58
«jasawdi toqtatiw», «qanaatlaniw», «ma`n`gilik qa`terjamliq», «ra`ha`t», «qayta tuwiliwlardan qutiliw»
degen tu`siniklerdi an`latadi. Nirvana mokshanin` bir qansha o`zgergen tu`ri. Moksha- bul nedendur
qutiliw, toliq azat boliw, qa`wiplerden qutiliw, jandi qutqariw degendi bildiredi. Biraq nirvana ol
du`n`yadag`i emes, al bul o`mirdegi moksha. Nirvana halatina erisiw ku`ta` qiyin. Og`an erisken
adamlar arxat dep ataladi (sanskrit tilinde «arxat» ilayiqli, hu`rmetli, belgili adam degendi bildiredi).
«Dxammapada» da bilay delinedi «Adam boliw qiyin, o`miri o`tkinshi bolg`an adamnin` o`miroi qiyin,
haqiyqiy dxammani tin`law qiyin, pa`klengeninn` tuwiliwi qiyin». Buddizm braxman tu`sinigine
du`zetiwler kirgizedi, braxman bul nirvanag`a erisken adam, arxat dep ko`rsetedi. «Men braxman dep
o`z baylanislarinan hali bolg`an ha`m hesh na`rsege iye emes adamdi, kim ushin o`tmish te, bu`gingi
ku`n de, keleshek te joq bolsa soni aytaman .»
Nirvana haqqinda buddizmde ko`p aytiladi, biraq tu`siniksiz tu`rde, timsallar menen Nirvanag`a erisiw
aspang`a erisiwden joqari, bul ilahiy la`zzet xalati. Nirvanani keltirip shig`atug`in sebep joq- nirvanag`a
erisiw sebebi bar (bul joqarida aytilg`an jol), biraq nirvananin` ju`zege keliw sebepleri joq. Nirvana
buddizmde kem-kemnen ontologiyaliq qa`siyetke iye boladi. Nirvana ken`islik siyaqli sebepsiz. Ol
jaratilistan berilgen. Ol hesh kim ta`repinen jaratilmag`an, hesh bir na`rse menen sheklenbegen. Nirvana
haqqinda ol ju`zege keldi dep te, kelmedi dep te, ju`zege keledi dep te aytiw mu`mkin emes. Oni ko`z
benen ko`riw, qulaq penen esitiw, iysin seziw, da`min biliw, yaki seziniw mu`mkin emes. Nirvanani tek
«duris joldan pa`k aqil, ko`terin`kilik ha`m tuwriliq penen bariwshi, sezimlik ha`zliklerden hali bolg`an
taqwadar sha`kirt g`ana ko`riwi mu`mkin».
Erte buddizmnin` ekinshi basqishi. Bul basqishta budda etikasin ontologiyalastiriw orin alg`an. Bul
haqqinda nirvanani ontologiyalastiriw tuwrali so`z etkende aytip o`ttik. Buddizmdegi «dxamma» (pali,
sanskrit tillerinde «dxarma» - jan halati, moral`, a`dep, diniy talap-qag`iyda, xu`jdan, a`dalat, pariz,
miynet, nizam, ta`biyat, ta`n qa`siyet, ma`mleket, negiz degendi bildiredi) da`slep minez-quliq
qag`iydalari, morraliq talaplar ha`m olardi orinlaw degendi an`latqan. Keyin ala bul tu`sinik kem-
kemnen ontologiyalastirilip, du`n`yaliq nizam, jaratilis nizami sipatinda qabil etile baslag`an. Bunnan
tisqari buddizm ontologiyasi ha`m antropologiyasi ushin g`a`rezli payda boliw (ju`zege keliw) teoriyasi,
karmani o`zine ta`n tu`siniw, o`zgeriwshen`lik haqqinda ta`liymat, jannin joq ekenligin tastiyiqlaw ta`n.
«a`rezli ju`zege keliw teoriyasi jaratilistin` sebep ne ekenligi, onin` waqit ha`m ken`islikte basi-aqirinin`
boliw bolmawi a`hmiyetli emes, a`hmiyetlisi jaratilistin` ishinde barliq na`rsenin` o`z-ara baylanislig`i,
barlig`inin` bir-birinen g`a`rezliligi, sonliqtan ondi hesh bir na`rse sebepsiz ju`zegeg kelmeydi. Eger bul
bar bolsa, onda ol da boladi. Buddizm de sebep-aqibetlik nizaminin` da`slepki nishanlarin ko`re alamiz.
Buddizm karmani sebep-aqibetlilik nizam sipatinda tu`sinedi.
Da`slepki buddizm ushin bolmistin` universal o`zgeriwshen`ligine isenim ta`n. Olar ma`n`gilik dep
tu`sinilgen na`rse joq bolip ketedi, joqari na`rse pa`ske tu`sedi, ushirasiw bar jerde ayraliq bar, tuwilg`an
na`rsenin` bari o`ledi dep u`yretedi. Sonliqtan olar bolmis joq, al boliw, qa`liplesiw bar dep tu`sindirgen.
Jan buddizmde udayi qa`liplesiw, o`ytkeni jan ha`r bir demde o`zgerip otiradi. Jandi turaqli substantsiya
dep qabil etiw adamdi qayg`i-ha`siret du`n`yasina baylap qoyadi. Individ do`n`gelek ta`rizli. Adam bul
dene ha`m sananin` ha`r qiyli halatlarinin` jiyintig`inin` sha`rtli atamasi. Jannin` substantsiyalig`in
biykarlay otirip, buddizm onin` ma`n`gi emesligin da`lilleydi.
Erte buddizmnin` u`shinshi basqishi. B.e.sh. 3 a`sirde buddizm patsha Ashoka ta`repinen Maur`ya
da`wirindegi Hindistannin` ra`smiy ideologiyasi sipatinda qabil etildi. Buddizm eki qanatqa - Xinayana
ha`m Maxayanag`a bo`linedi. Xinayana erte buddizmge jaqinraq, oni «Kishi do`n`gelek», al
Maxayanani «U`lken do`n`gelek» dep ataydi. Maxayanada arxat tu`siniginin` ornina «bodxisatva»
tu`sinigi payda boladi. Ol «ka`mil bilimge erisiw jolina tu`sken adam» degendi bildiredi. Maxayanada
59
jan` ma`n`gilik xarakterge iye boladi. Budda ilahiylastiriladi, ha`r qiyli buddalar formasi payda boladi.
Buddag`a siyiniw ju`zege keledi, biraq buddizmnin` morraliq kodeksi, «segizlik jol» umitilip qalip
baradi. Maxayanada buddizm dinge aylanip ketedi. Biraq Xinayanada da, Maxayanada da max`yamiki,
yogocharlar, saurantiki, vaybxashiki siyaqli filosofiyaliq mektepler orin alg`an. Orta a`sirlerde buddizm
du`n`yaliq dinlerdin` birine aylanadi, biraq ko`birek Xindistannin` aymag`ina shet jerlerde - Tibette,
Qitay, Yaponiyada, Birmada, Tseylonda qamtip alinadi, Buddanin` o`zi de braxmanizm-induiz
qudaylari panteonina Vishnu qudayinin` bir ko`rinisi sipatinda kirgiziledi.
Bugingi ku`nde buddizm du`n`ya dinlerinin` biri bolip tabiladi.
Buddizm ta`liymati tiykarinan u`sh a`meliy bo`leklerden ibarat. Olar, meditatsiya, a`dep-ikramliliq,
danaliq.
Meditatsiya to`mendegilerden turadi.
1) Tuwri tu`siniw
2) Tuwri niyet qiliw
3) Tuwri o`zin tutiw
4) Tuwri an`law
5) Tuwri ha`reket etiw
6) Tuwri mu`na`sibette boliw
7) Tuwri pikir ju`ritiw
8) Tuwri so`ylew.
A`dep-ikramliliq normalari - Budda «Pancha Shila na`siyati»,
1) Adam o`ltiriwden saqlaniw
2) Urliqtan saqlaniw
3) Gumrahliqtan saqlaniw
4) Jalg`an, qa`lbeki na`rselerden saqlaniw
5) Ma`s qiliwshi na`rselerden saqlaniw
6) Tu`sten keyin awqatlaniwdan saqlaniw
7) Oyin-ku`lkiden saqlaniw
8) Zebi-ziynet, a`tir-opalardan saqlaniw.
Danishpanliq - bul buddizmnin` tiykarg`i maqseti bolip, na`rseler ta`biyatin duris, tuwri tu`siniw bolip
tabiladi.
Xinayana boyinsha dxarmalar ta`biyatin u`yreniw ha`m nirvanag`a erisiw ruwxiy jol menen boladi. Bul
ku`ta` awir ha`m tek monaxlar nirvanag`a erisiw mu`mkin. Maxayana bolsa Budda denesi janzatlardi
azaptan qutqariw ushin ha`r qiyli janzat formasina kiriwi mu`mkin ha`m o`mir shinjirindag`i ba`rsheler
oni u`yreniwi, an`lawi mu`mkin deydi. Bul na`rse sheksiz Buddalardi, qudaylardi keltirip shig`iwina
sebep boladi. Bul qudaylarg`a iseniw joli arqali mu`mkin.
Qadag`alaw ushin sorawlar
Buddizmnin` qashan ha`m qay jerde payda bolg`an
Siddxartxa Gautama kim ha`m ol tuwrali qanday a`psanalar bar
Xinayana ha`m Maxayana degen ne
Buddizmnin` to`rt xaqiyqatlig`i nelerden ibarat
Segizlik jol degen ne
Buddizmnin` qanday a`meliy bo`lekleri bar