Muharrem Kaya makaleler adı, Soyadı : Muharrem Kaya İş Unvanı : Doç. Dr

OĞUZ ATAY’IN ESERLERİNDE BİYOGRAFİK UNSURLAR
Oğuz Atay’ın Yapıtlarında Yaşamöyküsel Unsurlar, Adam Sanat, sayı: 183,Nisan 2001, s. 76-81.

Edebiyat herşeyden önce yazılı veya sözlü bir metne dayanır. Edebiyat biliminin diğer alanları olan edebiyat teorisi, edebiyat tarihi, karşılaştırmalı edebiyat, edebî inceleme vs. hep bu metinler üzerine kurulur. Fakat her edebî metnin de gerek anonim halk edebiyatı olsun gerekse yaratıcısı bilinen bir eser olsun bir yazarı vardır.

Bu edebî eserlerin yaratıcıları da ilgi çekici hayatları, siyasî görüşleri, kamu oyu oluşturmadaki rolleriyle eserlerinden daha ünlü olabilirler. Ya da eserin kazandığı ün onun yaratıcısına yönelik bir merakı da kamçılayabilir. Bu üne bağlı olarak yazar ve şairler, hayatları, görüşleri ve hatıralarıyla biyografik eserlerin konusu hâline gelirler.

Fakat yukarıda da belirttiğimiz gibi aslolan edebî metindir ve bu tür biyografik eserlerin önemi edebî incelemelere yardımcı olabilmelerindedir. Ayrıca bir yazarın yaratıcılığının kaynaklarını ve sanat üretme mekanızmasını çözmeye yarayan, yazarın kişiliği üzerine biyografik eserler olduğu gibi “sanat eserinin yaratılış psikolojisi”ni açıklamaya çalışan biyografik eserler de vardır.[1]

Bu çalışmada Oğuz Atay gibi ironiyi iyi kullanan bir yazarın eserlerindeki biyografik unsurlar üzerinde durulurken, Atay’ın manevî huzurunda bu ironiye hedef olmayı da göze alarak, onun eserlerinin dıştan incelenmesine girişilmiştir. Elbette ki bu dıştan inceleme, Oğuz Atay’ın eserlerini içten okuma yoluyla ele almış pek çok incelemeci ve eleştirmenin okumalarıyla birleştirilmelidir.

Oğuz Atay’ın eserleri, gerek romanda modern ve postmodern anlatım tekniklerini kullanması gerekse sosyal meselelere çözümler sunmasından öte, kendini bulmaya çalışan, kendini sorgulayan aydınları konu edinmesi ile dikkati çeker.

Aşağıdaki bölümlerde Atay’ın eserlerindeki biyografik unsurlara geçmeden önce hayatı hakkında kronolojik sıra ile ana hatlarıyla bilgi verilmiş ve eserlerden bunlara uygun unsurlar üzerinde durulmuştur. Oğuz Atay’ın hayatı ile eserleri arasındaki bağlantı üzerinde şimdiye kadar pek fazla duran olmamıştır.

Oğuz Atay, 12 Ekim 1934’te Kastamonu’nun İnebolu ilçesinde doğdu. Babası Cemil Atay, ağır ceza yargıcıdır. Ayrıca CHP milletvekiliği yapmıştır.[2] Yazar, Korkuyu Beklerken adlı kitabında yer alan “Babama Mektup” başlıklı hikâyesinde babasının kişiliğini anlatır, baba oğul ilişkisini değerlendirir. Babasının kişiliğinin temel özelliğini, yazar, şöyle belirtir: “1892’de doğdun. Ülkemizin ortalama ömür sınırını çok aştın. Duyduğuma göre İsveç ortalamasını filân bulmuşsun. Köyde, kasabada, taşrada yetiştin. Olgunluk çağı denen döneminde, ülkeyi yönetenler daha kalabalıkmış gibi görünsün diye, taşradan getirilerek onların arasında yer aldın. ‘Fırka kâtib-i umûmîsi’nin ya da daha başka ‘ekâbir’in gözüne girmek için kürsülerde bağırmak gibi bir münasebetsizliği beceremediğinden, bugün benim özel ansiklopedimin dışında yer alacağını hiç sanmıyorum. Sessiz faziletlerin heykeli dikilmiyor ya da onun gibi bir şey. Büyük şehirde, ülkeyi yönetenlerin toplandığı salonda neden bulunduğunu hiç düşünmedin. Ayrıca inanın –bu söylediğim gerçekten gerçek babacığım- ben bütün bunları düşündüğüm halde yerimi bulamadım.”[3] Buradaki anlatılanları dikkate alırsak Oğuz Atay’ın babası da bir tutunamayandır. Çünkü o, çevresindekilere göre daha duyarlı, namuslu ve sahicidir.

Atay, kişiliğindeki akıl ve duygu kutupluluğunun kaynaklarını Babama Mektup hikâyesinin yapısını oluşturduğu Günlük’te şöyle belirtir: “Beni daha iyi yetiştirseydin, meselâ ne bileyim yabancı ülkelere filân gönderseydin, daha esaslı olmasam da, kendimi ifadede ve eşya ile münasebetimi tayinde daha becerikli olurdum. Bununla birlikte bütün baskılarına rağmen ‘hürriyet mefhumu’nu ve bütün saf inanışlarını bildiğim halde ‘aklımı’ senden aldım. Duygularımın bir kısmını da senden aldığımı hiç olmazsa bugün biliyorum. Bazı duygularımı da, sen kızacaksın ama annemden tevarüs ettim.”[4]

Atay, 1939’da ailesiyle Ankara’ya geldi. 1951’de Ankara Maarif Koleji’ni bitirdi. Tutunamayanlar romanında yazarla benzerlik gösteren Selim Işık’ın çocukluğu da zor şartlarda geçmiştir: “Ben savaş yıllarının çocuğu olduğum için, ilk talihsizliğim beslenme şartlarının kötülüğüyle başlamıştır. Bütün savaş yılları kara ekmekle geçti benim için. Ekmekle birlikte her şey bozuldu. Bana henüz verilmeye başlanan terbiyem okula gitmeden bozuldu. Bütün çocuklar gibi kötülüğünü anlamını bilmeden küfür etmeyi öğrendim ve sebebini bilmeden dövüşmeye başladım. Sokak aralarında, biriktirdiğim gazoz kapaklarıyla lik oynamak ve jilet kapaklarının en iyisi olan giletteyi arkadaşlarımdan çalmak suretiyle kumara ve hırsızlığa alıştım. Babam beni mektebe götürdüğü zaman, çantamla birlikte artık uzun bir hayat tecrübesini de omzumda taşıyordum.”[5]

Yazarın biyografik romanı olan Bir Bilim Adamının Romanı’nda, örnek aydın tipi olarak gösterilen Mustafa İnan’ın hayatı da böyle zorluklar içinde geçmiştir. İnan’ın beslenmesine dikkat edilmesine rağmen, vücutça zayıf kalmıştır.

Oğuz Atay, İstanbul Teknik Üniversitesi’nde İnşaat Fakültesi’nde okuyarak, 1957’de yüksek mühendis diploması aldı. 1960’ta ise İstanbul Devlet Mimarlık ve Mühendislik Akademisi’nin İnşaat Bölümü’nde öğretim görevlisi olarak çalışmaya başladı; topografya ve yol inşaatı derslerini okuttu. 1975 yılında da doçent oldu. Oğuz Atay inşaat mühendisi olarak, İstanbul’daki eski Karaköy vapur iskelesinin ve Maslak Caddesi’nin yapımında çalıştı; Topografya adlı bir de uzmanlık kitabı vardır. Oğuz Atay gibi teknokrat olan Selim’in kullandığı dil, soyut kavramların teknik ifadelerle yabancılaştırma işlevi görür. Bunun en ilgi çekici örneklerinden biri yine Tutunamayanlar’dadır: “Hayatın Koordinatları deyiminden kısaca şunu anlıyoruz: bir insanın, belirli bir zamanda, belirli bir yerde ve belirli şartlar altında ne yapmış olduğunu bilirsek bu bilinenlerle, yani hareket ve zaman boyutlarının önceden tesbitiyle, bu verilere dayanarak yazılan ve sabit katsayıları, o insanın tayin edilmiş özellikleriyle belirlenen denklemlerin, zaman değişkenine göre çizilen eğrileri, bize o insanın ilerde ne gibi şartlar altında ne yapacağını gösterir.”[6]

Yazarın böyle bir dil kullanmasının sebepleri arasında, Berna Moran’ın deyimiyle küçük burjuva aydınları silkelemek için kültür değerlerine, ideolojisine hatta sanat anlayışına saldırmak vardır.[7] Böylelikle geleneksel anlatım tarzının dışına çıkar.

1961’de evlenen Oğuz Atay’ın bu evlilikten bir kızı oldu. Tutunamayanlar romanı ile 1970’te TRT roman ödülünü kazandı. Tıpkı Tutunamayanlar’daki Selim gibi ailesini terketti. İkinci kez evlendi. 1973’te ikinci romanı Tehlikeli Oyunlar yayımlandı. Roman kahramanlarındaki iç hesaplaşmalar aslında yazarın yaratıcılık sancısı ve iç hesaplaşmalarıdır. Özellikle hayat, benlik ve Türk aydını üzerine düşünceleri bu hesaplaşmaların izlerini taşır. Selim ve Hikmet’ten sonra nihayet ideal aydın tipi olarak İstanbul Teknik Üniversitesi rektörü Prof. Dr. Mustafa İnan’ın hayatını onaylayıcı, idealleştirici bir anlatım tarzı ile ele aldı, romanlaştırdı. Hikâyelerini topladığı Korkuyu Beklerken adlı kitabı ise 1975’te yayımlandı.

Atay, beyin tümöründen kurtulamayacağını anlayınca iyileşme umuduyla gittiği İngiltere’den döndü. Eserlerindeki hayata ve ölüme ironik bakışın temelinde de ölüme adım adım yaklaşmanın izi vardır.

Tiyatro oyunu Oyunlarla Yaşayanlar 1979-1980’de Devlet Tiyatrosu’nda oynanır ve 1985’te yayımlanır. İlk romanından sonra tutmaya başladığı Günlük ise 1987’de kitaplaştırılır.

13 Aralık 1977’de İstanbul’da ölen Oğuz Atay, eserlerinde de ölüm temini kullanması; romanlarındaki olayların mantıkî sonucunun ölüm olması sebebiyle bunalım edebiyatının bir temsilcisi gibi görülmüştür. Fakat ölüm, eserlerinde, düzende tutunamamanın en uç noktasıdır. Ölümü yaşarken çok yoğun hisseden Atay, bunu Tutunamayanlar’da metafizik düzeye taşır. “Düşüncelerine büyük bir içtenlikle bağlıydı: herkesi de öyle sanıyordu. Bu içtenlik, düşünmeyi meslek edinenlerin içtenliğinden çok farklı bir duyguydu. Mesleği sevmek gibi değil, hayatı sevmek gibi bir duyguydu. Camus’nün ‘Ontolojik mesele yüzünden ölen kimseye rastlamadım’ sözünü okuyunca:’Biri bu yüzden ölmeli, intihar etmeli’ diye bağırmıştı.Ona kimsenin soyut düşünceler nedeniyle kendini öldürmediğini söyledim.”[8]

Tehlikeli Oyunlar’da Hikmet de ölüme, nihilist görüşten uzak anlam yükler. Oğuz Atay’ın eserlerindeki şahıslar ölümle varlıklarını ebedîleştirmek isterler. “Bazı insanlar bazı şeyleri hayatlarıyla değil, ölümleriyle ortaya koymak durumundadır. Bu bir çeşit alın yazısıdır. Bu alın yazısı da başkaları tarafından okunmazsa hem ölünür ve hem de dünya bu ölümün anlamını bilmez; bu da bir alın yazısıdır ve en acıklı olanıdır. Bir alın yazısı da, ölümün anlamını bilerek, ona bu anlamı vermesini beceremeden ölmektir ki bazı müelliflere göre bu durum daha acıklıdır.”[9]

Ölüm, intihar yazarın yücelttiği ya da önerdiği bir çözüm değildir. Hayat bir oyun olarak sunulduğu için ölüm bu oyunun bir sonucudur. Aslında kullanılan ölüm teması yaşama tutkusunu vurgular, ölümsüzleşme isteğini belirtir. Yazar, eserlerinde olumsuz tipler kullanmasına rağmen arkadaşı Cevat Çapan’ın belirttiğine göre kişiliğinde hayattan tat alan bir yan vardır, coşkuludur.[10]

Oğuz Atay, insana ve topluma bakışı ile varoluşçu yazarlarla aynı çizgidedir. Varoluşçu yazarlar çağımız insanının yalnızlığını, umutsuzluğunu, güvensizliğini belirtmekle kalmazlar. Kişinin kendisini tanımasını, benliğini kazanmasını, baskıdan kurtulmasını da isterler. İnsanı ezen teknik düzene, kişiliğini silen topluma, benliğini çiğneyen zorbalığa karşı koyarlar.[11]

Oğuz Atay’da bu varoluşçu bunalımın yanında zengin bir kültür birikimini de görürüz. Özellikle Türk aydını üzerine söyledikleri hayli ilgi çekicidir. Oğuz Atay’ın aydınları toplumun çarpık, iki yüzlü değer ölçülerine ters düşerler. Yoz dış dünya ile aydının erdemli iç dünyası arasındaki uçurum, aydını topluma yabancılaştırır. Selim, Hikmet, Coşkun, Turgut, Doğululuktan Batılılığa geçişteki aydınlardır. Benliğini bulmak yolunda uğraşırlar. Zira aydın ancak bundan sonra meselelerin çözümünde tutarlı olabilirler. Tutunamayanlar’daki şu bölüm bunun en iyi ifadesidir: “Başkalarına söyleyecek bir sözüm olabilmesi için önce kendime söz geçirmem gerektiğine inanıyorum. Bana bugün, ne yapmalı? diye soracak olurlarsa, ancak, önce kendini düzeltmelisin diyebilirim. Bir temel ilkeden yola çıkmak gerekirse, bu temel ilke ancak şu olabilir: Kendini çözemeyen kişi, kendi dışında hiçbir sorunu çözemez.”[12]

Cevat Çapan, Oğuz Atay’ın bu iç hesaplaşmayı Tutunamayanlar ve Tehlikeli Oyunlar’da aksettirdiğini Bir Bilim Adamının Romanı ile ideal aydın imajını oluşturduğunu belirtir.[13]

Oğuz Atay, Mehmet Seyda ile yaptığı söyleşide Selim Işık’ın kendi arkadaşı olduğunu söyler:

“-Terli elleri ve yüksek ateşiyle bu Selim Işık aslında kimdir?

-Kitapta anlatılan ayrıntıların tümü doğru olmasa da, Selim Işık gerçekten intihar etmiş biri, benim iyi arkadaşlarımdan biriydi. Ölümü bana çok dokundu.”[14]

Tatjana Seyppel de kitabında bunu teyit eder ve bir anekdota yer verir: “Bir söyleşide Ömer Madra, “Ural’ın hatırasına” ithafının, Oğuz Atay’ın, Rumelihisarı’nın bir kulesinden kendini atan bir arkadaşayla ilgili olduğuna değinmişti; o da, -tıpkı Selim gibi- yaşamının sonlarına doğru evini hemen hemen hiç terketmeyen garip bir insanmış.”[15]

Oğuz Atay, Tutunamayanlar’daki Selim gibi bütün güzellikleri hayal gücünde bulur. Atay’ın muhayyilesi Selim gibi Eflatun’dan, Kant’a, Kierkegard’a, Dostoyevski’ye, Shakespeare’a, Gide’e kadar uzanır.[16] Bu bir yandan da kültür ikiliği oluşturmuştur. Meselâ İncil, Selim’in başucu kitabıdır. Geceleri yatmadan okur.

04.07.1995 tarihindeki görüşmemizde Cevat Çapan, Oğuz Atay’ın bir dönem Tevrat ve İncil’i okuduğunu, özellikle İncil üzerinde durduğunu söyledi. Bunun bir sebebi Hristiyanlığın estetik açıdan daha cazip unsurlar taşımasıdır. Diğer sebebi ise saf din ihtiyacının bir göstergesi olabilir.[17]

Selim, Hz. İsa’yı yapmacıksız insan, kötülüğe karşı direnmeyen ama kendi yolundan şaşmayan, toplumdaki kokuşmuşluğa ters düşüp idare tarafından ezilen aydın insan olarak bir tutunamayan miti kabul ederek sever.

“Ahd-i Atik çocukluğumda duyduğum dinî masalları daha başka türlü yazıyor. Ben Kitab’ı, daha önce de okumuştum. İsa-Mesih’i her zaman beğenirim: Küçük çocukların futbolcuları beğenmesi gibi. Adamımdır. Ortaokulu birlikte okusaydık, bana çok yararı dokunurdu o yıllarda.”[18]

Selim’e göre İsa’nın ikinci gelişi gereklidir. Çünkü insanlar ahlâkî değerlerden uzaklaşmışlardır. Madde tüm değerlere hâkimdir. His ve ruh zenginliği insanın böyle bir düzende yaşamasını engeller.

Oğuz Atay, 1970’te başladığı Günlük’e, Selim gibi yalnız kalıp dertleşmek için başlar. Selim gibi sonunun hayırlı olmayacağını hissetmiş gibidir. Umutsuzluk ve çaresizlik içindedir. İnsanların kendisini anlayamadıklarından yakınır.

Olumsuz tipler yazdığının farkındadır. Batılı bakış tarzından farklı yazmak gerektiğini düşünür.

Günlük’te Tehlikeli Oyunlar, Oyunlarla Yaşayanlar, Eylembilim adlı eserlerinin planları yer alır. Bunlardan yazarın eserlerini titizlikle kurduğunu anlarız. Yalnız hayatıyla bağlantı kurabilecek ipuçları vermez. Bu yüzden o eserlerin ne derce kendi hayatıyla bağlantılı ne derece muhayyilesinin ürünü olduğu anlaşılamaz.

Oğuz Atay, Halit Ziya’nın insana ve insanın ruh durumlarına eğilmesi ile kendisine benzediğini yazar. Ona göre Halit Ziya’nın şahısları da tutunamayandır. Ahmet Cemil büyük hayallerinin yanısıra küçük hesapların da etkisiyle sönüp gitmiştir.

Oğuz Atay, eserlerinde toplum-birey çatışması çerçevesinde ele aldığı Türk aydınını sorgularken ortaya örnek modeller de koymuştur. Yazarın iç çatışmalarının izlerini taşısalar da Atay’ın romanlarındaki aydınlar, Cumhuriyet aydınlarının çeşitliliğini gösterirler. Atay, Bir Bilim Adamının Romanı’ndaki Mustafa İnan ile Doğu-Batı kültür ikiliğinin üstesinden gelmiş, toleranslı, bilgili, dürüst aydına örnek sunmuştur. O geleceğin aydınıdır, umududur.

[1] René Wellek – Austin Warren, Edebiyat Biliminin Temelleri, çev. Ahmet Edip Uysal, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., Ankara, 1983, s. 94.

[2] Yıldız Ecevit, Oğuz Atay’da Aydın Olgusu, Ara Yay., İstanbul, 1989, sf. 1.

[3] Oğuz Atay, “Babama Mektup”, Korkuyu Beklerken, İletişim Yay., 6. bs., İstanbul, 1995, sf. 175.

[4] Oğuz Atay, Günlük, İletişim Yay., 2. bs., İstanbul, 1990, sf. 88.

[5] Oğuz Atay, Tutunamayanlar, İletişim Yay., 4. bs., İstanbul, 1989, sf. 57-58.

[6] Atay, a.g.e, sf. 56.

[7] Berna Moran, Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış, 2, İletişim Yay., İstanbul, 1990, sf. 197.

[8] Atay, Tutunamayanlar, sf. 324.

[9] Oğuz Atay, Tehlikeli Oyunlar, İletişim Yay., 5. bs., İstanbul, 1994, sf. 384.

[10] Cevat Çapan, “Akıl Ki En İncesi Duyuların”, Sanat Olayı, Sayı: 2, 1984, sf. 12.

[11] Jean Paul Sartre, Varoluţçuluk, çev. Asım Bezirci, Say Yay., İstanbul, 1989, sf. 11.

[12] Atay, Tutunamayanlar, sf. 76.

[13] Çapan, “Akıl Ki En İncesi Duyuların”, sf. 12.

[14] Mehmet Seyda, “Tutunamayanlar”, Yeni Dergi, Sayı: 92, sf. 248.

[15] Tatyana Seyppel, Oğuz Atay’ın Dünyası, çev. Tanıl Bora, İletişim Yay., İstanbul, 1989, sf. 31.

[16] Bu durum Oğuz Atay’ın tercihi olan Postmodern romanın, Metinlerarasılık özelliğinden de kaynaklanır.

[17] Abdullah Uçman, “Insanımızın Romanı: Tutunamayanlar”, Hareket, Sayı: 91, Temmuz 1973, sf. 61.

[18] Atay, Tutunamayanlar, sf. 601.


TÜRK HALK ANLATILARINDA KADIN
Türk Halk Anlatılarında Kadın, Toplumbilim, sayı: 15, Mayıs 2002, s. 49-54.

Kadınlar üzerine yapılan araştırmalarda konu genelde mitolojik, antropolojik, sosyolojik, psikolojik ve ideolojik açılardan ele alınmıştır. Yine genelde, ya feminist açıdan bakılarak, kadının erkek egemen bir toplumda siyasî ve ekonomik anlamda geri planda kaldığı, kendi kimliğini ifade edemediği ya da bunun tam tersine muhafazakâr bir bakışla, kadının tarihte ve günümüzde, toplumsal ve siyasî olarak erkek karşısında eşit konumda bulunduğu[1] üzerinde durulmuştur. Bu iki yaklaşım tarzında da ideolojik bir tek yönlülük vardır. Bu konuya geniş açıdan bakıldığında, erkek ve kadın egemen, hatta kutsal yapının, tarihsel süreçte, toplumlarda birbirinin içine geçmiş bir şekilde yaşadığı belirtilebilir. Özellikle kutsallığa ilişkin olarak ataerkil ve anaerkil özelliklerin birbirine karıştığı görülür. Bu yazıda Türk halk anlatılarında, ataerkil ve anaerkilliğin izleri, Türk atasözlerinde kadınlarla ilgili bu çerçevedeki değerlendirmeler üzerinde durulacaktır.

Tarihsel süreç içinde, toplayıcı, avcı, çiftçi toplumlardan, köleci, feodal, kapitalist, sosyalist toplumlara kadar kadının konumu üzerine, özellikle feminist kuramın da etkisiyle bir hayli geniş literatür oluşmuştur. İlkel toplumlarda anaerkil yapının izlerinin bulunduğu ileri sürülmesine rağmen bazı araştırmacılar hiçbir zaman anaerkil bir toplum olmadığını da belirtirler. Bu konudan bahsedilecekse, anaerkilliğin değil ana hukukunun, ana soyluluğun ön planda tutulması gerektiği üzerinde durulmuştur.[2]

Feminist kuramdan hareketle, geçmişte kadının konumu üzerine yazılan kitap ve makalelerde şöyle bir çerçeve çizilmiştir: Toplayıcılıkla geçinen ilkel toplumlarda, kadının gebelik döneminin ve çocuğu büyütme döneminin uzun sürmesi, bu yüzden erkek gibi evden fazla uzaklaşmaması ve eve topladığı kök, meyve, bitki gibi yiyecekleri getirmesi, kadının saygınlığını arttırmıştır. Özellikle toprağın ekilip biçilmeye başlanması yani çiftçiliğe geçilmesiyle kadın, tıpkı toprak gibi üretici olması sebebiyle kutsallaştırılmıştır. Erkeğin avcılık yaparak eve yiyecek getirmesi, tabiat şartları sebebiyle her zaman mümkün olmuyordu. Çocuğun soyunun kime dayandığı da evden uzun süre uzak kalan erkeğe değil, evin yakınında bulunarak eve yiyecek getiren ve çocuklara bakan kadına bağlanarak belirlenmiştir. Fakat hayvanların grup hâlinde avlanan erkeklerce, evcilleştirilmeye başlaması ve tarımda hayvanın kullanılmasıyla kadının saygınlığı ve kutsallığı da hafiflemiştir. Topraktan elde edilen ürünün ve ticaretin getirdiği güç, özellikle köleci toplumlarda insanın bir mülkiyet nesnesi hâline gelmesiyle ataerkil yapıyı daha da güçlendirmiştir. Kadının toplumsal konumu büyük ölçüde evle sınırlanmıştır. Fakat sanayileşmenin gelişmesi, kadının ekonomik ve politik hayata da girmesini beraberinde getirmiştir [3]

Eski Türk toplumlarında kadının konumu hakkında yapılan araştırmalara göre özellikle atlı-göçebe kültürün etkili olduğu Türklerde kadın erkekle hem yönetim hem hukuk açısından eşit statüde yer almıştır. Fakat İslâmiyet’in kabulünden sonra Arap, Fars ve Bizans kültürlerinin etkisiyle Türklerde kadın daha pasif bir konuma itilmiştir. Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasıyla Atatürk’ün başlattığı ve yönlendirdiği devrimlerle, Türk kadını pek çok sosyal, siyasî, ekonomik hakka sahip olmuştur.[4] Türk halk anlatıları incelendiğinde ise kadının hem bu medeniyet dönemlerine uygun olarak metinlerde rol aldığı hem de kadınlarla ilgili kendi dönemlerine göre değer hükümlerinin bulunduğu görülür.

Halk anlatılarının temeli olan mitolojiyle başlayacak olursak, Türk mitolojisinde kadınla ilgili pek çok unsura rastlarız. Verbitskiy’nin derlediği Altay Yaratılış Miti’nde Tanrı Ülgen’e evreni, dünyayı ve insanları yaratmasını dişi bir ruh, Ak-Ene (Ak-Ana) ilham eder.[5] Ayrıca insanın yaratılışıyla ilgili derlenen mitolojik metinlerde toprağın, kadına benzer bir şekilde insanı doğurduğu görülür. Türk-Memlûk Yaratılış Miti’nde insana benzeyen mağara oyuklarına toplanan balçığın, güneş tarafından ısıtılmasıyla insanlar oluşurlar. Bu metinde mağara oyukları yani toprak, bir ana rahmi görevi görmüştür.[6] Zaten “Toprak Ana” düşüncesi pek çok ilkel toplumda da görülen ortak mitolojik bir düşüncedir.[7] Ayrıca bazı mitolojik anlatılarda bir soyu oluşturan çocuğu doğuran kadının, bir erkekle birlikte olmadan bu çocuğa hamile kalmasını Malinowski şöyle yorumlar: “(...) mit, babanın yaratıcı gücü yerine, ana atanın kendiliğinden yaratıcı gücünü koymuş oluyor.”[8] Kadını ve doğurganlığını yücelten bu mitin oluştuğu toplumun, toplayıcılıkla ve tarımla geçinen bir toplum olduğuna da dikkat edilmelidir.

Türk mitolojisinin hem inanç hem de uygulama yönünü yaşatan şamanların kadın ve erkeklikle ilgili çeşitli sembolleri bir arada kullandıkları görülür. Bu durum şamanın cinsel kimliğini de araştırmaya açar. İki cinsiyetin özelliklerini taşımak, kadın ve erkeğin ilk yaratıldıkları, o kozmik zamana dönüş ve o ilk yaratılış anının kutsal gücüne ulaşma isteği şeklinde mitolojik bir izahla açıklanabilir. Ayrıca uzun tarihî ve toplumsal dönemler boyunca kutsal kabul edilen şeylerin sembolik olarak yaşatılması da şamanlarda görülen bu iki cinsiyetli özellikleri de anlaşılır kılabilir. Erkek şamanların bile kadınlıkla ilgili özellikler taşımaları, kadının kutsallaştırıldığı dönemlerle bağlantılıdır.

Kökeni itibariyle mitolojiye dayanan destanlarda, kadın hem ödül hem soyu kutsallaştıran tanrısal bir unsur olarak görülür. Bir toplumu temsil eden destan kahramanı kendi toplumunun düşmanı diğer toplumun kahramanlarını ve ordusunu yendiğinde, kadın, düşmandan elde ettiği bir ödüldür. Bu kadın genelde yendiği, yerine geçtiği kralın karısı veya kızıdır.Bu durum hem savaşçı, erkek egemen toplumların hem de kadın kutsallığının var olduğu tarım toplumlarının destanlarında görülür.[9]

Oğuz Kağan, kendi toplumunu, daha doğrusu avcı bir toplumun yaşam alanını tehdit eden,, yani ormanı ve av hayvanlarını kontrol eden gergedanı öldürdükten sonra, gök tanrısının ve yer tanrısının sunduğu kadınlarla evlenir. Oğuz Kağan’ın soyu böylelikle kutsallaştırılmış hatta tanrısallaştırılmıştır. Bunu sağlayan ise tanrının Oğuz Kağan’a bir ödül olarak sunduğu kadınlardır.

Bu destanla bağlantılı olarak kadının, erkek cinselliğinin nesnesi ve soyun devamlılığı için üreme aracı şeklinde görüldüğü de belirtilebilir. Zira Oğuz Kağan, bu kadınları görür ve istediğini alır. Uygurca Oğuz Destanı’nda, Oğuz’un göğün tanrısının kızıyla evlenmesi şöyle anlatılır:

“Oğuz Kağan bir yerde, Tanrıya yalvarırken:

Karanlık bastı birden, bir ışık düştü gökten!

Öyle bir ışık indi, parlak aydan, güneşten!

Oğuz Kağan yürüdü, yakınına ışığın,

Oturduğunu gördü, ortasında bir kızın!

Bir ben vardı başında, ateş gibi ışığı,

Çok güzel bir kızdı bu, sanki Kutup yıldızı!

Öyle güzel bir kız ki gülse gök güle durur!

Kız ağlamak istese, gök de ağlaya durur!

Oğuz kızı görünce, aklı gitti beyninden,

Kıza vuruldu birden, sevdi kızı gönlünden,

Kızla gerdeğe girdi, aldı dilediğinden.”[10]

Bu kadından doğan çocuklara da Gün, Ay, Yıldız adları verilir. Bu adlar gökle bağlantılı kutsal varlıklardır. Böylelikle destan, o soyun gök tanrısıyla ve gökteki kutsal varlıklarla yüceltilmiş anlatısı hâlini alır. Destanda Oğuz, tıpkı gök tanrısının kızıyla evlendiği gibi yer tanrısının kızıyla da evlenir:

“Ava gitmişti bir gün, ormanda Oğuz Kağan,

Gölün ortasında bir, tek ağaç uzuyordu,

Ağacın koğuğunda, bir kız oturuyordu

Gözü gökten daha gök, bu bir Tanrı kızıydı,

Irmak dalgası gibi, saçları dalgalıydı.

Bir inci idi dişi, ağzında hep parlayan,

Kim olsa şöyle derdi, yer yüzünde yaşayan,

“Ah! Ah! Biz ölüyoruz! Eyvah! Biz ölüyoruz!”

Der, bağırır dururdu!

Tıpkı tatlı süt gibi, acı kımız olurdu!

Oğuz kızı görünce, aklı başından gitti,

Nedense yüreğine, kordan bir ateş girdi.

Gönülden sevdi kızı, tutup aldı elinden,

Kızla gerdeğe girdi, aldı dilediğinden.”[11]

Oğuz’un yer tanrısının kızından doğan çocuklarına ise Gün, Ay, Deniz adları konur. Burada da soyun yer-su tanrısıyla bağlantılı olarak yüceltilmesi söz konusudur. Bunlar tam bir mittir.

Oğuz Kağan destanının İslâmî varyantında da Oğuz, adeta bir peygamber özelliği kazanmıştır. Daha doğmadan annesini İslâmiyet’e davet eder. Evlendiği kızları da yine İslâm’a çağırır, bu teklifi reddeden amcası Kür-Han’ın kızıyla birlikte olmaz. İkinci evlilikte de aynı şey tekrarlanır. Oğuz, üçüncü evliliğini ise küçük amcası Or-Han’ın kızıyla yapar. Oğuz aynı teklifi yaptığında kızdan şu cevabı alır:

“Kız Oğuz’a vurgundu, Oğuz’a candan bağlı,

Her şeye değer idi, Oğuz gibi adaklı. Oğuz’a dönüp baktı, şöyle dedi, ağladı:

“Ben ne Allah tanırım, ne de Tanrı bilirim!

“Senin sözün buyrukdur, hep peşinden gelirim!

“Sen ne dersen o olur, fermanından çıkamam!

“Sen var isen başımda, başkasına bakamam!”[12]

Oğuz’un evliliği görüldüğü üzere üç tanedir ama sadece kendisine itaat eden, onu seven, İslâmiyet’e geçen üçüncü karısıyle birlikte olur.

İslâmiyet’e geçildikten sonraki dönemin destanı olan Battal Gazi destanında da kadınlar, özellikle de düşmanın kadınları Battal’a âşık olurlar, hatta Battal’ın ordusunun kuşattığı kalenin kapılarını bile açarlar. Mah Piyruz, Gülendam, Aden Banu, Ketayun bunlar arasında en önemlileridir.[13] Adı şu veya bu, Müslüman veya Hristiyan, kadınlar, baş kahramanın yani Battal Gazi’nin büyüklüğünün, yüceliğinin, yakışıklılığının gösterilmesinde bir araç olarak kullanılırlar. Battal’ın yüceltmesiyle ilgili bu mekanizmada düşmanın savaşçı askerlerinin de kullanıldığı görülür, Battal tek tek onları da yener.

Gerek Battal Gazi destanında gerekse Manas, Köroğlu gibi destanlarda, erkek gibi silah kullanan, güreşen kadınlara da rastlanır. Hem edebî tür hem de medeniyet açısından bir geçiş dönemi eseri olan Dede Korkut Kitabı’nda da böylesi kadınlar görülür. Banu Çiçek, Selcen Hatun, Burla Hatun ok atar, ata binerler. Hatta Banu Çiçek, kendisiyle evlenmek isteyen Beyrek’e güreşte kendisini yenmesi şartını koşar. Dede Korkut Kitabı’nda savaşçı bir toplumun özellikleri görülür, hayatta kalabilmek için kadınlar da erkekler gibi savaş konusunda ustalaşmışlardır. Bu kitapta artık yerleşik medeniyete geçme döneminin etkisiyle narin Oğuz kadınlarından da bahsedildiği görülür.[14] Kan Turalı, evlenecek kız bulup bulmadığını soran babasına Oğuz kızlarının narinliğini belirten şu sözleri söyler:“(...) pes varasın bir cici bici türkmen kızını alasın, nagahandan tayanam üzerine düşem karnı yırtıla didi.”[15] Kun Turalı’nın istediği kız şu özelliklere sahip olmalıdır: “Baba men yirümden turmadın o turmış ola, men kara koç atuma birmedin o binmiş ola, men kanlu kafir iline varmadın ol varmış mana baş getürmiş ola didi.”[16] Savaşçı bir toplumda yaşayan Kan Turalı’nın istediği adeta savaşçı bir arkadaştır.

Dede Korkut Kitabı’nın başında kadınlarla ilgili bir değerlendirme yer alır. Dede Korkut kadınları dörde ayırır: “Birisi solduran soptur. Birisi tolduran toptur. Birisi ivün tayağıdur. Birisi niçe söyler isen bayağıdur.”[17] Burada kadınlar ev işinden, kocasına karşı davranışlarından dolayı değerlendirilmişlerdir. “Bunlardan “evin dayağı”dışında, diğerleri olumsuz kadın tiplerini ifade eder. Solduran sop, pis, nankör ve dırdırcıdır. Dolduran top, pis, gezgin ve dedikoducudur. Bayağı, nankör, pinti, er sözü dinlemeyen bir tiptir. Kocasını konukların yanında rezil eder. Evin dayağı, eri evde olmasa da, gelen konukları ağırlayan bir tiptir ve Dede Korkut onu, “Ayşe-Fatma soyu” olarak tanımlar”[18]

Ayrıca çocuğu olmayan kadın da erkek de toplumda geri plana itilmektedir. Çocuğu olmayan beyler bile Hanlar Hanı Bayındır Han’ın çadırında yer bulamamaktadır. Savaşçı, göçebe toplumda kalabalık, karşı tarafta korku yaratır. Bu yüzden kadının doğurgan olması olumlu bir özellik olarak gösterilir.

Manas destanında Manas’ın evlendiği Akılay, Kara Börük savaş ganimetidir, Kanıkey ise geleneklere göre evlendiği kadındır. Akılay, kıskanç ve acımasız bir kadındır, Kanıkey ise tam tersine Manas’a yol gösteren, vefakâr, sadık bir eştir.[19]

Kanıkey, nişanlısı Manas’ın kendisiyle birlikte kalmasına karşı çıkar. Onun karşı çıktığı nokta tamamen ataerkil yapıya has bir iffet anlayışıdır:

“Atam Temir Han’ın

At bağlamadığı ahıra

At bağlayan kimdin?

Kamçı takılmayan kapısına

Kamçı takan kimdin?

Kuş kondurmadığı tüneğe

Kuş konduran kimdin?

Baytal kısrağın ballı kımızını

Susayıp yutan kimdin?”[20]

Kanıkey’in iffeti burada babasına bağlı bir şekilde gösterilmiştir. Kanıkey, Manas’a çıkışır, bıçağını çekip tehdit eder. Destanın diğer bölümlerinde Kanıkey, Manas’a yol gösterir. Kanıkey, bir han kızı ve yerleşik medeniyetten gelmesi sebebiyle kültürlüdür, böylelikle bilge bir tip özelliği kazanır.

Türk masallarında da kadınlar genç, yaşlı, fakir, zengin gibi özelliklerle yer alırlar. Ayrıca kadınlar, masallarda olay örgüsündeki rollerine göre şu şekilde de belirtilebilirler: “1. Mutluluğu yakalamak için uğraş veren olayların gidişini yönlendiren akıllı, vefalı, özverili, direşken kadınlar. 2. Kıskanç ve iftiracı kadınlar. 3. Kötü kalpli üveyanneler, büyücü kadınlar ve acımasız dev anaları. 4. Cinsel tacize uğrayan kadınlar. 5. Eşlerine ihanet eden kadınlar. 6. Yalan ve kurnazlıkla mutluluğa ulaşmak isteyen kadınlar. 7. Akılsız, beceriksiz, sağduyusuz kadınlar.”[21]

Tıpkı destanlarda olduğu gibi masallarda da padişahın kızının, masalın kahramanına, çözdüğü zor bir iş sebebiyle ödül olarak verildiği görülür. Tam tersi şekilde fakir kızların da zekâları, becerileri sayesinde padişahın oğlu ile evlendikleri görülür. Her ne kadar masallar, baskı altında ve durağan bir şekilde yaşayan toplumların bireylerinin, bireysel kurtuluş ütopyaları gibi görülse de aslında bunlar bütün toplumun ortak düşleridir. Gerçek hayatta yapılamayan şeyler, kötü idareciden hesap sorma, sınıf farkına rağmen istenen insanla evlenme hep masallarda gerçekleşir. Masallardaki fakir genç kızlar da yine rahatı, zenginliği, mutluluğu erkeğin üzerinden (yani şehzade sayesinde) ele geçirirler.

Masallardaki üvey ana tipinin de üzerinde durulması gerekir. Masallarda üvey ana, kendisinden beklenen annelik görevlerini yerine getirmeyen bir kadındır, belki de bu yüzden ona üveylik sıfatı yakıştırılmış gibidir. Masallar hep tipler üzerine kurulu olduğu için o kadının, annelik görevlerini yerine getirmemesinin sebepleri üzerinde durulmaz. Bir birey olarak istekleri, amaçları belirtilmez. Bu anlamda üvey ana tipi için feminist kuram çerçevesinde, kadınlık kimliğinin farkına varmış bir birey gözüyle bakılamaz. Belki burada çocukların üzerindeki ana-soyluluk bağının önemi sebebiyle, üvey çocuklarını reddeden böylelikle önceki anneden olan çocukların miras hakkını da ortadan kaldıran bir geleneğin etkisini belirtebiliriz. Ama bu durum metinlerde kesin bir şekilde kendisini göstermez.

Efsanelerde karşımıza çıkan ermiş kadınlar da artık manevî alanda erkekler kadar saygındırlar. Bu metinlerde Kız Evliya’dan Mümine Hatun’a kadar pek çok kadının kadınlığından öte dinî anlamda gösterdiği olağanüstülükler ön plana geçmiştir.[22] Bu kadınların tarihî arka planında Osmanlı’nın kuruluşunda önemli yararlıklar göstermiş Bacıyân-ı Rum geleneğini de belirtmek gerekir. Boş Beşik’ten Ezo Gelin’e kadar ise genelde kadının yaşadığı sosyal ve ekonomik zor şartlar dikkati çeker. Taş kesilme motifinin başat olduğu efsanelerde ise gelinlerin, kadınların da taş kesildiği görülür. Bunun sebebi ise zor durumda kalan insanların Allah’a dua etmesi sonucunda taş kesilerek kurtulmalarıdır. Mesela, gelin alayının yolu, gelinin diğer âşığının adamları tarafından kesilir. Gelin dua eder ve taş kesilir. Bu efsanelerde amaç ders vermek olduğu için zaman zaman suçsuz insanların, kadınların da taş kesildiği olur.[23]

Halk hikâyelerinde, özellikle aşk konulu olanlarında, kadınlar, erkeğin ne kadar sadık bir âşık olduğunu göstermek için kullanılan bir nesne konumundadırlar. Bu hikâyelerdeki olay örgüsü kalıbında önce kadın ve erkek kahramanlar birbirlerine âşık olurlar, sonra araya mutlaka bir engel motifi girer ve ayrı düşerler, en sonunda, birbirlerine sadık olan âşıklar ya biraraya gelir mutlu olurlar ya da ikisi birden ölür, ruhları öte dünyada buluşur. Mesela, Leyla ile Mecnun, Kerem ile Aslı, Ferhat ile Şirin hikâyelerinin ana olay örgüsü bu kalıba uygundur. Kerem ile Aslı hikâyesinin sonunda Kerem yanar kül olur, Aslı da onun küllerini süpürürken bir kıvılcımla tutuşur; böylelikle ikisi de ölür. Fakat ikisi de birbirlerine sadık kalmışlardır. Onların mezarları bile yan yanadır.

Sosyal hayatın çeşitli sahnelerinin canlandırıldığı Meddah ve Ortaoyunu’nda ise hem namuslu, terbiyeli, kendisine âşık olunan ev kızları hem de para için erkeklerle birlikte olan düşmüş kadınlar yer alır. Ortaoyunlarında kadınlar “zenne” diye belirtilir. “ Zenne grupu, hemen dâimâ önde bir kocakarı, onun ardında genç kızı veya gelini ile, arkada ya koltuğunda bir bohça, yahut elleri göğsünde kavuşuk siyahî bir cariye şeklinde meydana gelir.”[24] Cevdet Kudret’in yayınladığı iki ciltlik Ortaoyunu adlı kitapta yer alan Kanlı Nigâr, Çivi Baskını gibi oyunlarda kötü yola düşmüş kadınların faaliyetleri ve cezalandırılmaları komik bir şekilde anlatılır. Bu kötü kadınlara bakış, hakim İslâmî anlayışın etkisindedir. Yer yer bu kötü kadınların sadece bir cinsel nesne olmaktan çıkıp kendisine artık yüz vermeyen (dolayısıyla para da) âşıklarına karşı dolap çevirdiği, bir özne hâline geldiği de görülür. Bu duruma en uygun örnek, Kanlı Nigâr oyununda birbirinden habersiz bir adamla (Çelebi) evlenen iki kadının adamdan aldıkları intikamdır. Gerçi bu intikam basittir: “Öyleyse buldum. Onu, “İkimiz de beraber yaşamağa razı olduk” diye kandırarak eve götürelim, bir temiz pataklayalım.”[25] Çelebi eve götürülür, dövülür ve çıplak bir hâlde sokağa atılır. Bu durum mahallede bir ahlâk baskınının yaşanmasına ve adamın rezil olmasına yol açar. Bu tipten konular ilk Türk romanlarında da işlenmiştir. Örnek olarak şu romanı verebiliriz: Konusu bir meddah hikâyesi kalıbına uyan, kötü yola düşmüş bir kadının, saf, zengin bir beyzadeye neler yapabildiğinin anlatıldığı Namık Kemal’in İntibah adlı romanı.

Halk edebiyatı içinde kadınlarla ilgili en çarpıcı ifadeler atasözlerinde bulunur. Türkçe’nin ilk sözlüğü olarak kabul edilen Divanü Lugati’t-Türk’te ve onunla aynı dönemde yazılan Kutadgu Bilig’te kadınlarla ilgili atasözlerine de yer verilir. Divanü Lugati’t-Türk’te “erkeğe yiğitlik, cesaret ve erdemlilik özellikleri atfedilirken; kadınlar için bu değerler yerine, anlayış, sabır, olgunluk, sevimlilik, temizlik (ruh ve beden temizliği) ve güzellik değerlerinin ön planda” olduğu görülür.[26] Kutadgu Bilig’te ise “kadınlar güvenilmez, vefasız, korkak, yalancı ve iki yüzlü yaratıklardır. Onların aslı ettir; yani akıl, irade, ruh yoksunudurlar. Varlıkları , bedenlerinden ibarettir. Bu yüzden de yeme-içme, şehvet gibi bedenî istek ve ihtiyaçları doğrultusunda hareket ederler ve bunlarda her hangi bir ölçü tanımazlar. Fırsat buldukları an, bu istek ve ihtiyaçlarını gidermeye bakarlar, yani yer, içer ve çiftleşirler. Aynı zamanda korkak olduklarından, yaptıklarını yalanlarla ve ikiyüzlülükle gizlemeye çalışırlar.”[27] Kadınlar hakkında bu şekildeki olumsuz düşünceler günümüzde hazırlanmış ve yayınlanmış atasözü kitaplarında da yer alır.

Arı sırrı karı sırrı. At ile avrada inan olmaz. Avrat attır, gemini boş tutma. Avrat kıtlık bilmez, çoban yokluk bilmez. Avrattan vefa, zehirden şifa. Bal arıdan, kavga karıdan çıkar. Elinin hamuruyla/Elindeki hamura bakmaz erkek işine karışır. Erkeğin nefsi birdir, kadının dokuz. Erkeğin şeytanı kadın/Kadın erkeğin şeytanıdır. Gökyüzünde düğün var deseler, kadınlar merdiven kurmaya kalkar. Güzel nerde kavga orda. Kadın aklı gâh uzalır, gâh kısalır. Kadın deniz gibidir. Kadın kısmının saçı uzun olur, aklı kısa. Kadın şerri, şeytanın şerrine eşittir. Kadın şeytanı pabucunu ters giydirir. Kadın şeytana pabuç diker. Kadına, çocuğa, sarhoşa sırrını açma. Kadının/Cahilin sofusu, şeytanın maskarası. Kadının fendi erkeği yendi. Kadının gırtlağı olmaz. Kadının kazdığı kuyudan su çıkmaz. Kadının kırk çırağı var, biri sönse biri yanar. Kadının şerri şeytanın şerrine eşittir. Kadının şerrinden Allah’a sığınmalı. Kadının yüklediği yük şuraya varmaz. Kadının zoru diline kuvvet. Kadınla tavuk bağlanmaz. Kadınların işi tavukların eşinmesine benzer. Karı ile çıkma yola başına gelir türlü bela. Karı sözüne uyan adam değildir. Karıdan hayır gelmez. Karının bir aklı erkeğin dokuz aklı vardır. Karıya bakanın aklı az olur.[28]

Yukarıda sıralanan atasözlerinde kadınlarla ilgili olumsuz hükümler yer almaktadır. Bunlara göre kadınlar anlayışsız, bilgisiz, güvenilmez, dırdırcı, dengesiz, tüketicidir. Özellikle kadınları şeytanla bir tutmak da dikkati çekicidir. Şeytana uyan insandır, nefsine engel olamayan erkektir. Bu sözlerde geri plana itilmiş, sosyal dünyayı, iş ortamını iyi tanımayan ve bu sebeple de doğru kararlar veremeyen, eksik insanlardan, kadınlardan bahsedilmektedir. Halbuki bu duruma kadın düşürülmüştür.

Kadınlarla ilgili olumlu atasözlerine de rastlanır. Bunlarda da kadının yerinin evi olduğu, kadın olmadan evin ayakta kalamayacağı, çocuk yetiştirmekle (tabiî ki erkek aracılığıyla) aslında dünyaya hükmettiği belirtilir:

Kadınsız ev olmaz. Beşiği sallayan el dünyaya hükmeder. Erkek arslan arslan da dişi arslan arslan değil mi? Yuvayı dişi kuş yapar.[29]

Erkek egemen toplumun en temel özelliği de kurulan evliliğin, erkeğin gücünü hissettirecek ve devam ettirecek şekilde olmasıdır. Bunun için de kadının ekonomik gücünün evlenilirken sınırlı olması, erkeği ezmemesidir.

Avrat malı başa tokmaktır. Kadın malı hamam tokmağıdır. Kadın malı, kapı mandalı.[30]

Her kadının bir olmadığı, iyisinin de kötüsünün de bulunduğu belirtilir. Olumlu özellikler hem ev kadınlığıyla hem de cinsel nesne olmasıyla, güzelliğiyle ilgilidir:

Alma soysuzun kızını, sürer gider anasının izini. Anasına bak kızını al, kenarına/kıyısına/tarağına bak bezini al. Avrat vardır arpadan aş eder, avrat vardır bulguru keş eder. Avrat var ev yapar, avrat var ev yıkar. Bağın taşlısı, karınınsaçlısı. Beyazın/Akın adı var, esmerin/karanın tadı var. Çirkin karı evin toplar, güzel karı düğün/sokak gezer. Er kemaliyle kadın cemaliyle anılır. Erkeğin iyisi eşeğinden, kadının iyisi eşiğinden bellidir. Hayvanın erkeğine para verirler, insanın dişisine. Aslan dişisine bakar da kuvvet alır. Kadın kadıncık gerek. Kadın var kardan soğuk, kadın var kordan sıcak. Kadını evinden, erkeği pirinden sorarlar. Kadının temizi sırtından, sütün temizi yoğurdundan bellidir. Karın soğuğu, kadının soğuğundan iyidir.[31]

Kadınların olumlu özellikleri az da olsa belirtilir:

Kadın kalbi merhamet kaynağıdır. Kadınlar eğe kemiğinden yapılmıştır. Kırk yılda bir karı sözü dinlemelidir.[32]

Her ne olursa olsun erkeksiz kadın olmaz. Erkek başka kadınlarla olsa bu göze batmaz da kadın başka erkeklerle olsa bu namussuzluk olur. Bunun sebebi her ne kadar kadının bir mülkiyet nesnesi olmasıyla açıklansa da aslında erkeğin kendi soyunu koruması olsa gerek.

Horozsuz tavuk çobansız sürüye benzer. Horozsuz tavuk yaşamaz. Erkeğin eli kınası, kadının yüzü karası. Kadın erkeğin elinin kiri. Kadını erkek değil, ar ve namus korur.[33]

Bu tipten halk kültürü unsurları, bir anlamda o halkın bilinçaltını, değer yargılarını yansıtır. Ama günümüzün değişen toplumsal ve ekonomik yapısı insanla, kadınla ilgili değerleri de etkilemektedir. İş hayatına girip kendini yetenekleriyle kanıtlayan kadınlar için bu atasözleri ilgisiz kalmaktadır. Tam tersine kadınlar arasında arabası, yatı, katı olan erkeğin makbul olduğu, bunların çok ciddi değerler olarak yeni yetişen genç kızlara aşılandığı da görülmektedir. Değişen sosyo-ekonomik şartlarla birlikte değerlerin yerini yenilerine bırakması normaldir. Bu hayatı erkek ve kadın ortaklaşa yaşadığına göre değerler öbür tarafı ezmeden, sömürmeden ortaklaşa oluşturulmalıdır. İnsanı, kadınıyla, erkeğiyle nesne olarak değil, ruhuyla bedeniyle bir bütün olarak görmek gerek.

[1] Türk kadınlarıyla bağlantılı bir örnek: Gülçin Çandarlıoğlu, “Türk Toplumunda Kadın”, Hayat Tarih Mecmuası, C. I, sayı: 4, Mayıs 1966, s. 22-27;

[2] Mualla Türköne, Eski Türk Toplumunun Cinsiyet Kültürü, Ark Yay., Ankara, 1995, s. 1-50; Ümit Hassan, Eski Türk Toplumu Üzerine İncelemeler, V Yay., 1. bs., Ankara, 1986, s. 13-25; Nilgün Gürbüz, “Kadının Tarihsel Gelişimi ve... 8 Mart”, İskenderiye Yazıları, sayı: 8, Mart 1997, s. 17-18.

[3] Andrée Michel, Feminizm, çev. Şirin Tekeli, Kadın Çevresi Yay., İst., 1984, s. 17-86; Türköne, a.g.e., s. 1-65; Hassan, a.g.e., s. 13-48. Gürbüz, a.g.e., s. 17. Pek çok sosyolog, etnolog, antropolog bu çerçevenin dışında düşünceler de ileri sürmüşlerdir. Bu düşüncelerin burada çok özet bir şekilde verilmesinin sebebi, ataerkil ve anaerkil yapının, toplumların medeniyet ve yaşayış tarzlarıyla olan bağlantısı üzerine bir fikir vermektir.

[4] Bahaeddin Ögel, Türk Kültürünün Gelişme Çağları, C. II, İstanbul, 1976, s. 141-143; İbrahim Kafesoğlu, Türk Millî Kültürü, Boğaziçi Yay., 12. bs., İstanbul, 1995, s. 216-217; Şefika Kurnaz, Cumhuriyet Öncesinde Türk Kadını (1839-1923), Aile Araştırma Kurumu Başkanlığı Yay., Ank., 1990, s. 1-5; Emel Doğramacı, Türkiye’de Kadının Dünü ve Bugünü, T. İş Bank. Kül. Yay., 2. bs., Ank., 1992, s. 3-13; Özkan İzgi, “İslamiyet’ten Önceki Türklerde Kadın”, Türk Kültürü Araştırmaları, yıl: XI-XIV, Ank., 1975, s. 145-160; Çandarlıoğlu, a.g.e., s. 22-27.

[5] Bahaeddin Türk Mitolojisi, C. I, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1993, s. 433.

[6] Ögel, a.g.e., 483-484.

[7] Mircea Eliade, Kutsal ve Dindışı, çev. Mehmet Ali Kılıçbay, Gece Yay., Ankara, 1992, 122-125.

[8] Bronislaw Malinowski, İlkel Toplumlarda Cinsellik ve Baskı, çev. Hüseyin Portakal, Kabalcı Yay., İstanbul, 1989, s. 84.

[9] Murat Belge, “Epik”, Edebiyat Üstüne Yazılar, Yapı Kredi Yay., İstanbul, 1994, s. 375-380.

[10] Ögel, a.g.e., s. 117.

[11] Ögel, a.g.e., s. 118.

[12] Ögel, a.g.e., s.160.

[13] Hasan Köksal, Battalnâmelerde Tip ve Motif Yapısı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., Ank., 1984, s. 110-118.

[14] Muharrem Ergin, Dede Korkut Kitabı I, Türk Dil Kurumu Yayını, 2. bs., Ankara, 1989, s. 124, 185.

[15] Ergin, a.g.e., s. 185.

[16] Ergin, a.g.e., s. 185

[17] Ergin, a.g.e., s. 76.

[18] Türköne, a.g.e., s. 211.

[19] Naciye Yıldız, Manas Destanı (W. Radloff) ve Kırgız Kültürü ile İlgili Tespit ve Tahliller, Türk Dil Kurumu Yay., Ankara, 1995, s. 165-188.

[20] Yıldız, a.g.e., s. 180.

[21] Muhsine Helimoğlu Yavuz, “Masal Kadınları”, Kadın Gerçeklikleri, yay. haz. Necla Arat, Say Yay., İstanbul, 1996, s. 103-104.

[22] Nezihe Araz, Anadolu’nun Kadın Erenleri, Özgür Yay., İstanbul, 2001, 210 s.

[23] Saim Sakaoğlu, Anadolu-Türk Efsanelerinde Taş Kesilme Motifi ve Bu Efsanelerin Tip Kataloğu, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara, 1980, s. 38-44.

[24] Ahmet Rasim, “Ortaoyununda Kadın”, Muharrir Bu Ya!, s. 81.

[25] Cevdet Kudret, “Kanlı Nigâr”, Ortaoyunu, C. II, İnkılâp Kitabevi, İstanbul, 1994, s. 115.

[26] Türköne, a.g.e., s. 201.

[27] Türköne, a.g.e., s. 191-192.

[28] Metin Yurtbaşı, Sınıflandırılmış Türk Atasözleri, Özdemir Yay., Ankara, 1995, s. 94, 147-149.

[29] Yurtbaşı, a.g.e., s. 147-149.

[30] Yurtbaşı, a.g.e., s. 94, 148.

[31] Yurtbaşı, a.g.e., s. 93-94, 147-148.

[32] Yurtbaşı, a.g.e., s. 148-149.

[33] Yurtbaşı, a.g.e., s. 148-149.