Mirzo ulug’bek nomidagi o’zbekiston milliy universiteti iqtisodiy ta’limotlar tarixi mustaqil ish mavzu

Institutsionalizmning vujudga kelish shart-sharoitlari va belgilari
Torshteyn Veblen (1857-1929) – institutsionalizmning ijtimoiypsixologik (texnokratik) versiyasining etakchisi iqtisod va sotsiologiya sohasidagi yirik asarlar muallifi, unda u CHarl`z Darvinning tabiat evolyutsiyasi nazariyasiga asoslanadi. Barcha ijtimoiy munosabatlarning o`zaro bog`liqligi va o`zaro bog`liqligi printsipi, shu jumladan u iqtisodiy va ijtimoiy-psixologik.
T.Veblen ―Institutlar o`tmishda sodir bo`lgan jarayonlarning natijasidir, ular o`tmish sharoitlariga moslashgan va shuning uchun‖ hozirgi zamon talablariga to`liq mos kelmaydi, ya`ni odatiy fikrlash usullari va umumiy qabul qilingan hatti-harakatlar. Demak u shunday xulosaga keladiki, ularni evolyutsiya qonunlariga muvofiq ―hozirgi zamon talablariga‖ yangilash kerak, ya`ni odatiy fikrlash usullari va umumiy qilingan hatti-harakatlar. Asosiy asarlarining nomlari ―Bo`sh vaqt sinfi nazariyasi (1899), ―Mahorat instikti (1914), ―Muhandislar va narx tizimi‖ (1921), ―Yo`qlar mulki‖ (1923) va boshqalar jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi muammolariga alohida qarashlarini ta`kidlaydi.
Buning asosiy nazariy qoidalari sirasiga quyidagilar kiradi: U jamiyatning evolyutsion o`zgarishiga bo`lgan ishonchini CHarl`z Darvinning tabiat evolyutsiyasi nazariyasining o`ziga xos sinishiga asoslanadi ―jamiyatdagi inson hayoti, xuddi boshqa turlarning hayoti kabi, bu kurash va mavjudlikdir va shuning uchun u tanlash va moslashish jarayonidir. Ijtimoiy tuzumning evolyutsiyasi ijtimoiy institutlarning tabiiy tanlanish jarayoni edi.
SHu bilan birga, u ―sinfiy ekspluatatsiya‖ va ishchilar sinfining ―tarixiy missiyasi‖ haqidagi marksistik qoidalarni inkor etadi – odamlarning iqtisodiy motivlari birinchi navbatda ota-ona tuyg`ulari, bilimga instiktiv hohish va bajarilgan ishning yuqori sifati bilan bog`liq. ―Bo`sh vaqt sinfi nazariyasida ―egalik qiluvchi noishlab chiqarish‖ sinfining iqtisodiy jarayonga munosabati T.Veblen ―ishlab chiqarish emas, ekspluatatsiya, foydalilik emas munosabati sifatida tavsiflanadi.
Yirtqichlik yoki parazitlik qonunlari. Ijtimoiy tuzilmaning evolyutsiyasi bu ―mavjudlik uchun kurashda‖ institutlarning ―tabiiy tanlanish jarayoni‖. P.Samuel`son bu pozitsiya haqida shunday yozadi: ―Ustozim Jozef SHumpeter bir marta to`g`ri ta`kidlagan ediki, insonnning empirik-induktiv usulni tizimli ravishda namoyon qila oladigan ―mantiqiy hayvon‖ sifatida harakat qilish qobiliyatining o`zi Darvinizm kurashining bevosita natijasidir‖. Veblen islohotlari kontseptsiyasi nomarksistik pozitsiyaga ega. Faqat moliyaviy faoliyat bilan shug`ullanuvchi rentachilarning ―parazit‖ turmush tarzini tanqid qilib, "sanoat" sohasining ―biznes‖ olamiga bo`ysunishini moliyachilar va maksimal foyda olishga intilayotgan yirik tadbirkorlar timsolida qoralab, keyingi evolyutsiyani taklif qildi.
Jamiyatni inqilob va ―proletariat diktaturasi‖ emas, balki islohot yo`li bilan rivojlantirdi va ilmiy-texnikaviy taraqqiyot, ishlab chiqarish samaradorligini optimallashtirish va oshirish maqsadini ko`zlagan muhandislik-texnik ziyolilarning o`sib borayotgan roli doimo ―o`ziga qaramlikka olib keladi‖ deb faraz qildi. Ular bo`yicha va shuning uchun hokimiyatni o`z vakillariga topshirishga ―texniklar kengashi‖ ―Sanoat tizimi‖ monopolistlarga xizmat qilishni to`xtatadi, chunki texnokratlar va sanoatchilarning maqsadi foyda emas, balki manfaatlar xizmatidir.
XX-asrning birinchi yarmining oxiriga kelib, eski institutsionalizm eng chuqur tanazzulga yuz tutdi. Biroq, XX-asrning oxirgi uchdan birida institutsionalizmning yangi shakllarda tiklanishi kuzatila boshlandi. Bundan tashqari bu uyg`onish uning tobora ko`proq parchalanishi bilan birga keldi. Asosiy vakillari: Ronal`d Kouz (1910 yilda tug`ilgan), Oliver Uil`yamson (1932 yilda tug`ilgan). Duglas Nort (1920 yilda tug`ilgan). Asosiy asarlari: R.Kouz ―Kompaniyaning tabiati‖ (1937); O.Uil`yamson ―Kapitalizmning iqtisodiy institutlari. Firmalar, bozorlar, munosabatlar kontraktlari‖ (1985); ―Institutlar, institutsional o`zgarishlar va iqtisodiy samaradorlik‖ (1990). Neonatsionalizm eng umumiy shaklda institutsional yondashuvni zamonaviy iqtisodiy tahlilning asosiy oqimiga kiritishda urinish sifatida talqin qilinishi mumkin. Boshqacha aytganda, neoinstitutsional nazariya ratsionallik va metodologik individuallik tamoyillari asosida institutlarning roli va ularning iqtisodiyotga ta`sirini iqtisodiy tahlil qiladi. Bu yangi institutsionalistlar va eskilar o`rtasidagi tub farqdir (masalan, keyinroq ko`rinib turganidek, J.Kommons va ba`zi neoinstitutsionalistlarning nazariyalari o`xshash bo`lsada, sobiq jamiyat asarlarida mustaqil iqtisodiy tashkiloti sifatida qaraladi). Neoinstitutsionalizmning barcha vakillariga quyidagi qarashlar xosdir:
A) ―Institutlar muhim‖, ya`ni ular iqtisodiyotning ko`rsatkichlari va dinamikasiga ta`sir qiladi; B) inson xulq-atvori to`liq (hamma narsani qamrab oluvchi) ratsionallik bilan tavsiflanmaydi; uning eng muhim xususiyatlari hisoblanadi, cheklangan ratsionallik va opportunizmi... Ushbu atamalarning birinchisi neoinstitutsionalistlar tomonidan mashhur iqtisodchi G.Simondan olingan. Biroq, agar u cheklangan ratsionallik kontseptsiyasidan foydalanib, u optimal emas, balki qoidalari natijaga yo`naltirilganligini ta`kidlagan bo`lsa, neoinstitutsionalizm tarafdorlari, aksincha, optimallashtirish tamoyillaridan voz kechmaganlar. Ikkinchi atama ―aldash orqali shaxsiy manfaatni ko`zlash‖ degan ma`noni anglatadi, ya`ni qonun va/yoki axloq normalari buzilgan taqdirda; V) bozor operatsiyalarini amalga oshirish – va shunga ko`ra, narx mexanizmining ishlashi va bozor iqtisodiyotning boshqa belgilari – neoinstitutsional an`analarda tranzaktsiya deb ataladigan xarajatlar bilan bog`liq; Tranzaktsiya xarajatlari doktrinasi neoinstitutsionalizmda asosiy hisoblanadi. Bu maktab vakillarining fikricha, neoklassik nazariya faqat insonning tabiat bilan o`zaro munosabati xarajatlarini (―o`zgartirish xarajatlari‖) hisobga olinganligi sababli uning iqtisodiy tahlili imkoniyatlarini toraytiradi. SHuningdek odamlar zrtasidagi o`zaro ta`sir xarajatlarini hisobga olish va yauqur o`rganish kerak.
Batafsilroq qilib aytganda, ularni ―shaxslar tomonidan mulkiy huquq va erkinliklarini begonalashtirish va o`zlashtirish jarayonida o`z zimmalariga olgan majburiyatlarning bajarilishini rejalashtirish, moslashtirish va nazorat qilish uchun mablag`lar (pul, vaqt, mehnat va boshqalar) sarflanishi‖ deb ta`riflash mumkin. Jamiyatda qabul qilingan ―Neoinstitutsionalistlar tranzaktsiya xarajatlarining quyidagi turlarini ajratadilar‖: A) ma`lumot qidirish xarajatlari; B) o`lchash xarajatlari; V) muzokaralar olib borish va shartnomalar tuzish xarajatlari; Opportunistik hatti-harakatlarning xarajatlari.
Biroq tasvirlangan turlar bir-birini istisno qilmaydi; masalan, o`lchov qiymatini spetsifikatsiya qilish va mulk huquqlarini himoya qilish xarajatlari sifatida qarash mumkin; o`lchov qiymati sifatida opportunistik hatti-harakatlarning narxi va boshqalar.
SHuni ham yodda tutish kerakki, tranzaktsiya xarajatlarining boshqa tasniflari ham mavjud, masalan, ularning shartnomadan oldingi, shartnoma va shartnomadan keyingi yoki realga bo`lish (muayyan turdagi o`zaro ta`sirini amalga oshirishda qiyinchiliklarni keltirib chiqaradigan xarajatlar) va virtual (ushbu qiyinchiliklarni bartaraf etish bilan bog`liq xarajatlar).
Ratsionallik tamoyiliga amal qilgan holda xo`jalik yurituvchi sub`ektlar o`z faoliyati davomida kamaytirishga intilgan tranzaktsiya xarajatlari, neoinstitutsional tahlilda ―siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy o`zaro munosabatlarni tuzuvchi texnogen cheklovlar‖ sifatida talqin qilinadigan institutlarni ishlab chiqadilar.
Institutlar samaradorligining mezoni – ular tufayli erishilgan xarajatlarni minimallashtirish miqdori, institutlarni tahlil qilish doirasida ikki darajaga ajratiladi: institutsional kelishuvlar va institutsional muhit. Institutsional shartnomalar (yoki tashkilotlar) tranzaktsiya xarajatlarini kamaytirishga qaratilgan jismoniy shaxslar o`rtasidagi shartnomalar, institutsional kelishuvlarga misol bo`la oladi.