Müəllifin vəsaiti hesabına nəşr olunur Əsəri Azərbaycan ea tarix İnstitunun
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
daxil olmaqla geniş bir ərazini öz ətrafında birləşdirdiyini görəcəyik. Bundan başqa Arazın cənubunda yerləşən Muğan əyələtində ―Muğan şah‖ və habelə həmin ərazidə olan ―Allan şah‖, keçmiş Albaniya torpağında ―Şirvan şah‖, ―Miran şah‖, ―Filan şah‖, ―Gerşan şah‖, ―Təbərsaran şah‖ kimi daxili muxtariyyətə sahib olmuş irsi hökmdarlıqlar var idi 329 . Sərhəd rayonlarında olan hökmranların bir çoxu Sasani nəslindən olan nüfuzlu şahzadələrdən seçilib təyin edilirdi. Bunlar, şahla eyni hüquqa malik olub, şahlığa çatana kimi təyin olunmuş əyalətlərdə qabaqcadan ölkənin idarə olunması qayda-qanunlarını öyrənirdilər 330 . Sərhəd zonalarında olan hakimlər mərzban adlanırdı. I Xosrovun dövrünə qədər İran ordusu bir başçıya (fərman dehə) malik olmuşdur. Həmin başçı ―spəhbod‖ adlanırdı. Xosrov bu vəzifəni ləğv edib yerinə dörd sərkərdə təyin etdi. Bu sərkərdələrin hər biri ölkənin hərbi qüvvəsinin dörddə bir hissəsinə başçılıq edirdi. Bundan başqa hər bir hissəsin özünün ―pazkus‖ adlanan naib səltənəsi (vəliəhdi) olmuşdur. O dövrdə İran dörd bərabər bölgüyə, daha doğrusu, dörd pazkusa malik olmuşdur. Bu pazkusların hər biri bir naib səltənəyə tapşırılmışdır ki, bunlara ―pazkuspan‖ deyirdilər. Göstərdiyimiz pazkuslar coğrafi cəhətdən belə bölünmüşdür. Şimal-Əvaxtər, Şərq-Xorasan, Cənub-Nimruz və qərb-Səxarməran (Xavər; Xavəran). Yuxarıda göstərdiyimiz pazkuspanlar və yaxud naib səltənələr ölkənin daxili işlərinə nəzarət etməyə təhkim edilmişdilər. Çox güman ki, onların tabeliyində olan ərazinin sərhədlərini və habelə daxili qayda-qanunlarını qorumaq məqsədilə ixtiyarlarına müəyyən miqdarda hərbi qüvvə də verilmiş olsun. Qeyd etmək lazımdır ki, yalnız I Xosrovun dövründən etibarən pazkuspanlar spəhbudların tabeliyində olmuşlar 331 . Sasanilərin dövründə ancaq Azərbaycan, Ermənistan və Hindistana yaxın əyalətlər də hökmranlıq (pazkuspanlar) mövcud olmuş, başqa məntəqələrin hakimlərinə isə mərzban deyirmişlər 332 . Mərzban titulu əvvəllər sərhəd qüvvələrinin başçılarına, sonralar isə bu ləqəb tabeliyində olan ərazinin vüsət etibarilə Əhəmənilər dövrünün səviyyəsinin yüksələ bilməyən hökmdarlara da şamil edildi 333 . Sasani şahları tərəfindən bir şəxsə gümüş taxt bağışlanması həmin şəxsə onların fövqəladə mehribanlıq əlaqələrinin yaxşı olmasını bildirirdi. İstisna olaraq irsi hakimi olan Allan və Xəzərətrafı əyalətlərinin hökmdarlarına Sasani şahları kimi qızıl taxtda əyləşmək hüququ verilmişdir 334 . 329 Yenə orada. 330 S. Nəfisi. Göstərilən əsəri, s. 140. 331 S. Nəfisi. Göstərilən əsəri, s. 140 332 Yenə orada. 333 Yenə orada. 334 Yenə orada. Muğan əyalətində Allanlar yaşayırdı. Şimal sərhədlərinin qorunmasında qoçaqlıq göstərib fəal iştirak etdiklərinə görə, onların başçılarına qızıl taxtda əyləşmək hüququ verilmişdir. Sasanilərin dövründə Azərbaycan İranın sərhəd əyalətlərindən birini təşkil edirdi. Bu səbəbə görə də Azərbaycanın əlverişli coğrafi şəraiti və möhkəm strateji mövqeyə malik olmasını nəzərə alan Sasani hökmdarları bu əraziyə həddən artıq fikir verirdilər. Ermənistan uğrunda Sasanilərlə Roma imperiyası arasında gedən uzun-uzadı müharibələrdə əsas rol oynayan Azərbaycan rayonları iqtisadi inkişaf nöqteyi-nəzərdən də irəlidə gedirdi. IV əsrdən etibarən Azərbaycanın şəhərləri ticarət-sənətkarlıq və abadlıq nöqteyi-nəzərdən qonşu ölkələrin şəhərlərindən üstün mövqeyə malik idilər. Azərbaycan Arran Ermənistan ərazisi ilə iqtisadi cəhətdən daima əlaqədə olmuşdur 335 . Bu baxışdan da Azərbaycan, Arran və Ermənistan tarixi biri digəri ilə tam surətdə bağlı olmuşdur. Kür-Araz çayları arasında yerləşən ərazi keçmişdə Arran adlanırdı. Ərəb müəlliflərinin verdikləri məlumata görə bu ərazinin sakinləri özlərinə məxsus olan Aran dilində danışırmışlar. Erməni tarixçilərinin verdiyi məlumata görə eramızın V əsrində həmin dildən ötəri xüsusi əlifba tərtib edilmişdi. Beləliklə, bu dil çox qədim olmaqla bərabər, həm də islamiyyətdən əvvəl də işlənirmiş 336 . Arsax əyaləti də Alban ərazisinin tərkibinə daxil olan əyalətlərdən biridir. Arsax monqol dövründən etibarən Qarabağ adlandırılmışdır 337 Sasanilərin vaxtında İranşəhr adlanıb tabeliyində olan geniş ölkə dörd hissəyə bölünməklə bərabər onların hər biri ―kust‖ adlanırdı. Eyni zamanda hər kustın özünün ayrıca adı olmuşdur. ―Kust‖ sözünə pəhləvi dilində yazılmış ədəbiyyatda təsadüf olunur 338 . Lakin sonralar bu termin aradan çıxmışdır. Sasanilər dövrünün kustları belə olmuşdur. 1. Xorasan (şərqi). Buraya müasir Xorasan, Buxara, Soğd, Gurkan, Sistan, Bəlucistan və İranşəhrinin şərqində olan başqa əyalətlər daxil idi. 2. Xorbəran (qərb). Buraya İraq, Girmanşah, Kürdüstan, habelə qərb əyalətləri daxil idi. 3. Baxtər (şimal). Buraya Azərbaycan, Gürcüstan, Qafqaz, Təpuristan və Dəmavənd əyalətləri idi. 4. Nimruz (cənub). Buraya Xuzistan, Pars, Girman, Səkistan və Sind əyalətləri daxil idi. Sasanilər hər kustın özünə ayrıca hakim təyin edirdilər. Bu hakimlər ―pazkuspan‖, yaxud ―mərzban‖ adlanırdı. Pazkuspan hökmdar, hakim, mərzban isə müasir dövrdə sərhədçi deməkdir. Lakin hər dörd kust ayrılıqda əcnəbi 335 Yenə orada, s. 141. 336 S. Nəfisi. Göstərilən əsəri, s. 141. 337 Yenə orada. 338 Yenə orada. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|