat nizamlari qa`liplesip, Islam aqidalari islep shig`ilg`annan keyin, ijtiqad esikleri jawip qoyildi» ilahiyat, huqiq, a`dep-ikramliliq ha`m sotsialliq ta`liymatlardi tek aldin`g`i ilahiyatshilarg`a uqsaw (tahdid qiliw) mu`mkin dep esaplag`an. XIX a`sirdin` aqirina kelip Islam dini reformalari ijtiqad huqiqin ja`ne tiklegen. Qurandi ha`m Islam ta`liymatin jaqsi bilgen ha`r bir bilimdan musilman ijtiqad etiwi mu`mkin dep esaplang`an. Diniy ekstremizm ha`m fundamentalizm-belgili bir diniy konfessiya ha`m sho`lkemlerdegi fantik elementlerdin` iskerlik ideologiyasi. Fanatizm o`z aqidasinin` sha`k-shubhasiz tuwrilig`ina isenip, basqa partiya ha`m mazhablardi pu`tkilley biykar etip, olardi ta`n almaw, balki olardin` diniy tiykarlarin buziwda ayiplap, olarg`a qarsi uris ashiwg`a shaqiratug`in faktorlardan bolip tabiladi. Diniy fanatizm diniy ekstremizm ha`m terrorizmge negiz tayarlaydi. Fundamentalizm belgili bir din ju`zege kelgen da`wirge qaytiw ha`m bul jol menen zamannin` barliq mashqalalarin sheshiw mu`mkin degen pikirdi alg`a su`riwshi bag`dar. Fundamentalizm ibarasi da`slepki reet Birinshi jer ju`zlik uris aldinda ju`zege kelgen protesttantizmdegi ortodoksal ag`imlardi an`latiw ushin qollanilg`an. Bul ag`im 1910-jildan keyin usi atama menen atala basladi. Fundamentalistler xiristianliqtin` da`stu`riy aqidalarina, a`sirese, Bibliyanin` absolyut jetikligine isenimdi bekkemlewdi, oni so`zbo`-so`z tu`siniwge qatan` a`mel qiliwdi talap qildi. Bul ag`im keyin ala Amerikada ken` tarqalip, 1919 jili Filadel`fiyada Du`n`ya xiristian fundamentalistleri assotsiatsiyasina tiykar salindi. XX a`sirdin` 80-90 jillarinda pu`tkil du`n`yada diniy faktordin` belsendilesiwi buring`i sovetlerden keyingi ma`kanda da o`z sa`wleleniwin tapti. Bul da`wir ja`miyet rawajaniwinda bir ta`repten. Diniy isenimnin` sotsialliq-ma`deniy turmistag`i ta`biyiy statusi tiklenip atirg`an, ekinshi ta`repten, usi tiykarda ayirim ideologiyaliq qarama-qarsiliqlar tuwiliw waqti boldi. Konstitutsiyamizda belgilep qoyilg`aninday, kontitutsiyaliq du`zimdi zorliq penen o`zgertiwdi maqset etip qoyiwshi, respublikanin` svereniteti, bir pu`tinligi ha`m qa`wipsizligine puxaralardin` konstitutsiyaliq erkinliklerine qarsi shig`iwshi, uristi, sotsialliq milliy, rasaliq ha`m diniy ala awizliqti tarqatiwshi, xaliqtin` salamatlig`i ha`m ruwxiylig`ina qa`wip tuwdiriwshi, sonday-aq a`skeriylestirilgen birlespelerdin`, milliy ha`m diniy ruwxdag`i siyasiy partiyalardin` ja`ne birlespelerdin` du`ziliwi ha`m iskerligi qaag`an etiledi. O`zbekstang`a baylanisli islam fundamentalistleri qa`wipi aqidaparastliqti en jaydiriw, bul jol menen musilmanlardin` reformator ma`mleketke isenimin joq etiwge uriwda o`z ko`rinisin tappaqta. Bunday toparlar bekkemlenip baratirg`an uliwmamilliy birdemlik, milletlerara ha`m puqaraliq tatiwliqqa qarsi ha`reket etpekte. Demokratiya ha`m du`n`yaliq ma`mleket tu`siniklerin, isenim erkinligiine tiykarlang`an ko`p konfessiyali du`n`yaliq ja`miyetti abroysizlandiriwg`a bag`darlang`an ha`reketlerin a`melge asirmaqta. Bunday diniy ekstremizm ha`m fundamentalizmge tiykarlang`an ag`imlarg`a vahhabiylik «Xizb ut-tahrir» akromiyler jatadi.
Qadag`alaw ushin sorawlar Islam dininin` o`zinen aldin`g`i dinlerge bolg`an su`na`sibeti qanday Islamnin` bes parizi nelerden ibarat Islam dinindegi iyman qag`iydalari qanday
Yüklə 0,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|