Milliy ideologiya
Yüklə 0,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 5. Turan za`minindegi tariyxiy ideyalar ha`m olardin` o`zbek, qaraqalpaq xalqinin` mentelitetine ta`siri Reje
76
Islam dininde qanday mazhablar bar islam dininin` sotsialliq – siyasiy ag`imlarin ko`rsetin` Islam fundamentalistlerinin` O`zbekstan ushin qa`wp nelerden ibarat
A`debiyatlar O`zbekstan Respublikasi Konstitutsiyasi T., 2003 Milliy istiqlol g`oyasi T., Akademiya, 2005 A.Abduraxmanov Saodatga eltuvchi bilim T., 2001 A.Muminov va boshqalar Dinshunoslik T., 2004 Juraev U., Saidjanov I. Dune dinlari tarixi T., 1998 Men` A. Istoriya relegii M., 1994 Radugin A.A. Vvedenie vreligievedenie teoriya, istoriya i sovremennie religii M., 1996 Religioznie traditsii mira V 2-x tomax M., 1996 Religioznie traditsii mira Buddizm, yudaizm, xiristianstvo, islam. Spravochnik shkol`nika Bishkek 1997
77
5. Turan za`minindegi tariyxiy ideyalar ha`m olardin` o`zbek, qaraqalpaq xalqinin` mentelitetine ta`siri Reje: 1. Eski tu`rkler kimler, tariyxi ha`m ondag`i orni 2. Arablardin` Turan za`minine keliwi ha`m tu`rklerge aralasiwi 3. Tu`rklerdin` dini ha`m manauiyati
tu`sinikleri ja`miyetke, oni basqariwshilarg`a ha`m ruhiy kamilikke basshiliq xizmetin atqaradi. Xaliqlardin` ma`deniyatinin` da`rejesin ha`m sapasin tariyxti qansha biliwi ha`m bilmeuine qaray bahalawg`a boladi. A`sirler dawaminda payda bolip man`layin`a jazilg`an tariyx, milletlerdin` uakillerinin` jetilisiuine ma`deniyattin` ha`m ideologiyanin` quwatlaniwina xizmet qiladi. O`z xalqinin` tariyxin bilmegen milletler esleuin ha`m erkin jog`altip qoyg`an da`lbirlerge uqsaydi. Onday jag`dayda jasap atirg`an milletlerdin` jaqsilaniwina yaki o`zligin qorg`awina, ha`tteki tarqasip ketpewine hesh qanday garantiya bolmaydi. Demek bolsa bizin` tegimiz bolg`an eski tu`rkler tuwrali biliwimiz ha`m bizler olardin` hasil na`silinen ekenligimizdi an`lawimiz ha`m onnan qanaatlanip bizin` babalarimizdin` tariyxta heshkimnen kem bolmag`anlig`ina maqtanip jasaw, elimizdegi milliy ideyani massa sanasina en jaydiriwdin` a`hmiyetli faktorlarinin` biri bolip esaplanadi. Tu`rklerdin` arg`i atasi xunlar bolip, ol Mug`ulstanda jasag`an. Olay deuimizdin` sebebi a`yyemgi xunlar, ko`k - tu`rkler ha`m basqa ma`mleketler Orxan (Urxun) shekarasinda jaylasqan edi. Lekin tariyxiy leksikografikaliq ha`m da`stanliq da`lillerge tiykarlang`an izertleuler tu`rktin` ana jurti Altay - Ural tawlarinin` arasinda ekenligin ko`rsetedi. Qitay da`reklerine qarag`anda xunlar na`silinen kelgen ko`k- tu`rkler Altaydin` qublasinda jasag`an ha`m bul jer Tan`irge maqul bolg`an da`stu`rler orayi atanip ha`r jildin` besinshi ayinin` segizinshi ku`ni Tan`rinin` ha`m ulli adamlardin` ruxlarina qurbanliq shalip, diniy bayramlar qilg`an. Buni maqullag`an Mirza Ulig`bek Altay tawlarinin` belgili bir Argunaxan dep atalatug`in orninda qiyatlar ha`r jili kelip bayramlar sho`lkemlestiretug`in bolg`anlig`in ko`rsetedi 1 . Uliwma Altay a`sirler dawaminda ku`n, ko`k - tu`rk, uyg`ir, keynirek mug`illar ha`kimiyatinda imperatorg`a juda qolayli a`hmiyetli orin dep esaplang`an. Tariyxtin` ko`rsetiwinshe Tu`rkistan o`z tariyxinda du`n`yanin` to`rtten bir bo`legine hu`kimranliq etken. Olar Qitay, Hindistan, Afganistan, Xorasan, Iran, Azerbayjan, Kavkaz, Onaduli (Gretsiya) Rim, Irak, Siriya, Misir, Arqa Afrika, Shig`is ha`m Orta Evropa. Balqan elleri bastan ayaq tu`rklerge bag`indirilg`an ha`m ha`kimlik maydanina aylandirg`an. Tu`rkler ol u`lkelerde bir qansha ma`mleketler du`zgen. Islam ha`m xristian dinlerinde: «Tu`rkler Allanin` a`skeri» delingen. Imam Ag`zam Abu Xanifa ha`zireti haj waqtinda «A`y Alla Men senin` ushin Muhammed shariatina boysindim. Eger tutqan jolim tuwri bolsa, xizmetim haq bolsa, mag`an ja`rdem qil» dep tabinipti. Sonda g`aybanadan kelgen dawis og`an: «Sen tuwri so`yledin`. A`lbette qilish ha`mme waqit tu`rklerdin` qolinda eken mazhabin`a zawal joq» dep juwap bergen.
1 Ж.Базарбаев Руухыятымыз маржанлары Н., Билим 2008ж 77-78б 78
Ha`zireti Muhammed payg`ambarimiz tu`rkler haqqinda bilay degen: «Tu`rkler Sizge tiymegenshe siz ha`m olarg`a tiymen`» Bul ha`dis Abu Daud Sujistoniydin` «Suxon» ha`dislerinde qollanip ha`m ko`plep tariyxiy shig`armalarda ko`rsetilgen 1 ». Arablar Maverennahrg`a kelgende ko`k-turik ma`mleketi uliwma ko`p sanli qa`wimlerge bo`linip ketken edi. Tek Tu`rkistan ha`m Afg`anistandag`i ko`k-tu`rklerdin` bekleri ha`m hu`kimdarlari Watanin qorg`awg`a umtilg`an. Biraq olar birige almag`an. Qutayba Buxarani ha`m Samarqantdi jawlap alg`an. 705-725 jillari Shashti (Tashkent) o`zinin` jamaalarin payda etken. Bunnan keyin Orta Aziya ushin 751 jili iyul` ayinda Talas maydaninda arablar menen kitaylar ortasinda urista islamshilar ha`m tu`rkler jen`iske eristi. Bunin` sebebi tu`rklerdin` islamiyat ta`repinen aliwi, tu`rk a`skerlerinin` xalifaliqlar arasinda ko`beyiui edi. Uliwma tu`rklerdin` islamg`a jamaa bolip kiriui, birden bolmay, X a`sirge deyin soziladi. Og`izlar ha`m karluklar, ko`k - tu`rklerden keyin eki a`sir dawaminda arablarg`a qarsi gu`resip o`zinin` azatlig`in qorg`ag`an. Lekin arablardin` olar menen kelisim jasawi menen 960 jili eki juzmin` shatirdan ibarat ko`shpenliler jalpilama islamdi qabil etken. Onnan keyin musilman tu`rkleri kafir bolg`an tu`rklerge qarsi gu`resken. Bul haqqinda Maxmud Qashqariy zamaninan qalg`an minanday gapler bar: «Rasulullax Mirajg`a shiqqanda payg`ambarlar arasinda bir kisini tanimapti. Jabrailden onin` kimligin sorapti. Ol onin` payg`ambar bolg`aninan keyin 333 jildan son` Tu`rkistandi dinimizge baslawshi Sobun Bograxannin` ruwxi ekenligin bildiredi. Payg`ambar jerge kelip og`an duwa qiladi». Haqiyqatinda tariyxta Bogra xan hu`kimdar bolg`anda islam dini Tu`rkistanda ken`nen en jayg`an. Ol toqsan alti jasina shekem yag`niy o`lgenshe qilish penen Amudar`ya boylarina deyin, Qubladan Hindistang`a sheyin, arqadan Qara qurumg`asha bolg`an territoriyalardag`i kafirlerdi islam dinine kirgizgen. Maxmud Qashg`ariy tu`rklerdin` islamiyatqa qatti baylang`anlig`ina juda isengen islamiyat da`reklerinde «Menin` tu`rk isimli Shig`ista jaylasqan bir a`skerim bar. Eger bir qa`wimge g`a`zeblensem olardi solardin` u`stine jiberemen» degenin keltiredi. Tu`rkistan u`lkesi haqqinda Faxratdin Mubarak Shax (XII a`sir) Chinnan (Kitaydan) Rum u`lkesine deyin Arqanin` muzli jag`alarina deyin sozilg`an barliq u`lkeler Tu`rkistandur. Jer ju`zinde Tu`rkistannan biyik ma`mleket joq» dep keltirse XIII a`sirdegi belgili geograf Yaqut «Jer ju`zinin` to`rtten bir bo`legi bul Tu`rkistan u`lkesi» . Sol Mu`ba`rek shax arabshadan keyin tu`rksheden go`zzaliraq ha`m saldamliraq til joq. Qa`dim zamanlardan beri a`mir ha`m komandanlardin` ko`pshiligi tu`rkdur. Da`wlet, hamal, altin ha`m kumis ha`m pu`tkil xaliq olardin` xizmetindedur. Xaliqlar tu`rklerdin` dawleti sayasinda izzet-ikram qiling`ani ushin bu`gin buring`idanda ko`birek tu`rkshege qiziqsinbaqtadur». Tu`rkler o`zinin` shart-sharayatina baylanisli hindistanliqlarg`a qarsi rawishte uristi guna emes ba`lki a`det ha`tteki sauap dep esaplag`an. Dastanlarda ko`rsetkendey Og`iz xan ma`mleketti balalarina tapsirg`anda «A`y ullarim! Men qartayip qaldim. Ko`p uris qildim. Ko`k – Tan`irge bolg`an burshimdi atqardim» degen eken. Tu`rklerdin` bunday qu`diretliligine tiykar bolg`an sebep onin` dini ha`m manauiyati edi. Tu`rkistan X a`sirde toliq islamiyatqa kirdi. Soni aytiw kerek Tu`rkler islamg`a basqa milletler siyaqli zorliq penen emes tiykarinan o`zlerinin` qa`lewi menen o`tti. Bunin` sebebi eski tu`rk dini tan`irshiliktin` tiykarg`i aqidalari islamg`a juda jaqin ekenligi. Siriyali Mixayldin` pikiri boyinsha «Tu`rk milletinin` a`zelden bir Tan`irge isengenligi islamdi qabil etiwge sebep boldi» dep ko`rsetedi.
1 Усмон Туране Туркия халыклары мафкураси Чулпон нашриети 1995 жыл 102 бет Yüklə 0,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|