Milliy ideologiya
Yüklə 0,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
63
iyesi, onin` ko`zleri quyash, aspandag`i juldizlar onin` lipasi. Otar (ozar) degen uli alaw (ot), xatinlari bultlardan jawg`an jamg`irlardur» dep ko`rsetilgen. Sonday-aq «Otardi» alawdi qorg`aytug`in ilax (quday) depte keltiredi. Avestoda Axura Mazdadan Zamini ha`mmeden ko`re baxitliraq bolg`an du`n`yada ekinshi jay qaysi « dep sorag`anda ol «Uy biykesi baxtiyar, perzentleri shadiman, ha`miyshe alaw gu`rildep turatug`in uy» dep juwap bergen. Demek uydin` basshisin, «Otag`asi» dep tu`siniw «Otin` o`shpesin» degen tileklerde sol zardushtiylik penen baylanisli. «Avesto» da qurbanliqta, sadaqalarda soyilg`an mallardin`, gellesin hu`rmetli adamlarg`a tartiwdi tapsirg`an. Olay bolsa soyilg`an mallardin` gellesin ritual retinde jasi ullilarg`a, belgili kisilerge, ullamalrg`a, ishan-axunalarg`a tartiw ha`m onnan jaqsi niyetke qaratilg`an so`zlerdi esitiw qaraqalpaqlardin` atayi-babayi qa`dimiy a`deti retinde zardushtlik dininen olardin` sanasina sindirilgen da`stu`r ekenligine guman qaldirmaydi. Sonday-aq qa`zirge deyin qaraqalpaqlar arasinda qurbanliqqa soyilg`an maldin` etin u`lestiriw zardushtliktegi «Qurbanliqqa shaling`an maldin` go`shi ibadattan son`, ruwxaniylerge ha`m ibadatqa qatnasiwshilarg`a bo`lip berilsin» degen tapsiriqtin` orinlaniwi bolip esaplanadi. «Avesto»da tawipshilikke o`zgeshe itibar berilgen, tawipshilikti keseldi dawalaw o`neri ha`m uliwma sawliqti saqlaw a`disi retinde belgilengen. «Avesto»da dawalawdin` u`sh tu`ri ko`rsetilgen olar pishaq- operatsiya arqali, o`simlik ugitlari arqali ha`m so`z arqali emlewler eken. Birinshi ta`wip Trita degen shipakerge Axura Mazda aspannan on min` shipabag`ish o`simlikler jibergen. Avesto tekstlerinen malim boliwinsha ol da`wirden adamlardi shipabag`ish ugitlar arqali bezgek, qishima keselliklerinen emlegen. Jilannin` za`ha`rinen saqlawdi bilgen. Onda ha`tteki ta`wipke haqi to`lew mug`darinda belgilengen. Vandidot dep atalg`an onin` bir kitabinda shan`araq basshisi awir jaraqattan operatsiya menen dawalansa ta`wipke siyir yamasa o`giz, al uriw yaki el ag`asin dawalasa at jegilgen arba beriwdi belgilegen ha`m bunday xaqi to`lew bizin` xaliq arasinda ko`plep ushirasqanlig`i tu`rli dereklerden belgili. «Avesto»da nasildin` pa`kligine, shan`araqtin` mazmunlig`ina o`zgeshe itibar berilgen. Onda ag`a- qarindas, tuwisqan, ag`ayinlerden quda boliw ju`da` qaralang`an. Uya ha`m neke jaratiwshinin` talabina mas kelgennen keyin g`ana du`ziledi. Sonliqtan oni buziw qadag`an dep belgilengen. Bizin` xalqimizdin` «Neke aspanda qiyiladi» degen so`zide sonnan qalg`an bolsa kerek. Egerde jan uyada a`depsizlik ju`z berse, buziqshiliq ushirassa ayiplilar du`rre menen jazalaniwi tiyis bolg`an. Bilkastan erge shiqpay ju`rgen qizdi, qapqa salip du`rrelegen. Shamasi «qapqa salip sabasan`» degen xalqimizdin` gapide sonnan qalg`an bolsa kerek. Al bilkastan uylenbey ju`rgen jigittide eli du`rre urip jazalag`an ha`m beline temir qamar baylap ju`riw tapsirilg`an. Xaliqtin` tili eldin` a`sirlerdegi sirin ashiwg`a, tariyxin bildiriwge xizmet etetug`in ten`i tayi joq hasil g`a`ziyne. Alimlardin` izertlewlerine qarag`anda da`slep «Avesto»nin` apsanalari, saltanatliq qosiqlari, uzaq jillar dawaminda Turan xaliqlari ta`repinen yadlap alinip aytilip kelingen. Keyinrek olardin` birikpesi retinde «Avesto» ju`zege kelgen. Ol Sogd ha`m Baktriya tiline jaqin grek jaziwi menen parpiya jaziwinin` qosilispasi tu`rinde payda bolg`an. Bul «Avesto» atamasi menen tariyxta qalg`an. Onin` tili bizin` eramizdin` min` jil burin aq so`ylew tili emes, al tabiniw tili xizmetinde qalg`an. «Avesto» kitaplari bizin` eramizdan VI-a`sir burin Akmaniyler diynastiyasi da`wirinde qa`dimgi parsi tiline eramizdin` III-a`sir burin Orta parsi tili bolg`an pekleviyge tarjiyma qiling`an. Lekin zardushlik ruwxaniylerinin` qolinda «Avesto» xatinin` nusqasi muxaddes jaziw retinde ha`mme waqit saqlanip kelgen. Arablar Irandi basip alg`annan keyin onin` ruwxaniyleri Xindistang`a qashqan. Bombey shaxarinde onin` jamaalari ha`zirgeshe «Avesto»nin` xasil nusqasin saqlap kelgen. Ol 27 tomnan ibarat bolip tek «Avesto»nin` barliq kitabinin` jetiden birisin quraytug`in uqsaydi. Frantsuz ilim izertlewshisi
64
Anketil` Dyuperon degen kisi zardushtilerdin` sol jamaasi arasinda jasap «Avesto»nin` tilin ha`m jaziwin u`yrenip oni 1771 jili tarjiymalap baspadan shig`arg`an. Adamnin` isimlerinin` manisinende tariyxti an`law, babalar turmisinan xabarlaniw, o`zlikti tu`siniw mu`mkinshilikleri boladi. Aytayiq xaliqlarimiz arasinda jiyi-jiyi ushrasatug`in «Auez», «Auezxan», «Auezjan» degen isimlerdegi «Auez» degen so`zdin` ma`nisi ne Ol so`zdin` o`zi so`zliklerde ushiraspaydi. Ol eski so`zlerdin` yag`niy «o`li» so`zlerdin` qatarina jatadi. Al shin ma`nisinde «Auez» benen «Avesto» nin` baylanisi joqpa eken. Qaraqalpaqlarda ken` qollanip ju`rgen «Aues» so`zide Avestodan negiz almag`anba eken Bizin` pikirimizshe babalarimiz «Auestoni» ma`n`gi bayraq etip onin` joqarida keltirilgendey ruwxiylig`inin` tiykari retinde qa`dirlegen bolsa, onda olar qalay ol muxaddes qubilisqa ha`wesi ketip, balalarina og`an baylanisli isimlerin qoymawi mu`mkin eken
«Avesto» da Da`wlet qusi haqqinda tu`sinikler ondag`i «xumiy» so`zin «qutli», «baxitli» dep tu`sindiriw onnan miyras bolip qalg`an respublikamiz gerbindegi «quma qus» belgisi bizdin` elimizdin` mamleketshiliginin` to`rkini teren`de ekeni ko`rsetedi. Sonin` menen qatar bizin` dastanlarimizdag`i (Edige), awiz eki a`debiyatimizdag`i da`wlet qusi haqqinda pikirler babalarimizda zardushtlik dininen qalg`anin ko`remiz. Ajiniyazdin` «Quba qus» qosig`inin` ideyaliq mazmunida baxitti shaqirw retinde sol zamannan qalg`an tu`siniklerdin` bir ko`rinisi bolsa kerek. Sonday-aq «Avesto»dag`i jer suw atlarida bizin` babalarimizdin` jasag`an jerlerine tuwra keledi. Aytayiq onda gezlesken «jurttin` qa`wimnin`» ati dep jariyalang`an say yamasa bizin` babalarimiz jaylag`an «Ata jurti Turkstandag`i jerge» yag`niy sayramag`a tuwra keledi. Al, «Turan» degen so`zde «Avesto»da «tura», «qoriqpas, baxadir» degendi an`latip, ondag`i jasaytug`inlar «tuwrilar» du`ziw adamlar, tuwri baratug`in bir so`zliler elati degendi an`latiwinin`da da bizge baylanisi aqildan alis emes. «Avesto»da Axrimannin` ziyaninan ha`mme waqit qorg`ap turatug`in tan` qalarliq baliqti «Qara» dep ataydi, ha`m ol so`z tan`qalarliq kushli, g`ayratli degendi an`latadi. Bizin` xaliqtag`i «Qara adamnan qan shiqqansha, sari adamnan jan shig`adi», «Qara ku`sh, qara miynet» degen so`zdi esapqa alsaq, onda «Qara» so`zi ha`zirgi tu`sinigimizdegi «u`lken» degen so`z benen bir qatarda, ««ayratli» degen ma`nis penen, «Qaraqalpaq» tu`siniginde ««ayratli qalpaq» degen attin` tiykarin quramadima eken, degen sorawda tuwadi. «Avesto»da «Konxa» degen mamleketti Xorezm mamleketi dep atag`an. Bul Xorezmnin` «Xanxa» elati menen baylanisli boliwida mu`mkin. «Avesto»nin` Vandidat bo`liminde Urgnechti-Urvi, Amu-dar`yani-Ardvi, Aral ten`izin-Vorukash dep atag`an. Al Xorezm so`zi bolsa quyashti siylawshi jer degendi an`latip «Xvar»-quyash, «Zam»-jer degen so`zden shiqqan, quyash mamleketi degendi bildirgen. Ertede xaliqlar aspan ha`m jer qudaylari «Aspan» ha`m «Zam» degen ilaxlarg`a tabing`an. Qaraqalpaqlarg`a aspan qudayina siyiniw, oni ekinshi at penen «Ta`n`ri» dep atawshiliq elege deyin ushirasadi. Sonliqtan birewler «ta`n`ir jarilqasin» dep patiya berse, belgili danishpan babamiz Berdax: «Qudret penen jeru-aspan Bizlerge o`zin` pana ber» dep jalbarinadi.
«Avesto» da «Ajdaxa» ajdarxa so`zi ko`plep ushirasip, ol bizin` erteklerdegimizdey «u`sh basli, u`sh awizli», «alti ko`zge» iye bolip onin` maqseti jaxannan adam zatin tazalaw dep bildiriwi bizin` awiz eki a`debiyatlarimiz benen toliq u`n`lesedi. Zardushlikte jiyi-jiyi ushirasip turatug`in «da`w», «albasli», «ajine», «periler» siyaqli tu`sinikler bizin`de awiz eki a`debiyatimizda turmis qatnasiqlarimizda orin alg`an. Aytayiq «da`wler», «suw periler» haqqinda ertekler, apsanalar, dastandag`i qatarlar «albasli» haqqinda an`izlar, ashiwlana
Yüklə 0,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|