Milliy ideologiya

 

60 

 

 

 

 

 

A`debiyatlar 

Juraev. U., Saydjanov. Y. Dune dinlari tarixi. T., 1998 

Men`. A. Istoriya religi. M., 1994 

Mifi narodov mira. V 2-x tomax. M., 1973 

Radugin A.A. Vvedenie v religievedenie  teoriya, istoriya, i sovremennie religiy. M., 1996 

Religioznie traditsii mira. V 2-x tomax. M., 1996 

Religioznie  traditsii  mira.  Buddizm,  iudaizm,  xristianstvo,  islam.  Spravochnik  shkol`nika.  Bishkek, 

1997 

Dinshunoslik, T., 2000 

Chanishev A.N. Kurs lektsiy po drevney filosofii. M., 1981 

Yuldashev. S.A. Antik falsafa. T., 1999 

Gorbachev V.G. Istoriya filosofii. Bryansk, 1998 

 

 

 

---

 

61 

Avesto»bizin`de o`zligimizdin` deregi. 

 

I.A. Karimovtin`  «Bul du`n`yada insanlar jasaydi eken, onda olar o`zlerinin` a`yiemgi ata-babalarinin` 

ta`g`diri  menen,  olardin`  turmis  qa`lbi  ha`m  da`stu`ri  menen,  olardin`  sezimleri  ha`m  bastan 

keshirgenleri  menen  barxama  qiziqsinatug`in  boladi,  olar  haqqinda  barinsha  ko`p  biliwge  umtiladi» 

degen  danaliq  so`zi  «Avesto»  kitabinin`  «ten`i  tayi  joq  ayriqsha  baxag`a  iye  mag`liwmatlar  deregi» 

ko`rsetpesi tiykarinda na`zerge tutiladi. 

«Avesto  -  o`mirge  jol  ko`rsetkish»  dep  atalg`an  miyras,  bunnan  derlik  ush  min`  jil  burin  bizin` 

u`lkemizde payda bolip ulli ma`deniyat, joqari ruwxiyliq tiykarinda du`n`yada birinshi ret jaqsiliq ha`m 

jamanliqtin`,  miyrimlilik  penen  jawizliqtin`,  bilimlilik  penen  madiniyatliqtin`  adamzat  rawajinda 

a`xmiyetin  ko`rsetip  bergen  sharafatli  kitap.  Bul  insaniyatti  aqillandirg`an  miyrastag`i  ag`rtiwshiliq 

ha`m  turmisliq  tu`sinikler,  ko`z-qaraslar,  du`n`yag`a  «ilim  nurinin`  Shig`istan  taralg`anlig`in»,  sonin` 

na`tiyjesinde  bul  kitap  Shig`is  bilimlerinin`  tiykari  g`ana  emes,  al  batistag`i  ellerdin`  ha`r  qiyli 

ilimlerinin` rawajlaniwina ha`m ta`sir etken. 

Bizin`  ata-babalarimizdin`  danalig`inan,  aqil-uqibinan,  a`sirlik  ta`jriybesinen  do`rep,  on  eki  min`  o`giz 

terisine  altin  siya  menen  jazilg`an,  bul  «Avesto»  dep  atalg`an  otiz  eki  kitapta    olardin`  a`dep-

ikramlilig`inin`  joqari  da`rejesi,  ruwxiy  ku`shinin`  bekkemligi  sa`wlelenip,  ol  ulli  ma`mlekettin` 

ideyaliq bayrag`i waziypasin atqarg`an. A`lbette bul tariyxiy miyras, altin g`a`ziyne, juda uzaq jollardan 

qiyin sinawlardan, awir qisiwmetlerden o`tip bizin` ku`nlerimizge jetip, o`zlerimizge qaytqan. 

I.A.Karimovtin` ko`rsetkenindey bizin` elimizge «kim qilish penen kirip kelse, sol birinshi ret ten`i tayi 

joq usi kitapti joq etiwge uring`an. Solay etip xaliqti onin` tariyxinan ha`m yadinan ayirg`isi, onin` erik-

iqirarin basip taslag`isi kelgen». 

Na`tiyjede  zorliq,  zaman  qiyametleri,  xaliqlardin`  natinishlig`i  u`zliksiz  jawgershilikleri,  xaliq  bilgen 

ha`m  do`retken  «Avesto»  kitabinin`  tilin  «Oli»  tillerdin`  qatarina  aylandirg`an  ha`m  bizlerden 

bo`lekletken. Keshegi ken`es da`wirinde de bizler zardushtilik dininin` ha`m onin` muxaddes kitabinin` 

bizge  qatnasi  joq  a`piwayi  bir  otqa  tabiniw  dini  eken  dep  tu`siniw  menen  sheklengen  edik.  Ol  waqitta 

«Avesto»  siyaqli  muqaddes  kitaptin`  du`n`ya  ju`zlik  a`xmiyeti  haqqinda,  bizin`  xaliqlarimizdin`  bul 

danaliqtin`  payda  boliwindag`i  qatnasi  ha`m  onnan  ta`lim-ta`rbiya  alg`anlig`i  haqqinda  oylawg`ada 

bolmas edi. 

«a`rezsizlik  na`tiyjesinde  bul  muxaddes  kitaptin`  o`zimizge  qaytip  onin`  Xorezmde  2700  jillig`inin` 

pu`tkil du`n`ya ju`zinin` ja`miyetshiliginin belgilewi, bugign ku`ni onin` insaniyattin` ruwxiy-ma`deniy 

turmisinin` ajiralmas  bo`legi ha`m ta`rbiyanin` quralina aylang`anlig`i, oni do`retiwshilerdin` a`wladlari 

bolg`an bizlerdi de so`zsiz shadlandiradi. Kitaptag`i babalarimiz islep shiqqan ha`m paydalang`an o`mir 

filosofiyasi  yag`niy,  jerdi  muxaddes,  tek  jaqsiliqtin`  deregi  dep  tastiyiqlap  suwdi  azizlep  oni 

pataslag`andi  qatti  ayip  dep  esaplap,  hawanin`  tazalig`i  basli  qag`iyda  dep  belgilep,  shan`araqti  el-jurt 

parawanlig`inin`  ko`rsetkishi,  quyashti  jerdin`  jaqtilig`i,  rawajdin`  xa`melge  asiwinin`  girewi,  janip 

turg`an  ot  insannin`  barliq  islerin  jo`nlewshi  ha`m  iske  asiriwshi  qurali  dep  da`lillewler  ha`m  onin` 

xalqimizdin`  arasina  taraliwi    bizin`  oni  teren`irek  biliwimizge  ha`m  paydalaniwimizg`a,  solay  etip 

ruwxiy kamallig`imizdin` o`siwine qizmetin qoyiwg`a ma`jbu`rleydi. 

«Avesto»da  ko`rsetilgen  Gumata-jaqsi  pikir,  yag`niy  haq  niyetlik,  Gugta-jaqsi  so`z,  Gvarista-jaqsi  is, 

bizin`  babalarimizdin`  ruwxiyati  retinde,  a`sirler  boylap  basshiliqqa  alinip  munasibet  o`lshemi  ha`m 

tatiwliq ko`rsetkishi bolg`an. 

Xalqimiz  «Avesto»nin`  ta`sirinde  ha`mme  waqit  insanlardi  jaqsi  pikirde  niyet  etiwge  u`ndegen,  aqil 

menen  is  alip  barip,  tatiw  jasawg`a,  basqalardan  jaqsiliq  ku`tiwge  shaqirg`an.  Sonliqtan  olar  «Niyetin` 

---

 

62 

joldasin`», jaqsi niyetli pikir jaqsiliqqa alip keledi, jamanliqti oylay bersen` jamanliqqa ushiraysan` dep 

u`yretip «jaqsi niyet yarim iris» ekenligin tastiyiqlag`an. 

Jaqsi so`z bolsa, jilag`andi jubatiw, so`zdin` turaqlig`in, jaqsi so`z benen xa`mel qilip miyrim-shapaatli 

boliwdi tu`singen. Sonliqtan xalqimiz  «Jilli-jilli so`ylesen` jilan ininen shig`adi», «So`zi suwiqtin` o`zi 

suwiq»,  «Biyday  nanin`  bolmasa,  biyday  so`zin`  joqpa  edi»  dep  so`zdin`  pakizeligine  ulken  itibar 

bergen. 

Jaqsi  isler  degende  insandag`i  jaqsi  pikir  ha`m  jaqsi  so`zlerdin`  is  ju`zinde  ko`riniwi,  haq  niyetli 

ha`reketler  menen  mu`ta`j  ha`m  qa`wip  astinda  qalg`ang`a  mexriybanliq,  ja`rdem  beriw,  adam  baxiti 

ushin gu`resiwdi, so`zi menen isinin` bir boliwin tu`sinip, «Xasli buziq adamnin` isi bolmas so`zin`dey, 

xasli qiysiq ag`ashtin` ko`len`kesi o`zin`dey» dep uyretken. Uliwma alg`anda bul ma`selede «Men jaqsi 

pikir,  jaqsi  so`z,  jaqsi  iske  shan-shauket  bag`ish  etemen»  degen  Axura  Mazda  qudayinin`  so`zi 

qaraqalpaqlar  arasinda  teren`  tuyg`ida  ornalasqan.  Babalarimiz  arasinda  suwdi  qa`sterlew  «Suw  joq 

jerde  o`mir  joq»,  «Suwg`a  tu`kirme»  degen  nasiyxatlari,  sonday-aq  jerdi,  hawani  pataslamaw  ushin 

marxumnin`  su`yegin  ayriqsha  sandiqlarg`a  salip  saqlaw,  olardin`  u`lkemizdegi  arxeologiyaliq 

ekspeditsiyalarda  assuariy  tu`rinde ko`plep tabiliwi,  «Avesto»g`i suwdi patas gu`zege quyg`andi, jerdi, 

hawani pataslag`andi du`rre menen jazalag`an qatan ta`rtibinin` qaldiqlari dep oylawg`a boladi. 

«Avesto»  Nawrizda  dun`yadag`i  jaqsiliqtin`  qaytadan  jan`alaniwi,  ta`biyattin`  tiriliwi,  qayirliliqtan 

bastayin desen` muxaddes islerdin` tiykari retinde joqari bahalaw oni bayramlawg`a tapsirg`an. A`sirese 

bizin`  a`zelden  diyxanshiliq  penen  shug`illanip  «Diyxan  atani  pir»  tutqan  «Diyxan  ata  napesi  bar 

jerinde»  dep  gimnimizde  aytilatug`in  diyxanshiliqti  qa`sterlegen  da`stu`rimiz  usi  «Avesto»  dan  miyras 

bolg`anlig`i, biykar emes. Ondag`i «A`lem go`zzalig`i diyxannan, kim jerge daxil eske, ol adamiyliqqa 

iman  keltiredi»  degen  so`zleri,  bizin`  babalarimizdin`  sanasinda  en`  sawapli  is,  qurg`inliqtin`, 

parawanliqtin` tiykari retinde ma`n`gige qalg`an. 

«Avesto» da insandi ta`biyattag`i en` joqarg`i maqluq retinde baxalap, og`an jerdegi barliq na`metlerdi 

a`lpeshlewdi, olarg`a ja`bir bermewdi tapsirip, onin` muxaddes waziypasi dep belshilegen. Xaywanlardi 

asiraw,  a`sirese  iytke  qayirqomliq,  og`an  ushin  o`tkir  su`yek  yamasa  issi  awqat  bermeslik  eskertilgen. 

«Iytke issilay awqat bersen`, onin` qulag`i geren` boladi» degen ibaratli so`zde sonnan qalsa kerek. 

Xalqimizda  otti  qa`sterlew,  shan`araq  basshisinin`  «otag`asi»  dep  ataw,  ot  penen  emlew,  ottan  atlatip 

tazalandiriw,  tu`tin  tu`tetip  palakatta  quwiw  siyaqli  qa`zirge  deyin  ushrasatug`in  a`detler  «Avesto»da 

ko`rsetilgen.  Zardushlik  dininde  otti  qa`sterlew,  oni  kunnin`  jerdegi  bir  bo`lekshesi,  adam  baxitinin` 

deregi ha`m qudiretli kush dep esaplap, og`an tabing`anliqtan oni otqa tabiniwshiliq dininde dep atag`an. 

Bizin` xalqimizda ko`p taralg`an adam atlarinda Oraz, Orazbay, Orazgul, Orazniyaz, Orazimbet, degen 

isimlr  a`dewir  ushrasadi.  Lekin  ondag`i  «Oraz»  degen  so`zdin`  ma`nisi  ne

  degen  sorawg`a  juwap 

tabiw mushkil. Biz og`an juwapti qaraqalpaq, qazaq so`zlerinen taba almadiq. Mu`mkin ol so`z «Oraza» 

degen  so`zden  shiqqanda  bolar.  Olay  desek  o`zbekshe  so`zlikte  «Oraz»  so`zi  «eskergen  kitabiy  so`z» 

bolip  ol  «kelbet»  degendi  an`latadi  dep  jazilg`an.  Al  qaraqalpaqlar  adamnin`  tu`s  ko`riwine  baylanisli  

«Ot-oraz, suw-qorliq» dep jorig`an. Bul so`z mumkin zardushtiliktin` otti qa`sterlewi menen baylanisli 

jaqsiliqtin` deregi   Ot-oraz degennen shiqqannan siyaqli. Al adamzat tariyxinda ot penen suw ha`mme 

waqit qarsiz bolip ko`ringen. Otqa degen sonday hu`rmetke baylanisli babalarimiz balalarinin` isimlerin 

jaqsiliqtin`  deregi,  yag`niy  «Otqa  bay-Orazbay»,  «Ottin`  guli-  Orazgul»,  «Ottin`  siylig`i-Orazniyaz», 

«Ot  kelbetli-  Orazimbet»  x.t.  degendey  ilayiqli  atlardi  qoymadima  eken  degen  pikirinde  jani  bar. 

Yamasa  zardushtiyliktin`  joqarg`i  qudayin  Shig`is  tillerinde  «Uramazda»  depte  atag`an.  Olay  bolsa 

«Oraz» so`zi zardush qudayininn`  ati menen de  baylanisli boliwi itimal. Sonday-aq  «Otar»,  «Otarbay» 

degen  adam  atlarinin`  ko`plep  ushrasiwi  «Avesto»  menen  unlesedi.  Onda  «Axura  Mazda  a`lemnin` 

---