67
«Ag`alar bul is avesti»
«Qashan jiynar adam esti...» dep qaraqalpaq tilinde «Avesti» so`zin qollanadi. Bul bizin` tilimizde
qollanip kelgen o`li so`z «Avesto» so`zinin` ekvivalentine uqsaydi. Berdax qollang`an bul so`z bizin`
ilimpazlardin` tu`sindirmeli so`zliginde «Tan` qalarliq» dep da`lilengen. Olay bolsa xalqimiz
«Avestoni», «Tan`qalarliq» shig`arma dep atag`anda bolar. «Avesto» o`mirge jol ko`rsetiwshi degendi
an`latsa, a`lbette ol tan`qalarliq, xa`wesin` ketetug`in, nadanliq, zorliq, doxmet siyaqli jamanliqlardi
qaralag`an, tek jaqsiliqqa shaqirg`an do`retpenin` atin, bizin` babalarimiz o`z tilinin` ses qurlisina
baylanisli «Aves» dep atag`ani logikag`a tuwra keledi.
Jumaqlap aytqanda «Avesto» so`zi-muxaddes kitap ideyalarinin` qaraqalpaqlardin` tu`p babalari
arasinda ken` tarqalg`anina, eldin` onin` ideyalari menen jasag`anlig`ina guman joq. Sonin` menen birge
ol bizin` xalqimizdin` tariyxiy xaliq retinde dun`ya tsivilizatsiyasinda ulesi bar ekenligin ko`rsetetug`in
derek. Bul derekti elede teren`rek izertlep oni ruwxiy baylig`imiz, tariyxiy miyrasimiz retinde qabil etip
xalqimizdin` xasil na`silinin` a`xmiyetin jaslarg`a tu`sindirip oni tarbiyanin` xizmetine qoyiw juda
a`xmiyetli ha`m sawapli is.
68
Islam filosofiyasi ideyalarinin` Orta Aziya xaliqlarinin` milliy ideologiyasinin` qa`liplesiwine
ta`siri
Joba
1. Islam dininin` mazhablari
2. Islam dininin` tiykarg`i nizam qag`iydalari
3. Islamnin` tiykarg`i ideologiyaliq ag`imlari
4. Islamnin` sotsialliq
–
siyasiy ag`imlari
Tayanish tu`sinikleri
Islam. Quran, Muhammed payg`ambar, iyman, bes pariz, ilahy kitaplar, insan, sunniylik, shialik,
xorijiylik, xanafiya, ma`likiya, shofiyya, xanbaliya, jafriya, sha`riyat, ka`pir, shirk, murtad, munapiq,
umma, ilm, islam filosofiyasi. fundamentalizm, modernizatsiya.
«Islam» atamasi Allanin` o`z wa`hiyi arqali ma`lim etilgen mazmuni, «itaat ha`m boysiniw»,
«Allag`a o`zin bag`ish etiw».
Islamg`a shekemgi barliq dinler bir qa`wimge, `ir milletke yaki belgili bir territoriyag`a tiyisli
bolsa, Islam Allataala ta`repinen jer ju`zindegi barliq adamzatqa jiberilgen aqirg`i dindur. Bu`gingi
ku`nde 172 ma`mlekettin` 1,5 milliard xalqi islamg`a isenedi.
Islam dini o`zinen aldin`g`i haq dinlerge su`yenedi, ol Alla ta`repinen jiberilgen to`rt kitapti ta`n
aladi.
Allataala jiberilgen dinler million jillar o`tiwi menen umtilip, patshalar, ruwhaniyler ta`repinen o`z
maqset, ma`plerin go`zlep o`zgertiwshiler kirgizile bergennen keyin, o`z haslin da`slepki ma`nis-
mazmunin, a`hmiyetin jog`altqan. Na`tiyjede adamlar nadanlasip, jamanliqtin` ko`beygen, ja`ne ko`p
qudayliqq but sanamlarg`a tabina baslag`an. A`ne usinnan keyin Allataala waqti-waqti menen insanlar
ishinen elshi-payg`ambarlar tan`lap alip, o`z so`zin adamlarg`a jetkizip turg`an.
Quran Alla ta`repinen jiberilgen son`g`i kitap, al Muhammed payg`ambar son`g`i elshi dep ta`n
alindi.
Qurani ka`rim 14 a`sir aldin qaydan jiberilogen bolsa, solayinsha, hesh bir o`zgertirilmesten,
na`silden-na`silge etip, bizge shekem jetip kelgen. Qurannin` 15 «Hijr» su`resi, 9 ayatinda «A`lbette, bul
zikrdi (yag`niy Qurandi) Biz o`zimiz inam ettik ha`m oni o`zimiz asirawshimiz delingen, yag`niy
Allataala Qurandi o`zi qorg`aytug`inlig`in bildiredi.
Insannin` en` birinshi dini Allanin` birligine iseniwden ibarat edi. Oni adamlar arasinan tan`lag`an
payg`ambarlar jetkizgen. Dinnin` haqiyqiy iyesi Alla tala. O`tken barliq payg`ambarlar u`yretken din
ma`nis mazmuni jag`inan musilmanliqtan basqa ha`diyse emes. Allanin` ha`mme ushin dini bireu
–
tek o`zime g`ana isenim-itoatdan ibarat bolg`an islam dini, musilmanshiliq.
Quran ka`rim ko`z qarasinan dinnin` tiykari bir bolip, sha`riyatlari ha`r qiyli Alla tala Islam
dininin` aqirg`idan boliwin ixtiyar etti. Muhammed allayhissalam sha`riyati bolsa o`zinen aldin`g`i
barliq sha`riyatlardi biykar etti. Bul en` jetilisken sha`riyat bolip, kamalatqa erisken insanlar ushin
barliq zaman ha`m barliq ma`kang`a say keletug`in sha`riyatdur. Solay eken Muhammed allayhis-
salamnin` aldin`g`i payg`ambarlar da musilman esaplanadi.
Xristian dini yahudiy dininin` o`zinen aldin kelgenligi haqqinda Dinin tn aladi. biraq xiristian
kelgennen keyin ol din hu`kimin jog`altqan deydi. Yaudiyler bolsa xiristianliqti ta`n almaydi.
69
Xristian isenimine go`re Iysa dini en` son`g`i ha`m uliwmaliq din bolip, ha`zireti Iysa pu`tkil
insaniyatti qutqariw ushin kelgen, adamlar gu`nalari ushn o`zin qurban etken.
Allataala Qurani Ka`rimde bilay deydi: «Eslen`, Iysa ibn Ma`ryam: «A`y Israil a`wladi, men
Allanin` sizlerge jibergen payg`ambariman. Men o`zimnen aldin`g`i Tawratti tastiyiqlawshi ha`m
o`zimnen keyin keletug`in Ahmad isimli bir payg`ambar haqqinda xosh xabar beriwshimen» degen
eken» (61-»Saf» su`resi, 6-ayat).
Muhammed so`zi arab tilinde «maqtawg`a sazawar, madh etiwshi» degen ma`nisti bildiredi.
Ahmad so`zi menen tu`birles. Ahmad Muhammed payg`ambarimizdin` ekinshi ati (570-632)
622xidjira jilinan 630 jilg`a shekem ma`dinde bolg`an Quran su`re 6236 ayattan turadi. U`sh
haqiyqat. Iyman, Islam,Ixsan Imn
–
7 Islam ixson aqidalarg`a ha`mel qiliw.
Islam dini to`iendegiler tuwrali ta`lim beredi.
- barliq dinler da`slepki gezde ma`nis-mazmunina qaray br din bolip kelgen bolsa da, olardin`
sha`riyatlarinda, yag`niy nizam qag`iydalarinda, ibata etiw jollarinda qayshililar bolg`an. Allatala
Islamdi kamalg`a jetkizip, oni pu`tkil adamzatqa bir sha`riyat qilip tu`sirdi. Sol sebepli da`slepki
dinler alip kelgen sha`riyatlar biykar qilindi. Basqa dindegiler islamnin` tu`p ma`nisin toliq, teren`
u`yrenip, iyelegennen keyin, Islam dini pu`tkil jer ju`zinde birden bir din bolip qaliwi so`zsiz;
- Muhammed alayhissalam payg`ambarlig`i menen a`welgi payg`ambarlardin` ta`liymatlarinin`
ko`pshilgi biykar boldi. Muhammed alayhissalam ergen adamlar barliq payg`ambarlarg`a ergen boladi;
- Allanin` bazi payg`ambarlarina isenip, baziloarina isenbegen Adam haqiyqiy ka`pirdur;
- ha`r qiyli dindegi adamlar boysinip atirg`an payg`ambarlardi jamanlaw, mazaqlaw uliwma
mu`mkin emes, o`ytkeni olar da haqiyqatinda Alla ta`repinen jiberilgen bolip, adamlar arasinda jeke
qudayliqti na`siyatlag`an, olardi duris jolg`a baslag`an. Biz olardin` ha`mmesine iseniwdi buyiramiz;
- o`tken payg`ambarlar ma`lim bir xaliqqa, belgili bir zamang`a jiberilgen bolsa, Muhammed
alayhissalamg`a jiberilogen islam dini pu`tkil a`lemge, insaniyatqa jiberilgen bolip, tap qiyamet ku`nine
shekem a`mel qiladi. Islam aqirg`i din, Quran aqirg`i ilahiy kitap;
- Islamda barliq adamlar iyelegen statusi, lawazimi, baylig`i, milleti, rassasi menen pariqlanbaydi,
ba`lki qilg`an jaqsi
–
jaman a`melleri menen pariqlanadi;
Islam ha`m Quran arliq zamanlarda da Alla tala nin` tikkeley qorg`awinda.
Islamda dinge kiriw ushin zorlaw, ma`jbu`rlew joq, tek og`an shaqiriladi. Islam butqa siyiniwdi
n`adag`an etip, insanlarg`a insanliqti, ulliliqti, ta`biyiy erkinlikti qaytarip beredi. Adamlar tek Allanin`
aldinda g`ana qul, basqalar aldinda erkin, Alladan basqa hesh kimnen, hesh na`rseden qoriqpawg`a,
Alladan basqa hesh kimge, hesh na`rsege siyinbawg`a shaqiradi.
Islam dini Orata Aziyag`a VIII a`sirde arablardin` bul aymaqti jawlap aliwi menen kirip keldi.
674-705 jillari Ubaydullah ibn Zied basshilig`inda, 7-4-715 jillari Qutayba ibn Muslim al-Bohiliy
basshilig`inda Xorasan, Maverennaxr, Qashg`arg`a shekemgi jerlerdi basip aladi ha`m bul jerlerde islam
Dinin ornatadi.
VIII-IX a`sirlerde Arab xalifatlig`i ku`shli rawajlang`an imperiyag`a aylanadi. A`sirese Abbasiyler
dinastiyasi da`wirinde (750-1258) xalifaliqtin` gu`llep-jaynag`an da`wiri bolip tabiladi.
Arab xalifatlig`i 632-1258 jillari aralig`inda dawam etti. Onnan keyin Misir Abbasiy xalifatlig`i
1261- jildin` 1517 jilg`a shekem, Osmanlilar xalifatlig`i 1517 jildan 1924 jilg`a shekem hu`kim su`rdi.
Islamda bes diniy-huqiqiy mazhab ju`zege kelgen. Sonnan su`nniylikte xanafiya, ma`likiya,
shofiyya, xanbaoiya, shialikte jafariya mazhablari.
Su`nniylikte xanafiya mazhabi Imam ag`zam mazhabi dep te ataladi. Og`an barliq
musilmanlardin` 47 payizi kiredi. Onin` tiykarin saliwshi Abu Xanifa Nu`man ibn Sobit (677-767)