Milliy ideologiya

 

67 

«Ag`alar bul is avesti» 

«Qashan  jiynar  adam  esti...»  dep  qaraqalpaq  tilinde  «Avesti»  so`zin  qollanadi.  Bul  bizin`  tilimizde 

qollanip  kelgen  o`li  so`z  «Avesto»  so`zinin`  ekvivalentine  uqsaydi.  Berdax  qollang`an  bul  so`z  bizin` 

ilimpazlardin`  tu`sindirmeli  so`zliginde  «Tan`  qalarliq»  dep  da`lilengen.  Olay  bolsa  xalqimiz 

«Avestoni»,  «Tan`qalarliq»  shig`arma  dep  atag`anda  bolar.  «Avesto»  o`mirge  jol  ko`rsetiwshi  degendi 

an`latsa,  a`lbette  ol  tan`qalarliq,  xa`wesin`  ketetug`in,  nadanliq,  zorliq,  doxmet  siyaqli  jamanliqlardi 

qaralag`an,  tek  jaqsiliqqa  shaqirg`an  do`retpenin`  atin,  bizin`  babalarimiz  o`z  tilinin`  ses  qurlisina 

baylanisli «Aves» dep atag`ani logikag`a tuwra keledi. 

Jumaqlap  aytqanda  «Avesto»  so`zi-muxaddes  kitap  ideyalarinin`  qaraqalpaqlardin`  tu`p  babalari 

arasinda ken` tarqalg`anina, eldin` onin` ideyalari menen jasag`anlig`ina guman joq. Sonin` menen birge 

ol bizin` xalqimizdin` tariyxiy xaliq retinde dun`ya tsivilizatsiyasinda ulesi bar ekenligin ko`rsetetug`in 

derek. Bul derekti elede teren`rek izertlep oni ruwxiy baylig`imiz, tariyxiy miyrasimiz retinde qabil etip 

xalqimizdin`  xasil  na`silinin`  a`xmiyetin  jaslarg`a  tu`sindirip  oni  tarbiyanin`  xizmetine  qoyiw  juda 

a`xmiyetli ha`m sawapli is.  

 

---

 

68 

Islam  filosofiyasi  ideyalarinin`  Orta Aziya xaliqlarinin` milliy ideologiyasinin` qa`liplesiwine 

ta`siri 

 

Joba 

1. Islam  dininin` mazhablari  

2. Islam dininin` tiykarg`i  nizam  qag`iydalari  

3. Islamnin`  tiykarg`i  ideologiyaliq  ag`imlari  

4. Islamnin`  sotsialliq 

–

 siyasiy  ag`imlari  

 

Tayanish tu`sinikleri 

Islam. Quran, Muhammed payg`ambar,  iyman, bes pariz, ilahy kitaplar,  insan, sunniylik,  shialik,  

xorijiylik,  xanafiya,  ma`likiya,  shofiyya,    xanbaliya,  jafriya,  sha`riyat,  ka`pir,  shirk,  murtad,  munapiq, 

umma, ilm, islam  filosofiyasi.  fundamentalizm,  modernizatsiya. 

 

«Islam»  atamasi  Allanin`    o`z    wa`hiyi  arqali    ma`lim  etilgen  mazmuni,  «itaat  ha`m  boysiniw», 

«Allag`a  o`zin bag`ish etiw». 

Islamg`a  shekemgi  barliq    dinler  bir  qa`wimge,  `ir  milletke  yaki  belgili  bir    territoriyag`a    tiyisli 

bolsa,  Islam  Allataala  ta`repinen  jer  ju`zindegi    barliq    adamzatqa    jiberilgen  aqirg`i  dindur.  Bu`gingi 

ku`nde 172 ma`mlekettin` 1,5  milliard xalqi  islamg`a  isenedi. 

Islam dini  o`zinen aldin`g`i haq  dinlerge su`yenedi, ol Alla ta`repinen jiberilgen  to`rt kitapti ta`n 

aladi. 

Allataala jiberilgen dinler million jillar  o`tiwi menen umtilip,  patshalar, ruwhaniyler ta`repinen o`z 

maqset,  ma`plerin  go`zlep    o`zgertiwshiler  kirgizile    bergennen  keyin,  o`z  haslin    da`slepki  ma`nis-

mazmunin,  a`hmiyetin  jog`altqan.  Na`tiyjede    adamlar    nadanlasip,    jamanliqtin`    ko`beygen,  ja`ne  ko`p  

qudayliqq  but  sanamlarg`a  tabina baslag`an.  A`ne usinnan keyin Allataala  waqti-waqti menen insanlar 

ishinen elshi-payg`ambarlar tan`lap alip, o`z  so`zin  adamlarg`a jetkizip turg`an. 

Quran  Alla  ta`repinen  jiberilgen  son`g`i  kitap,  al  Muhammed  payg`ambar    son`g`i  elshi    dep  ta`n 

alindi. 

Qurani  ka`rim  14  a`sir  aldin    qaydan  jiberilogen  bolsa,  solayinsha,  hesh  bir    o`zgertirilmesten,  

na`silden-na`silge  etip, bizge  shekem jetip kelgen. Qurannin` 15 «Hijr» su`resi, 9 ayatinda «A`lbette, bul 

zikrdi  (yag`niy  Qurandi)  Biz    o`zimiz    inam    ettik    ha`m  oni    o`zimiz    asirawshimiz  delingen,  yag`niy 

Allataala Qurandi   o`zi  qorg`aytug`inlig`in bildiredi. 

Insannin` en` birinshi dini Allanin` birligine  iseniwden ibarat edi. Oni  adamlar arasinan tan`lag`an  

payg`ambarlar  jetkizgen.  Dinnin`  haqiyqiy    iyesi    Alla  tala.  O`tken  barliq  payg`ambarlar  u`yretken  din 

ma`nis mazmuni jag`inan  musilmanliqtan basqa   ha`diyse emes.  Allanin`  ha`mme ushin  dini bireu 

–

 

tek  o`zime  g`ana isenim-itoatdan ibarat bolg`an   islam dini,  musilmanshiliq. 

Quran  ka`rim  ko`z    qarasinan  dinnin`  tiykari  bir  bolip,    sha`riyatlari  ha`r  qiyli  Alla  tala  Islam 

dininin`    aqirg`idan  boliwin    ixtiyar  etti.  Muhammed    allayhissalam    sha`riyati  bolsa    o`zinen    aldin`g`i  

barliq    sha`riyatlardi  biykar  etti.    Bul  en`    jetilisken  sha`riyat  bolip,    kamalatqa    erisken  insanlar  ushin 

barliq    zaman  ha`m  barliq  ma`kang`a  say  keletug`in  sha`riyatdur.  Solay  eken  Muhammed    allayhis-

salamnin`  aldin`g`i payg`ambarlar  da musilman  esaplanadi. 

Xristian  dini   yahudiy   dininin`  o`zinen  aldin kelgenligi haqqinda Dinin tn  aladi. biraq  xiristian   

kelgennen keyin ol din  hu`kimin jog`altqan  deydi. Yaudiyler  bolsa  xiristianliqti ta`n almaydi. 

---

 

69 

Xristian  isenimine  go`re    Iysa    dini  en`    son`g`i    ha`m  uliwmaliq    din  bolip,    ha`zireti  Iysa  pu`tkil 

insaniyatti qutqariw ushin kelgen,  adamlar  gu`nalari  ushn  o`zin  qurban  etken. 

Allataala  Qurani  Ka`rimde    bilay  deydi:  «Eslen`,  Iysa    ibn    Ma`ryam:  «A`y    Israil    a`wladi,  men 

Allanin`    sizlerge        jibergen  payg`ambariman.    Men  o`zimnen  aldin`g`i    Tawratti  tastiyiqlawshi    ha`m  

o`zimnen  keyin  keletug`in  Ahmad    isimli  bir  payg`ambar    haqqinda    xosh  xabar    beriwshimen»    degen 

eken» (61-»Saf» su`resi, 6-ayat). 

Muhammed    so`zi  arab  tilinde  «maqtawg`a  sazawar,  madh    etiwshi»  degen  ma`nisti  bildiredi.  

Ahmad      so`zi  menen  tu`birles.  Ahmad    Muhammed    payg`ambarimizdin`    ekinshi  ati  (570-632) 

622xidjira    jilinan  630    jilg`a  shekem  ma`dinde  bolg`an    Quran  su`re    6236  ayattan    turadi.    U`sh  

haqiyqat. Iyman,  Islam,Ixsan Imn 

–

 7 Islam  ixson  aqidalarg`a ha`mel qiliw. 

Islam  dini to`iendegiler  tuwrali  ta`lim beredi. 

-  barliq    dinler  da`slepki  gezde    ma`nis-mazmunina  qaray  br  din  bolip  kelgen    bolsa  da,  olardin`  

sha`riyatlarinda,  yag`niy  nizam    qag`iydalarinda,  ibata    etiw    jollarinda  qayshililar  bolg`an.    Allatala 

Islamdi    kamalg`a  jetkizip,    oni  pu`tkil    adamzatqa    bir  sha`riyat  qilip    tu`sirdi.  Sol  sebepli    da`slepki  

dinler  alip  kelgen    sha`riyatlar  biykar  qilindi.  Basqa  dindegiler  islamnin`    tu`p    ma`nisin  toliq,  teren` 

u`yrenip, iyelegennen keyin,  Islam  dini pu`tkil jer ju`zinde  birden bir din bolip qaliwi so`zsiz; 

-  Muhammed    alayhissalam    payg`ambarlig`i  menen  a`welgi    payg`ambarlardin`    ta`liymatlarinin`  

ko`pshilgi biykar boldi. Muhammed  alayhissalam ergen  adamlar  barliq  payg`ambarlarg`a  ergen boladi; 

-  Allanin`  bazi  payg`ambarlarina isenip, baziloarina isenbegen Adam  haqiyqiy  ka`pirdur; 

-  ha`r  qiyli    dindegi  adamlar  boysinip  atirg`an    payg`ambarlardi  jamanlaw,    mazaqlaw    uliwma 

mu`mkin emes,  o`ytkeni  olar da haqiyqatinda  Alla ta`repinen jiberilgen  bolip, adamlar  arasinda  jeke  

qudayliqti  na`siyatlag`an,  olardi duris  jolg`a baslag`an. Biz  olardin`  ha`mmesine iseniwdi  buyiramiz; 

-  o`tken    payg`ambarlar    ma`lim    bir    xaliqqa,  belgili  bir  zamang`a  jiberilgen  bolsa,  Muhammed  

alayhissalamg`a jiberilogen islam dini pu`tkil a`lemge,  insaniyatqa jiberilgen bolip, tap qiyamet  ku`nine 

shekem a`mel qiladi. Islam  aqirg`i din, Quran   aqirg`i  ilahiy kitap; 

- Islamda  barliq  adamlar iyelegen statusi, lawazimi, baylig`i, milleti, rassasi menen pariqlanbaydi, 

ba`lki  qilg`an  jaqsi 

–

 jaman a`melleri menen  pariqlanadi; 

Islam  ha`m Quran arliq  zamanlarda da  Alla tala nin`  tikkeley  qorg`awinda. 

Islamda  dinge kiriw  ushin zorlaw,  ma`jbu`rlew  joq,  tek og`an  shaqiriladi. Islam butqa  siyiniwdi  

n`adag`an  etip,   insanlarg`a  insanliqti,  ulliliqti, ta`biyiy erkinlikti qaytarip beredi. Adamlar tek  Allanin`  

aldinda g`ana  qul,  basqalar  aldinda erkin,  Alladan basqa hesh kimnen,  hesh na`rseden   qoriqpawg`a, 

Alladan basqa hesh kimge, hesh na`rsege  siyinbawg`a shaqiradi. 

Islam  dini  Orata  Aziyag`a  VIII  a`sirde    arablardin`    bul  aymaqti    jawlap  aliwi    menen  kirip  keldi. 

674-705  jillari  Ubaydullah    ibn  Zied    basshilig`inda,  7-4-715  jillari  Qutayba  ibn  Muslim  al-Bohiliy  

basshilig`inda Xorasan,  Maverennaxr, Qashg`arg`a shekemgi  jerlerdi basip aladi ha`m bul jerlerde islam  

Dinin ornatadi. 

VIII-IX a`sirlerde Arab  xalifatlig`i ku`shli rawajlang`an  imperiyag`a aylanadi. A`sirese Abbasiyler  

dinastiyasi da`wirinde  (750-1258)  xalifaliqtin`  gu`llep-jaynag`an da`wiri bolip tabiladi. 

Arab  xalifatlig`i  632-1258 jillari  aralig`inda dawam etti. Onnan keyin Misir Abbasiy  xalifatlig`i 

1261- jildin` 1517 jilg`a shekem, Osmanlilar xalifatlig`i  1517 jildan 1924 jilg`a shekem hu`kim su`rdi. 

Islamda  bes    diniy-huqiqiy    mazhab  ju`zege  kelgen.  Sonnan  su`nniylikte    xanafiya,    ma`likiya,  

shofiyya, xanbaoiya, shialikte jafariya  mazhablari. 

Su`nniylikte      xanafiya  mazhabi  Imam  ag`zam    mazhabi    dep  te  ataladi.  Og`an    barliq  

musilmanlardin`    47  payizi    kiredi.    Onin`  tiykarin  saliwshi  Abu    Xanifa    Nu`man    ibn  Sobit  (677-767) 

---