Milliy ideologiya
Yüklə 0,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
72
O`limnen keyin qayta tiriliw. Islam ta`limatina go`re, qiyamet ku`ni bolg`anda barliq insanlar qa`birlerinen turadi ha`m mahshargah maydanina jiynaladi. Ol jerde barliq adamlar du`n`yadag`i a`mellerine qarap siyliq beyish yaki jaza dozaqqa hu`kim etiledi. Angliya mikrobiologlarinin` izertlewlerine qarag`anda, adamnin` omirtqasinin` son`g`i buwininin` ishinde ku`ta` kishkene, tari danasinday keletug`in gawhari – tuqimi bar ekenligi aniqlang`an Ol sonday qabiq penen oralg`an, hesh qashan shirimeydi, joq bolip ktpeydi, joqari temperatura, ha`r qiyli ximiyaliq ta`sirlerge shidamli, o`z qa`siyetlerin o`zgertpegen. Usig`an qarap alimlar «arnawli Ir sha`riyatta adamnin` jan`a denesi qa`liplesip, keyin qabiqti jarip shig`iwi mu`mkin» degen gipotezalar aytpaqta. Bul tuwrali payg`ambarimiz Muhammed alayhissalam «Insannin` ha`mme ag`zasi shirip, dumg`ozasi g`ana saqlanip qaladi, insannin` qayta quraliwina usi dumg`ozasi tiykar bolar» degen «Imam al-Buxariy «Ha`dis» 3 tom 307 bet). Iymannan keyingi musilmanlardin` ekinshi parizi namaz bolip tabiladi. Namaz qag`iydalari Qurani Ka`rimde toliq bayan etilmegen bolsa da, ol tuwrali bazi ko`rsetpe ha`m ta`rtipler berilgen. ha`r ku`ni bes waqit bomdod (tan` atiwdan ku`n shiqqang`a shekem), pesin (quyash tikkeden awg`annan keyin tap bir na`rsenin` sayasi o`zinen eki ese uzayg`ang`a shekem), asr (pesin waqti shqqannan tap quyash tolq batqang`a shekem), sham (quyash toliq batqannan gorizonttag`i qizilliq jog`alg`ang`a shekem), quptan (sham waqti shiqannan tan` atqang`a shekem) orinlanadi. Za`kat.Za`kat – «pa`kleu» ma`nisin bildiredi, yag`niy za`ru`rinen artiq bolg`an bayliqtin`, qaraqtan bir bo`legin sadaqa qliw. Zakat Mali zakat mug`darina jetken da`wletli adamlar ushin pariz etilgen. Za`kat jetim-jesir, biyshara, mu`sa`pirler, qarizdarlar. Alla jolinda ju`rgenler, za`kat jiynawshilarg`a beriledi. Za`kat ja`rdeminde ja`miyet adamlari arasinda o`z-ara hu`rmet-itibar artip, bir qansha ten`lik ju`zege keledi. Bul ja`iyettin` rawajlaniwi, tinish ha`m qa`terjamliq jolinda o`zine ta`n a`hmiyetke iye. Oraza. Oraza jilinda bir ay, ramazan ayi dawaminda ku`ndiz ku`nleri jewishiwden ha`m jinisiy baylanislarda boliwdan tiyiliw. Oraza hijrattin` ekinshi jilinda pariz bolg`an. Bul ibadattan kesel yaki saparda bolg`an admlar basqa ku`nlerde tutip beriw sha`rti menen azat etiledi. Sebepsiz orazani buzg`an adamlar basqa ku`ni tutip beriw menen birgelikte onin` jazasi sipatinda eki ay paydar-pay oraza tutiwi lazim bolg`an. Sonday-aq oraza ramazan ayinan tisqari aylarda da tutiliwi mu`mkin, misali iafl oraza yaki antin buzg`anlig`i ushin. Haj Bul qu`direti jetken adamlar ushin o`mirinde bir ma`rtebe Ma`kke qalasindag`i Kaabani ziyarat etiw ha`m usi ibadat o`z ishine alatug`in barliq qag`iydalardi orinlaw. Haj zulhijja ayinin` segizinshi ku`ninen baslanadi. Haj qiliwdin` u`sh tu`ri bar: «ifrod» tk haj a`melleri qilinip, «qiron» ha`m ha`m umra a`melleri orinlanadi., «tamattut`» da`slep umra qilinip, a`xramnan shig`iladi. ha`m zulxijja ayinin` segizinshi ku`ni a`xramg`a kirip, haj talaplari orinlanadi. Hajdin` parizi u`shew: ehram baylap niyet etiw, Arafatga turiw, Kaabani tawap qiliw. Islam dininde joqarida bayan etilgen iyman ha`m basqada isenim menen baylanisli ma`seleler ilm al-aqo`id (ilahiyat) iliminde u`yrenilse, keyingi to`rt ma`sele ibadat ma`seleleri basqa ko`p g`ana sorawlar menen birgelikte ilm al-fiqh (diniy nizamshiliq) shen`berinde u`yreniledi. Muhammed payg`ambar o`z ha`dislerinde islam dini an`satlastirilip, qiyinlas-tirman`, insanlarg`a ma`lel keltiretug`in qilman`, islamdi u`git-na`siyatlawda shiddet ko`rsetpen`, u`lgi ko`rsetin`, hesh kimnin` diline azar bermen` dep qayta-qayta talap etken. Olardin` bazilari: «Bul din ju`da` bekkem dindur, onda ortashaliq ha`m jumsaqliq penen bara berin`ler», «Din na`siyhatlardan ibaratdur», «Ibadattin` en` jaqsisi jen`ilidur».
73
Sha`riyat islamiy turmis ta`rizin ta`rtipke saliwshi nizam-qag`iydalar, diniy, huqiqiy nizamshiliq sistemasi bolip tabiladi. Onda huquq ma`selelerinen tisqari a`dep-ikramliliq normalari ha`m diniy talaplarg`a nizam tu`si berilgen. Sha`riyatqa 1) Qurani Ka`rim 2) Ha`disler 3) qiyas 4) ijmo` tiykar etip aling`an. Sha`riyat XI-XII a`sirlerde toliq qa`liplesip bolg`an. Sha`riyat dindarlar turmisinin` barliq tarawin, ha`tte sem`yaliq turmisti, turmistg`i mayda shu`yde mashqalalardi, u`rp-a`detlerdi de o`z ishine alg`an. Sha`riyatda ma`mleket huqiqi normalari, ma`jbu`riyat, miras, sud ju`rgiziw, vasiylik ko`rsetpeleri berilgen. Sha`riyat jeke menshikti Allataala ta`repinen belgilengen, mudami, o`zgermes ha`m muqaddes dep esaplaydi. Islamda adamlardin` bazilari ka`pir, shirk, murtad, munapiq, asiy dep ju`ritiledi. Olar qanday adamlar Ka`pir iymannin` jeti tiykarinin` barlig`in yaki birewin inkar etkenler bolip tabiladi. Olar u`sh tu`rli boladi:
1) Dilinde de, tilinde de o`zinin` ka`pirligin ashiq aytiwshi, jeti iyman tiykarin ta`n almawshilar, iymansizlar. Olar haqiyqiy ka`pirler 2) Allanin` birligin, Muhammed alayhissalamnin` onin` payg`ambari ekenligin jaqsi bile tura, arzimag`an sebeplerdi ko`rsetip, qaysarliq qilip, iyman keltirmegenler 3) Hu`kimiy ku`pir, yag`niy haqiyqiy bolmag`an ku`shler. Bazi bir sha`riyatqa qilap islerdi islep qoyiw yaki ku`pir so`zlerdi bilip-bilmey aytiw sebepli ku`pirlik etiw. Olardi ka`pirler dep aytip bolmaydi. Bundaylar ushirap qalsa, olardi ta`wbege keliwge ha`m nekesin qaytadan oqitip aliwg`a shaqiradi. Shirk (sherik so`zi menen tu`birles) Alla birligin ta`n almag`an, onin` sherigi bar dep bilgen Adam og`an shirk keltirgen boladi. Bul Allataala keshirmeytug`in en` awir gu`na bolip tabiladi. Bunday adamlardi mu`shrik dep ataydi. Alladan basqag`a siyiniwshilar mu`shrikler. Murtad o`z dininen waz keshiwshi adamlar. Munapiq dilinde iymani joq, lekin janin ha`m malin saqlap qaliw ushin yaki satqinliq, qiyanet ushin yaki basqa bir o`zine ma`lim maqsetleri ushin musilmanlar qatarina qosilg`an, tilinde iymani atip, dilindegi ku`pirin jasirip ju`riwshi eki ju`zliler. Asiy (gu`nakar) dilinde de, tilinde de iymani bar, biraq din ha`m sha`riyatqa qarsi ha`reket islegen adam.Islam dininin` ideologiyaliq ag`imlarin pariqlawshi tiykarlar ha`m olar negizinde bo`linetug`in ag`imlar to`mendegilerden ibarat: I.
1) Jahliyler 2) mu`taziyliler 3) mushabbihiyler 4) Sifatiyler 5) sufiyler II. Iymandi tu`sindiriw boyinsha to`rt ag`im: 1) xorijiyler 2) su`nniyler 3) mu`taziliyler 4) murjiyler II.
1) qadariyler 2) jabariyler 3) murjiyler 4) ash`ariyler IV. Joqari dini ha`kimiyatti tu`sindiriw boyinsha 1) xorijiyler 2) su`nniyler 3) shialar V. Fiqh ha`m sha`riyat nizamlarin tu`sindiriw boyinsha 1) su`nniyler 2) shialar Islamda o`zinin` siyasiy, ideyaliq, ideologiyaliq ko`z-qraslari boyinsha ja`mi 73 mazhab, topar, partiyalar bar. Islamnin` tiykarg`i da`stu`riy joli «ahli sunna val jamoat» bolip, o`zinin` belgili bir ko`z- qarasina iye bolg`an, qalg`an 72 si batil mazhab bolip, olar 6 toparg`a ajirtiladi. 1) Rozifiya – o`z qa`wimin, sapin ta`rk etkenler 2) Xorijiya – ajiralip shiqanlar Yüklə 0,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|