Milliy ideologiya

 

54 

Mazdakizm  Mazdak  ati  menen  baylanisli.  Ol  Nishapur  alasinda  tuwilg`an.  Onin`  a`kesi  Bomdad  o`z 

da`wirin`  ataqli  adami  bolg`an.  Mazdak  529-jili  Sasaniyler  imperiyasinin`  baslig`i  Qubadtin`  uli 

Anushirvan  ta`repinen  o`ltiriledi.  Mazdak  mal-mu`likti  ortaq  qalawdi  talap  etedi,  feodal  aristokratlar 

ha`kimiyatin joq etpekshi boladi. 

Mazdakizm haqqinda mag`liwmatlar bizge onin` qarsilasi bolg`an avtorlar arqali jetip keledi. Sonliqtan 

bul  ta`liymattin`  ma`nis-mazmunin  naduris  tu`sindirip,  oni  a`depsiz,  adamlardi  jaman  jolg`a  saliwshi 

ta`liymat dep te kelgen. 

Maniylik  siyaqli  mazdakizmnin`  de  dun`yani  tu`siniw  tiykarinda  bir-birine  qarama-qarsi  eki  negiz 

jaqsiliq  ha`m  nur,  qaran`g`iliq  ha`m  jamanliq  gu`resi  jatadi.  Bunda  jaqsiliq  ha`m  nur  tiykarlari  

adamlardin`  sanali  ha`m  erkin  do`retiwshiligi  o`nimi  bolsa,  qaran`g`iliq  ha`m  jamanliq  o`z  ta`biyatina 

qaray  tek  ko`re  bile  ha`m  o`z  basimshaliq  penen  is  ko`riwi  mu`mkin,  bular  adamlardin`  nadanliq  is-

ha`reketlerinin` o`nimidur. 

Mazdak  ta`liymatina  go`re,  du`n`yada  jarqin  etikaliq  tiykar  u`stin  bolsa  da,  ol  jamanliq  ha`m 

qaran`g`iliq  ku`shlerin  toliq  boysindira  almag`an.  Lekin  bunday  awhal  waqtinshaliq  bolip,  jarqin 

kushlerdin` jen`isi nizamli ha`m turg`in ga`p, jawizliq ku`shlerinin` jnn`isi bolsa tosqinliqqa baylanisli. 

Sonin` menen birge jarqin tiykar ha`reketsiz turmaydi, ol gu`resedi, jamanliq kushleri ustinen u`zil-kesil 

jen`ip shig`iw ushin ku`sh izleydi. Mazdak dun`yada jaqsiliq ha`m jamanliq ku`shleri hu`kimranliq eter 

eken,  adamlar  biypariq  boliwlari  kerek  emes,  dep  tu`sindiredi.  Adamlardin`  waziypasi,  jaqsiliq 

kushlerine  ja`rdem  beriwden  ha`m  bunin`  menen  olardin`  saltanat  su`riwin  an`satlastiriw  ha`m 

tezlestiriwden  ibarat  bolip  tabiladi.  Mazdakizmnin`  etikaliq  ta`liymatinin`  xarakterli  qa`siyeti  sonnan 

ibarat,  ol  a`dep-ikramliliq  negizlerin  ha`m  adamnin`  minez-quliq  sebeplerin  insannin`  o`zinen,  onin` 

ta`biyatinan  keltirip  shig`armaydi,  ba`lki  buni  ja`miyette  jawiz  kushlerdin`  hu`kimranliq  qiliwi  menen 

baylanisli dep ko`rsetedi. 

Mazdaktin`  pikirinshe,  sotsialliq  ten`sizlik  ju`zege  kelgennen  keyin  qaran`g`iliq  penen  jawizliqtin` 

jen`isi  baslanadi.  Sotsialliq  ten`sizlik  adamlar  ortasinda  g`a`rezgo`ylik,  ziqnaliq,  urliq,  o`tirikshilik, 

ma`kkarliq,  miyrimsizlik  urislar,  ha`r  qiyli  pa`leketler  ha`m  baxitsizliqlar  siyaqli  illetlerdi  keltirip 

shig`aradi.  Hayallarg`a  ha`m  mal-mu`likke  ten`sizlik  penen  iyelik  etiw  tiykarinan  mine  usi  illetlerdin` 

tamirin  quraydi.  Sol  sebepli  ol  jawizliq  ku`shlerin  ha`m  ol  keltirip  shig`aratug`in  barliq  illetlerdi 

saplastiriw  ushin    ten`sizlikti  payda  etiwshi  tiykardin`  o`zin  joq  etiw,  hayallar  ha`m  mal-mu`likti 

ha`mmenin` baylig`ina aylandiriw za`ru`r dep esaplaydi. 

Mazdaktin`  aytiwinsha,  quday  adamlar  o`zleri  ten`  bo`lisip  alsin  dep  o`z  na`metlerin  (inamlarin) 

adamlarg`a berdi. Biraq, menmenlik ma`pleri ta`siri astinda bul bo`listiriw kem-kemnen nahaq tu`s ala 

berdi. Sol sebepli, dep ko`rsetedi Mazdak, da`wletli adamlardin` mal-mu`lkinin` bir bo`legin tartip alip, 

oni ka`mbag`allar ortasinda bo`listirip beriw a`dil is boladi, o`ytkeni ka`mbag`allar da mal-mu`lik iyeleri 

kibi a`ne usinday huqiqqa iye. 

Ha`r  bir  insapli  inasnnin`  jawiz  ku`shlerge  qarsi  belsendi  gu`res  alip  bariwi  ha`m  onin`  menen 

ma`n`gilik erkinlik ha`m a`dalattin` saltanati jolinda jawiz ku`shlerdin` jen`ilisin jedellestiriw waziypasi 

a`ne  usinnan  kelip  shig`adi.  Mazdakizm  maniylikten  tiykarinan  sonin`  menen  pariq  qiladi,  ol  tek 

filosofiyaliq  dolktrina  bolip  qalmastan,  ba`lki  a`meliy  xarakterge  de  iye  edi,  o`z  ideallarin  a`melge 

asiriwg`a umtilatug`in edi. 

Soni  aytiw  kerek,  mazdakiylik  etikasi  uliwma  alg`an  ha`tte  hayuanatlarg`a  da  miyrimsizlik  qiliwdi 

qadag`an etetug`in edi. Biraq ol jer ju`zinde jaqsiliq ha`m baxit-saadat  saltanat su`riwi ushin jawizliqqa, 

sotsialliq a`dalatsizliqqa qarsi gu`reste zorliq isletiwge jol qoyatug`in edi. 

---

 

55 

Bul ta`liymattin` xaliq massasi ta`repinen qollap-quwatlaniwi ha`m onin` tek Iranda g`ana emes, ba`lki 

Orayliq  Aziya  ha`m  A`zerbayjanda  da  ken`  tarqaliwinan  sebebi  de  usinda.  Mazdakiylerdin`  sotsialliq 

ha`m  ekanomikaliq  ten`sizlikti  joq  etiw  ha`m  a`dalatli  ta`rtipler  ornatiw  za`ru`rligi  tuwrali  talabi 

diyxanlar  ja`ma`a`tleri  ha`m  og`ada  awir  awxalda  bolg`an  qala  miynetkeshlerinin`  ha`r  qiyli  toparlari 

ma`plerine  sa`ykes  edi.  Na`tijede  ha`mme  jerde  diyxanlar  qozg`alan`lari  ko`terile  basladi,  bay 

adamlardin` mal-mu`lki tartip alinip, ja`ma`a`shi diyxanlarg`a bo`lip berildi. 

Feodal aristokratlar mazdakiyler ha`rekettin` ku`ta` ulken qa`wip dep bilip, onin` ta`repdarlarin ayawsiz 

jazaladi. Bul ha`reket ayawsiz bastirildi. Biraq mazdakizm ta`liymati ha`m onin` aldin`g`i ideyalari ko`p 

sirler  dawaminda  Irannin`  o`zinde  de,  sonday-aq  Orayliq  Aziya  ha`m  A`zerbayjanda  da  xaliq 

ko`terilislerinin` ideyaliq bayrag`i bolip xizmet etip keldi (Ma`selen, Abumuslim, Muanna ha`m Bo`bek 

ko`terilisleri mazdakizm ta`liymatinin` ku`shli ta`siri astinda baslang`an edi). 

Mazdak  taliymatinin`  ideyaliq  tiykarlarina  go`re  sol  da`wirde  u`stemlik  etken  feodal  ideologiyasina 

qarama-qarsi  bolg`an,  feodalliq  ja`miyet  negizlerine  ziyan  tiygizgen,  haq-huqiqsiz  xaliq  massasinin` 

ma`plerin  sa`wlelendirgen.  Bul  taliymat  Orayliq  Aziyada  bir  qatar  basqa  ideologiyaliq 

kontseptsiyalardin` ju`zege keliwine, musilman Shig`isi ma`mleketlerinde de, xristianlar jasag`an Batis 

ma`mleketlerinde  de  xaliqlardin`  azatliq  ha`reketlerinde  ulken  a`hmiyetke  iye  bolg`an  hurpikirlik 

ag`imina ta`sir ko`rsetken edi. 

Qadag`alaw ushin sorawlar 

Maniylik qashan ha`m qay jerde payda bolg`an

 

Maniylik taliymati qanday kitaplarda sa`wlelengen

 

Maniylik jaratilis, sotsialliq ten`sizlik tuwrali qanday ko`z-qaraslarg`a iye bolg`an

 

Maniylik adamlardi qanday taypalarg`a bo`ledi

 

Maniyliktin` asketlik xarakteri nede

 

Mazdakiylik qashan ha`m qay jerde payda bolg`an

 

Mazdakiyliktin` maniylik penen uqsas ha`m parqli ta`replerin nede

 

Ne ushin mazdakizm ta`liymati, onin` ta`repdarlari ha`kimiyat ta`repinen quwdalang`an

 

A`debiyatlar 

Juraev  U, Saidjanov Y. Dune dinlari tarixi. T., 1998 

Radugin A.A. Vvedenie v religievedenie  teoriya, istoriya i sovremennie religi. M., 1996 

Relignoznie traditsii mira. V 2-x tomax. M., 1996 

relignoznie traditsii mira. Buddizm, iudaizm, xristianstvo, islam. Spravochnik shkol`nika. Bishkek, 1997 

Dinshunoslik, T., 2000 

Gorbachev V.G. Istoriya filosofii. Bryansk, 1998 

Jumaboev Y, Wzbekistonda falsafa va axloqiy fikrlar taraqqieti tarixidan. T. 1997. 

---