Milliy ideologiya

 

58 

«jasawdi toqtatiw», «qanaatlaniw», «ma`n`gilik qa`terjamliq», «ra`ha`t», «qayta tuwiliwlardan qutiliw» 

degen  tu`siniklerdi  an`latadi.  Nirvana  mokshanin`  bir  qansha  o`zgergen  tu`ri.  Moksha-  bul  nedendur 

qutiliw,  toliq  azat  boliw,  qa`wiplerden  qutiliw,  jandi  qutqariw  degendi  bildiredi.  Biraq  nirvana  ol 

du`n`yadag`i  emes,  al  bul  o`mirdegi  moksha.  Nirvana  halatina  erisiw  ku`ta`  qiyin.  Og`an  erisken 

adamlar  arxat  dep  ataladi  (sanskrit  tilinde  «arxat»  ilayiqli,  hu`rmetli,  belgili  adam  degendi  bildiredi). 

«Dxammapada» da bilay delinedi  «Adam boliw qiyin, o`miri o`tkinshi bolg`an adamnin` o`miroi qiyin, 

haqiyqiy  dxammani  tin`law  qiyin,  pa`klengeninn`  tuwiliwi  qiyin».  Buddizm  braxman  tu`sinigine 

du`zetiwler  kirgizedi,  braxman  bul  nirvanag`a  erisken  adam,  arxat  dep  ko`rsetedi.  «Men  braxman  dep 

o`z  baylanislarinan  hali  bolg`an  ha`m  hesh  na`rsege  iye  emes  adamdi,  kim  ushin  o`tmish  te,  bu`gingi 

ku`n de, keleshek te joq bolsa soni aytaman .» 

Nirvana haqqinda buddizmde ko`p aytiladi, biraq tu`siniksiz tu`rde, timsallar menen Nirvanag`a  erisiw 

aspang`a erisiwden joqari, bul ilahiy la`zzet xalati. Nirvanani keltirip shig`atug`in sebep joq- nirvanag`a 

erisiw  sebebi  bar  (bul  joqarida  aytilg`an  jol),  biraq  nirvananin`  ju`zege  keliw  sebepleri  joq.  Nirvana 

buddizmde  kem-kemnen  ontologiyaliq  qa`siyetke  iye  boladi.  Nirvana  ken`islik  siyaqli  sebepsiz.  Ol 

jaratilistan berilgen. Ol hesh kim ta`repinen jaratilmag`an, hesh bir na`rse menen sheklenbegen. Nirvana 

haqqinda ol ju`zege keldi dep te, kelmedi dep te, ju`zege keledi dep te aytiw mu`mkin emes. Oni ko`z 

benen ko`riw, qulaq penen esitiw, iysin seziw, da`min biliw, yaki seziniw mu`mkin emes. Nirvanani tek 

«duris joldan pa`k aqil, ko`terin`kilik ha`m tuwriliq penen bariwshi, sezimlik ha`zliklerden hali bolg`an 

taqwadar sha`kirt g`ana ko`riwi mu`mkin». 

Erte  buddizmnin`  ekinshi  basqishi.  Bul  basqishta  budda  etikasin  ontologiyalastiriw  orin  alg`an.  Bul 

haqqinda nirvanani ontologiyalastiriw tuwrali so`z etkende aytip o`ttik. Buddizmdegi  «dxamma»  (pali, 

sanskrit  tillerinde  «dxarma»  -  jan  halati,  moral`,  a`dep,  diniy  talap-qag`iyda,  xu`jdan,  a`dalat,  pariz, 

miynet,  nizam,  ta`biyat,  ta`n  qa`siyet,  ma`mleket,  negiz  degendi  bildiredi)  da`slep  minez-quliq 

qag`iydalari,  morraliq  talaplar  ha`m  olardi  orinlaw  degendi  an`latqan.  Keyin  ala  bul  tu`sinik  kem-

kemnen  ontologiyalastirilip,  du`n`yaliq  nizam,  jaratilis  nizami  sipatinda  qabil  etile  baslag`an.  Bunnan 

tisqari buddizm ontologiyasi ha`m antropologiyasi ushin g`a`rezli payda boliw (ju`zege keliw) teoriyasi, 

karmani o`zine ta`n tu`siniw, o`zgeriwshen`lik haqqinda ta`liymat, jannin joq ekenligin tastiyiqlaw ta`n. 

«a`rezli ju`zege keliw teoriyasi jaratilistin` sebep ne ekenligi, onin` waqit ha`m ken`islikte basi-aqirinin` 

boliw bolmawi a`hmiyetli emes, a`hmiyetlisi jaratilistin` ishinde barliq na`rsenin` o`z-ara baylanislig`i, 

barlig`inin` bir-birinen g`a`rezliligi, sonliqtan ondi hesh bir na`rse sebepsiz ju`zegeg kelmeydi. Eger bul 

bar bolsa, onda ol da boladi. Buddizm de sebep-aqibetlik nizaminin` da`slepki nishanlarin ko`re alamiz. 

Buddizm karmani sebep-aqibetlilik nizam sipatinda tu`sinedi. 

Da`slepki  buddizm  ushin  bolmistin`  universal  o`zgeriwshen`ligine  isenim  ta`n.  Olar  ma`n`gilik  dep 

tu`sinilgen na`rse joq bolip ketedi, joqari na`rse pa`ske tu`sedi, ushirasiw bar jerde ayraliq bar, tuwilg`an 

na`rsenin` bari o`ledi dep u`yretedi. Sonliqtan olar bolmis joq, al boliw, qa`liplesiw bar dep tu`sindirgen. 

Jan buddizmde udayi qa`liplesiw, o`ytkeni jan ha`r bir demde o`zgerip otiradi. Jandi turaqli substantsiya 

dep qabil etiw adamdi qayg`i-ha`siret du`n`yasina baylap qoyadi. Individ do`n`gelek ta`rizli. Adam bul 

dene  ha`m  sananin`  ha`r  qiyli  halatlarinin`  jiyintig`inin`  sha`rtli  atamasi.  Jannin`  substantsiyalig`in  

biykarlay otirip, buddizm onin` ma`n`gi emesligin da`lilleydi. 

Erte  buddizmnin`  u`shinshi  basqishi.  B.e.sh.  3  a`sirde  buddizm  patsha  Ashoka  ta`repinen  Maur`ya 

da`wirindegi Hindistannin` ra`smiy ideologiyasi sipatinda qabil etildi. Buddizm eki qanatqa - Xinayana 

ha`m  Maxayanag`a  bo`linedi.  Xinayana  erte  buddizmge  jaqinraq,  oni  «Kishi  do`n`gelek»,  al 

Maxayanani  «U`lken  do`n`gelek»  dep  ataydi.  Maxayanada  arxat  tu`siniginin`  ornina  «bodxisatva» 

tu`sinigi  payda  boladi.  Ol  «ka`mil  bilimge  erisiw  jolina  tu`sken  adam»  degendi  bildiredi.  Maxayanada 

---

 

59 

jan` ma`n`gilik xarakterge iye boladi. Budda ilahiylastiriladi, ha`r qiyli buddalar formasi payda boladi. 

Buddag`a  siyiniw  ju`zege  keledi,  biraq  buddizmnin`  morraliq  kodeksi,  «segizlik  jol»  umitilip  qalip 

baradi. Maxayanada buddizm dinge aylanip ketedi. Biraq Xinayanada da, Maxayanada da max`yamiki, 

yogocharlar, saurantiki, vaybxashiki siyaqli filosofiyaliq mektepler orin alg`an. Orta a`sirlerde buddizm 

du`n`yaliq  dinlerdin`  birine  aylanadi,  biraq  ko`birek  Xindistannin`  aymag`ina  shet  jerlerde  -  Tibette, 

Qitay,  Yaponiyada,  Birmada,  Tseylonda  qamtip  alinadi,  Buddanin`  o`zi  de  braxmanizm-induiz 

qudaylari panteonina Vishnu qudayinin` bir ko`rinisi sipatinda kirgiziledi. 

Bugingi ku`nde buddizm du`n`ya dinlerinin` biri bolip tabiladi. 

Buddizm  ta`liymati  tiykarinan  u`sh  a`meliy  bo`leklerden  ibarat.  Olar,  meditatsiya,  a`dep-ikramliliq, 

danaliq. 

Meditatsiya to`mendegilerden turadi. 

1)  Tuwri tu`siniw 

2)  Tuwri niyet qiliw 

3)  Tuwri o`zin tutiw 

4)  Tuwri an`law 

5)  Tuwri ha`reket etiw 

6)  Tuwri mu`na`sibette boliw 

7)  Tuwri pikir ju`ritiw 

8)  Tuwri so`ylew. 

A`dep-ikramliliq normalari - Budda «Pancha Shila na`siyati», 

1) Adam o`ltiriwden saqlaniw 

2) Urliqtan saqlaniw 

3) Gumrahliqtan saqlaniw 

4) Jalg`an, qa`lbeki na`rselerden saqlaniw 

5) Ma`s qiliwshi na`rselerden saqlaniw 

6) Tu`sten keyin awqatlaniwdan saqlaniw 

7) Oyin-ku`lkiden saqlaniw 

8) Zebi-ziynet, a`tir-opalardan saqlaniw. 

Danishpanliq - bul  buddizmnin` tiykarg`i maqseti bolip, na`rseler ta`biyatin duris, tuwri tu`siniw bolip 

tabiladi. 

Xinayana boyinsha dxarmalar ta`biyatin u`yreniw ha`m nirvanag`a erisiw ruwxiy jol menen boladi. Bul 

ku`ta`  awir  ha`m  tek  monaxlar  nirvanag`a  erisiw  mu`mkin.  Maxayana  bolsa  Budda  denesi  janzatlardi 

azaptan qutqariw ushin ha`r qiyli janzat formasina kiriwi mu`mkin ha`m o`mir shinjirindag`i ba`rsheler 

oni  u`yreniwi,  an`lawi  mu`mkin  deydi.  Bul  na`rse  sheksiz  Buddalardi,  qudaylardi  keltirip  shig`iwina 

sebep boladi. Bul qudaylarg`a iseniw joli arqali mu`mkin. 

 

 

Qadag`alaw ushin sorawlar 

Buddizmnin` qashan ha`m qay jerde payda bolg`an

 

Siddxartxa Gautama kim ha`m ol tuwrali qanday a`psanalar bar

 

Xinayana ha`m Maxayana degen ne

 

Buddizmnin` to`rt xaqiyqatlig`i nelerden ibarat

 

Segizlik jol degen ne

 

Buddizmnin` qanday a`meliy bo`lekleri bar

 

---