Milliy ideologiya



Yüklə 0,58 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə27/39
tarix26.09.2018
ölçüsü0,58 Mb.
#70538
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   39

 

56 


Buddizm ideyalari 

1. Buddizmnin` payda boliwi ha`m onin` tiykarin saliwshi 

2. Buddizmnin` tiykarg`i ideyalari 

3. Buddizmnin` tarqaliwi. 

 

Tayanish tu`sinikleri 



Buddizm,  Siddxartxa  Gutama,  Tripitaka,  tipitika,  Budda,  Maxayana,  Xinayana,  karma,  nirvana,  to`rt 

haqiyqatliq. 

 

A`yiemgi Xindistannin` filosofiyaliq mektepleri astika ha`m nastika dep ataliwshi eki toparg`a bo`linedi. 



Astika  toparina  vedanta,  sankx`ya,  yoga,  vaysheshika,  n`yaya,  mimansa  kiredi.  Bul  mektepler 

ta`repdarlari  Vedalardin`  muqaddesligin  ta`n  aladi,  birden  bir  haqiyqat  Vedalarda  sa`wlelengen  dep 

sanaydi. 

Nastika toparina charvaka-lokayata, buddizm, djaynizm kiredi. Olardan charvaka-lokayata materialistlik 

ta`liymat bolg`anlig`i ushin Vedanin` muqaddesligin ta`n almastan, ha`mme materiallistlik a`lem ilahiy 

ku`sh  ta`repinen  jaratilmag`an.  Veda  haqiyqiy  bilimler  bermeydi  dep  tastiyiqlag`an.  Buddizm  ha`m 

djaynizm  diniy-filosofiyaliq  ta`liymat  boliwina  qaramastan,  olar  da  Vedanin`  muqaddesligin 

biykarlag`an  dinler  bolip  tabiladi.  Buddizm  a`yiemgi  hindlerdin`  du`n`yag`a  ko`z-qarasindag`i 

kshatriylerdin` antibraxmanliq ha`reketinin` formalarinin` biri bolip tabiladi. 

Budda.  Gang  oypatlig`inin`  arqa  shegarasinda  shakiylerdin`  ariylik  qa`wimlerri  jasag`an  edi.  Bir  ku`ni 

patsha  balali  bolip,  atin  Siddxartxa  qoydi.  Onin`  anasi  bala  u`stinen  qaytis  boladi.  Balanin`  o`zinin` 

keleshegin bolsa, eger ol auiriw, g`arri yaki o`lgen adamdi ko`rse monax-asket bolip ketedi dep boljaydi. 

A`kesi  balasi  ushin  jasalma  du`n`ya  jaratip,  og`an  o`mirdin`  ko`len`ke  ta`replerin  ko`rsetpey  qoyadi. 

Siddxartxa u`lkeyip, uylenedi, balali boladi. Biraq bir kuni ol auiriw adamdi, keyninen g`arrini, son`inan 

o`lini,  aqirinda  monax-asketti  ushiratadi.  Ko`z  aldinda  o`mirdin`  ko`len`ke  ta`repleri  ashilip,  olar 

Siddxartxani  qatti  tolqinlandiradi.  Bir  tu`ni  ol  xizmetkeri  menen  kiyimlerin  almastirip,  xaliq  arasina 

sin`ip  ketedi.  Solay  etip,  Siddxartxa  da`rwish  bolip  ketedi.  Ol  Vedalardi  uyrenip,  o`z  denesin 

shiniqtiradi,  ko`p  jerlerdi  aralaydi.  O`mirinde  og`ada  ko`p  na`rselerdi  ko`redi,  biraq  xaqiyqatliqti  taba 

almaydi.  En`  aqirinda  ol  bir  terektin`  astina  barip  otirip,  o`zine  o`mir  tuwrali  bir  haqiyqatliqti  bilip 

almag`aninsha  orninan  qiymildamasliqqa  so`z  beredi.  To`rtinshi  kuni  buring`i  patshazadag`a  jaqti  oy 

keledi. Siddxartxa «budda» yag`niy jaqtilang`an, ag`arg`an, nurlang`an degen at ko`terdi. Kem-kemnen 

Buddanin` a`tirapina sha`kirtleri jiynala baslaydi  ha`m buddizm ta`liymatina negiz qalanadi.  Budda 40 

jil  dawaminda  o`z  ta`liymatin  Hindistannin`  ha`r  qiyli  jerlerine  tarqatadi  ha`m  80  jasinda  Kushtnagara 

degen  jerde  qaytis  boladi.  Onin`  denesi  hind  da`stu`rlerine  muwapiq  sol  jerde  o`rteledi  ha`m  ku`li  8 

buddaliq ja`ma`a`tlerge  bo`lip jiberiledi ha`m ha`r bir ja`ma`a`t uni jerlegen jerinde ibadatxana quradi. 

Ha`zirgi zaman ilimi Buddanin` jasag`an jillarin b.e.sh. 563-483j.j dep ko`rsetedi. 

Derekleri.  Erte  buddizm  haqqindag`i  en`  da`slepki  mag`liwmatlar  pali  tilinde  «Tipitaka»,  al  sankskrit 

tilinde  «Tripitaka»  (U`sh  sebet)  dep  ataladi.  O`ytkeni  pali  tilinde  tekstler  da`slep  pal`ma  japiraqlarina 

jazilip,  u`sh  sebetke  jaylastirilg`an.  Bul  tekstlerdin`  basqasha  atamasi  pali  yaki  budda  Kanonlari.  Ol 

Tseylonda  b.e.sh.  3  a`sirde  jaratilg`an  ha`m  u`sh  bo`limnen  ibarat.  Vinaya-pitaka,  Sutta-pitaka  ha`m 

Abxidxamma-pitaka. 

Erte buddizmde u`sh basqishti ko`rsetiw mu`mkin. 

Da`slepki buddizm. Buddizm antibraxmanliq etikaliq ta`ldiymat sipatinda ju`zege kelgen. Budda sanali 

tu`rde  du`n`yanin`  jaratilisi,  jan  ha`m  onin`  dene  menen  o`z-ara  qatnasi  haqqindag`i  sorawlardi 




 

57 


qoymag`an  dep  tu`sindiriledi.  Du`n`ya  ma`n`gilik  pe,  o`tkinshi  me,  aqiri  bar  ma  yaki  aqiri  joq  pa,  jan 

dene  menen  bir  me  yaki  onnan  o`zgeshe  me,  haqiyqatliqti  bilgen  ma`n`gi  jasaydi  ma  -  bular  tuwrali  

Budda bilgen, biraq so`z etpegen dep ko`rsetiledi. O`zinin` barliq diqqatin buddizmnin` tiykarin saliwshi 

du`n`yani toltirip turg`an qayg`i-ha`siretten qutiliwg`a qaratadi. 

Da`slepki  buddizm  braxmanizmdi  o`zine  ta`n  dialektikaliq  biykarlaw    bolip  tabiladi.  Braxmanizmge 

salistirg`anda  buddizm  bir  qansha  pessimistlik  pozitsiyalardi  iyeleydi.  Eger  braxmanizm,  qayg`i-

ha`siret-  bul aldin`g`i qayta tuwiliwlardag`i gu`nalar ushin jaza ha`m taqwadarliq onnan qutqaradi dep 

tu`sindirse, onda buddizm ha`r qanday o`mir (jasaw) - qayg`i -ha`siret ha`m sonliqtan sansarada baxitli 

o`mir  boliwi  mu`mkin  emes  dep  u`yretedi.  Adam  kim  boliwina  qatiy  na`zer,  ol  awiriwg`a,  g`arriliqqa 

ha`m  o`limge  muptaladur.  Bunnan  hesh  bir  qudayg`a    hesh  qanday  qurbanliq  beriw  arqali  qutila 

almaydi. Qayg`i -ha`siretten qutiliwdin` birden-bir joli sansaradan shig`iw. 

O`mirdin` tiykarg`i nizami. Sidxartxa Gautama ushin o`mirdin` tiykarg`i nizami sonnan ibarat, jaqsiliq 

ha`m  jamanliq  tuwdiradi  hesh  qashan  bul  dun`yada  jek  ko`riwshilik  penen  toqtatilg`an  emes,  al  onin` 

joqlig`i menen. 

To`rt haqiyqatliq. 

Birinshi  haqiyqatliq  -  o`mir  bul  qayg`i-qa`siret.  Sam`yutta-nikayda  bilay  delinedi  «tuwiliw  -  qayg`i-

ha`siret,  g`arriliq  -  qayg`i-ha`siret,  awiriw  -  qayg`i-ha`siret,  o`lim-qayg`i-ha`siret,  jag`imli  na`rseden 

ayriliw- qayg`i-ha`siret, qa`legen na`rsen`e erispew, oni ala almaw- qayg`i-ha`siret». Buddizm o`mirdin` 

tek qaran`g`i ta`replerin ko`rdi, jasaw quwanishi onin` ushin tanis emes edi. 

Ekinshi  haqiyqatliq  -  qayg`i-ha`sirettin`  kelip  shig`iwin  tu`sindiredi.  Budda  qayg`i  -ha`siret  deregin 

«jasawdi  ku`sewde,  la`zzetti  ku`sewde,  tirishilikti  ku`sewde,  o`limdi  ku`sewde»  dep  ko`rsetedi,  al 

bulardin` barlig`i qayta tuwiliwlarg`a jetekleydi. 

U`shinshi haqiyqatliq - ha`r qanday qayg`i-ha`sirettin` sebebi boladi. Solay eken bul qayg`i- ha`siretten  

qutiliwg`a boladi, yag`niy «usi ku`sewlerden toliq azat boliw, oni ilaqtirip taslaw». 

To`rtinshi  haqiyqatliq  -  qayg`i  -  ha`siretten  qutiliw  jollarina  erisiw  mu`mkin.  Bul  jol  segizlik  jol bolip 

tabiladi. 

Segizlik  jol.  Jasawdi  qa`lewden  qutiliw  an`sat  emes.  Bunin`  ushin  duris  jol  tan`law  kerek.  Duris  jol 

to`mndegilerdi o`z ishine aladi. 

-  To`rt haqiyqatliqti duris tu`siniw, duris sheshim qabillaw- o`z o`mirin`di tu`singen haqiyqatliqlarin`a 

sa`ykes o`zgertiwge umtiliw. 

-  Duris so`z-o`tirikten, jaladan, turpayi so`zlerden alis boliw. 

-  Duris ha`reket- tiri janzatqa hazar bermew (aximasa), urliqtan tiyiw. 

-  Duris turmis ta`rizi- hadal jasawg`a a`detleniw. 

-  Duris ku`sh saliw- jaman oylar ha`m qa`lewler menen gu`resiw. 

-    Oydi  duris  bag`darlaw-  barliq  na`rsenin`  o`tkinshi  xarakterge  iye  ekenin  tu`siniw,  adamdi  o`mirge 

baylap  turatug`in  barliq  na`rselerden  waz  keshiw,  denege,  sezimlerge,  aqilg`a  jek  ko`riwshilik.  O`z 

gezeginde  bul  to`rt  basqishqa  iye.  Da`slep  biz  o`zimizdin`  taza,  hesh  na`rse  menen  ilaylanbag`an 

aqilimizdi  haqiyqatliqlardi  an`lawg`a  ha`m  tu`siniwge  qaratamiz.  Ekinshi  basqishta  biz  bul 

haqiyqatliqqa isenemiz, sol gezde izleniw menen baylanisli bolg`an ta`shiwishleniwden qutilamiz ha`m 

janimiz  jay  tabadi,  kuwanishqa  erisemiz.  U`shinshi  basqishta  biz  quwanishtin`  o`zinen  qutilamiz, 

yag`niy o`z denemizde uliwma seziniwden qutilamiz. Aqirg`i to`rtinshi basqishta biz toliq qa`terjamliq, 

biypa`rwaliq halatina erisemiz. Bul halatti Budda nirvana dep ataydi. 

Nirvana. Bul so`z «nirva» feyilen aling`an bolip, o`rt o`shiriw, so`ndiriw degendi an`latadi, al kelbetlik 

sipatinda  -  «joyitilg`an»,  «o`lgen»,  «tamamlang`an»  degendi,  atliq  so`z  sipatinda  «joyitiliw»,  «son`i», 




Yüklə 0,58 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   39




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə