44
Zardushtiylik taliymati Orta Aziyada a`iyemgi da`wirde payda bolg`an tabiyat ku`shlerin
ilaxiylestiriwshi isenimlerge qarag`anda progressiv, monotesitlik taliymat. Ol biykarg`a qan to`giwshi
qurbanliqlardi, a`skeriy qarsiliqlardi, basqinshiliq urislardi qaralap, jawiz, tinish- tatiw sa`renjam turmis
keshiriwge, miynetke, diyxanshiliqqa, sharuashiliqqa jag`dayli boliwdi uqtiradi.
Miynettin` usinday turleri menen ba`nt boliwdi nasiyatlaydi.
Materialliq turmisti, o`mirdi jaqsilawg`a uriniwdi jawizliqqa qarsi gures dep esaplaydi. Zardushtiylik
dininde ta`n jerlerdi aship oni bag`iw bostang`a aylandiriw ha`r bir insandi ilaxiyat raxmetine duwshar
etedi, kerisinshe, bag`lar, ekinzarlardi, suwg`ariw jaylarin buzg`anlar ulken gunag`a qaladi. Zardusht o`z
taliymati menen insanlarg`a tinish - tatiw jasawdi, hadal miynet etiwdi u`yretpekshi boladi. Ol o`z
taliymatinda insanlardin` bul dun`yadag`i o`mirine jarasa o dun`yadag`i ta`g`diri sheshiledi, ha`r bir
insan o`lgennen son` o`zin bul dun`yadag`i qilmisina jarasa yaki ma`n`gilik ra`ha`t ja`nnetke, yaki
jaman islerin` ko`p bolsa, kewilsizlik ha`m qa`pestelik jayip dozaqqa tusedi degen ideyag`a
tiykarlang`an.
Zardushtlik taliymatinin` tiykari a`lem karam - qarsiliqlar guresine tiykarlanip qurilg`an. Jaqsiliq ha`m
jamanliq, jaqtiliq ha`m qaran`g`iliq, o`mir ha`m o`lim ortasinda (o`shpes) ma`n`gilik gures dauam etedi.
Barliq jaqsiliqlardi Axuramazda ha`m barliq jamanliqlardi Anxramayn`yu yaki Axriman isleydi.
Axuramazda insanlarg`a qayirliliq islerdi bayanlap olardi a`melde qollaniwdi, jaman islerdi bayanlap
olardan saqlaniwdi buyiradi.
Zardushtiyilikte iman ush narsege tiyikarlanadi pikirler tazalig`i, so`zdin` o`tkir maniligi, a`mellerdin`
insan prauarlig`i, ha`r bir zardushtqa iseniwshi ku`nine bes marte juwinip, paklenip, quyashqa qarap oni
alg`islap siyiniwi shart bolg`an.
Zardushtiylik ibadatxanalarinin` barxama u`zliksiz ot janip turg`an. Olarda dun`yadag`i to`rt narse –
suw, to, jer ha`m hawa joqari da`rejede martebelenedi.
Zardushliktin` jan`aza maresimi o`zine tan bolip, o`lgenler bir neshe pas, ba`lent «sukut minaralari»
daxmalarg`a salinadi. Jerde denelerdin` go`shlerin quslar jep, su`yeklerin minara ortasindag`i qudiqqa
shaship jiberiledi. Bunda «xadal» menen «xaram»nin` bir-birine jaqinlaslig`ina erisiledi.
Zardushlik ha`m «Avesto» tag`liymatinin` uliwma insan madeniyatinin` rawajina qosqan u`lesi
haqqinda Sobit binni Kurra (836-901 jillari jasag`an) bilay dep jazg`an «Biz-dun`yag`a tarqalg`an
ma`jusiylik merasxorlari ha`m a`wladlarimiz»... Dun`yani kim madeniyatli qildi
Majusiy shaxlari
ha`m daxiyler bolmasa, kim onda shaxarlar qura alar edi. Kim kanallar qazdi, ten`iz bandirgilerin kim
jaratti. Bulardin` xa`mmesin ataqli majusiyler do`retken. A`ne olar ruwximizdi bekkem, denemizdi
sag`lam saqlaw madeniyatin bergen. Dun`yadag`i en` joqari namet - danishpanliq, adamiyliq
tu`siniklerin inasniyatqa uyretkende usilar. Ma`jusiylik bolmasa jaxan bosliqtan ibarat bolip, jarliliqta
nashar o`mir keshirer edi. (Fozila Sulaymanova. «Sharq va «arb» Tashkent 1997j 210bet).
Belgiyaliq belgili sharushunos Jak Dyushan Giemen zardushlik xaqqinda minaday degen «Batis
ilimpazlari Aziyanin` barliq perzentlerinen birinshi bolip Zardushtti o`zine «ug`il» qilip aldi. Onin`
tag`liymati Isa Masixdan taxminan to`rt a`sir burin grek ma`deniyatin bayitqan edi. Zardushtti Aflatunda
bilgen.
Sonin` ushinda Zardusht Evropalilar pikirlerinde juda ko`p a`sirler dawaminda Aziya
danishpanlig`inin` birden bir u`lgisi sipatinda ko`terilip kelgen.
Zardushlik dininn` falsafiy manisinde dun`yanin` du`zilisi ha`m olardi qalay tu`siniw kerek ekenligi
aytilg`an. Rux ha`m materialliqtin` jasawin tan alg`an dualizmge tiykarlang`an bul dinde a`lem nur ha`m
zulmattan o`mir ha`m o`limnen, dinen ha`m jannan, jaqsiliq ha`m jamanliqtan, jag`imli ha`m
jag`imsizraq, pa`klik ha`m iplasliqtan, erkinlik ha`m bashqinshiliqtan turatug`in ha`diyslerdin` a`zeliy
45
ha`m a`debiy gu`resinen ibarat dep ko`rsetilgen. A. O. Makovelskiy Avestoni analizlep ilaxiy
substantsiya Axuramazdag`a tiyisliligi tinbaytug`in gu`res tabiyatta nur ha`m zulmat, bolmisti adalatliq
ha`m adalatsizliq, maralda jaqsiliq ha`m jamanliq,estetika dun`yasinda go`zzaliq ha`m ko`renishlik
Axura Mazda menen Axura Manudin` a`zeliy ha`m abadiy kelispewshiliginen ko`rinedi.
Avestoda bayan etilgen jaqsiliq ruxi bul jaratiwshiliq binayatkerlik kushi ol jamanliq ruxi bolsa buziw
ha`m buzg`inshiliqqa alip keledi. Jaqsiliq o`mir belgisi. Adamlar jerdi paydali xaywanlar ha`m
o`simlikler menen toltirsa, insan o`miri sawliq, kush, qudiret, baxit ha`m shadliq, umit ha`m isenim,
go`zzaliq ha`m qayirliliq penen, parwanliq penen birge bul jaqsiliq. Jamanliq bolsa qurg`aqshiliq ha`m
asharshiliq mallardin` qirilip qaliwi, kesellik ha`m apat, denelik ha`m ruwxiy buziwshiliqtin` axibetleri
bolip esaplanadi dep ko`rsetedi.
Avestoda jan xaqqinda tamasha pikirler berilgen. Jan ma`selesi sol da`wirden baslap ha`zirge shekem
adamzatti teren` oylandirip jurgen ma`sele bolip, ele onin` toliq sheshimin elege deyin berilmegenligi
belgili.
Zardushlikte jan real turde moyinlanip, adam o`lgennen keyin onin` basinan o`tken waqiyalardi
qaytadan takrarlaydi.
Adamnin` jani shig`iwi menen, ol onin` burin islegen jaqsi islerine muwapiq og`an siyliq retinde onin`
qasina qaytip keledi. Jariq dun`yada jaqsi isler qilg`an adamnin` jani go`zzal qiz obrazinda kelip
«Mulayim edim, ja`nede mulayimliriq qildin`, shirayli edim go`zzalliraq qildin`, ba`lent edim qayirli
pikir, qayirli so`z ha`m qayirli isler menen ja`nede ba`lent qildin`» dep o`likti aylanatug`in bolsa
geyparalardin` jani shiqqannan keyin onin` jani do`gereginde tentireydi ha`m ush kun dawaminda barliq
jaman adamlar tartatug`in jazalardi ko`rip, bolip onnan keyin gunakardin` o`zi islegen barliq jamanliqlar
na`tiyjesinde tiri waqtinda hesh ko`rmegen badbashar bir qizg`a aylanip og`an «Ey qara jurek, zaxar
tilli, munafik gunakar. Men qiz emespen, sen arqali tirinde qilg`an jaman islerin`men. Namissiz edim,
sen arqali onnan beter arimdi jog`alttim. Jiyirkenishli edim, ja`ne nafretli boldim, rasul edim onnan beter
shermende boldim» dep ko`rsetip taliymatta axlaqiy - estetikaliq ma`selelerge a`hmiyetli orin berilgen
(K.G.Zelemen «Ocherki istorii drevno pirendskiy ili iranskiy literaturi» Vseobshaya istoriya» literaturi
vip.1Spb 1870j str 185)
Bul dinde qay jerde so`z ha`m is uyg`inlig`i bolsa, sol jerde alijanabliq ha`m go`zzalliq jen`iske
erisedi. Qashanda dene ha`m jan nafaklikke ushirag`an bolsa insan o`miri kriziste, jani bolsa qilg`an
jamanliqlarinan jabir tartip azabin shegedi. «Kim jariq jahanda aqilli bolsa danishpanliq saltanati
bolg`an ol dun`yadada abadiy qaladi» (Kossovich «Chetire stat`i Zendavesti Spb 1861 str 42»)
Zardushlik ushin xaqiyqat, qudiret ha`m tinishliq saltanatindag`i o`mir go`zzal o`mir bolip sanaladi.
Avestoda xaqiyqat, tinishliq ha`m erkin o`mir menen baylanisli sotsialliq muratti tinish miynet
iskerligi menen, do`retiwshilik pen baylanistirip «Kimde kim biyday eske ol Ashaxti (xaqiyqatliqti)
egedi ha`m Mazda dinin ja`nede kusheytiredi, qudiretli qiladi. Qay bir uyde biyday anvari bolsa onda
qizdirilg`an temir da`wlerdin` boyin shirmap taslaydi» (Vandidot 3 fargard 31-32 band). Demek miynet
ha`m qayirli isler nur ha`m shadliq a`lemin ko`beytedi ha`m tinishliqqa,da`wletke jol baslaydi.
Avestoda bayan etiliwinshe atiz jerdi tap qizdi su`ygendey suyiw kerek, og`an jaqsi tuximlar sebiw,
oni mol xasil beriwin anag`a aylandiriw kerek. Axura Mazdanin` ko`rsetpesin muwapiq «Jerge jaqsi
ha`m kushli tuxim seppek» dun`yadag`i en` za`ruriy nizam bolip esaplanadi. Ol «Jas kelin erine perzent
inam etkenindey atizda oni shep ha`m on` qoli menen, qaliwsiz islegen ha`m suygen adamg`a mol-mol
xasil beredi. Islenbegen ha`m egilmegen jer ersiz ha`m perzentsiz jaxil qiz siyaqli baxitsizdur. Qiz jaqsi
erdi arziw qilg`aninday jerde jaqsi diyxang`a intizar». Bul so`zler zardushlik dun`yag`a ko`z-qarasin