Muloqotchanlik sifatlarini takomillashtirish
usullari bo’yicha treninglar
Reja:
1.
Muloqot haqida tushuncha.
2.
Muloqot qilishning asosiy turlari va tomonlari.
3.
Muloqot insonlarning bir-birini tushunishi va idrok qilish sifatida.
4.
Nutq va uning turlari.
1. Muloqot – bu ikki yoki undan ortiq kishilarning afektiv baholovchi
xarakterda va bilish bo`yicha ma’lumot almashishdan iborat bo`lgan o`zaro
ta’sir etishdir. Muloqotning tizimida o`zaro bir-biriga bog`liq jihatlari
ajratiladi: kommunikativ, interaktiv va pertseptiv. 1. Muloqatning
kommunikativ jihati bu muloqatdagi individlarni o`zaro ma’lumot
almashinishidir. 2. Muloqotning interaktiv jihati bu individlar muloqatda
nafaqat bilim va g`oyalar balki harakatlar bo`yicha ham o`zaro ta’sirini
tashkil etishdan iborat. 3. Muloqatning pertseptiv jihati muloqot jarayonida
o`zaro bir-birini idrok qilish orqali tushunishdir.
Demak, muloqot birgalikdagi xarakat extiejlaridan kelib chikadigan,
aloka almashish, bir - biriga ta’sir etish, boshkalarni tushinish, odamlar
urtasida kontakt urnatish va rivojlantirish jaraeni.
Muloqot hayot kechirishning bir shaklidir.
2. Muloqotning o`zaro birgalikdagi harakati va kommunikativ jihatdan
tashqarida uning pertseptiv jihati munosabat ishtirokchilarining uning
jarayonida amalga oshiriladigan o`zaro idrok etish yuzaga keladi. Taniqli
psixolog S. L.Gubinshteyn shunday deb yozgan edi: “Kundalik hayotga
odamlar bilan muomalaga kirisharkanmiz, biz ularning xulq - atvoriga
mo`ljal olamiz. Negaki biz ularning tanqidiy ma’lumotlariga ma’lumotlari
mohiyatini go`yo o`qib ya’ni mag`zini chaqib chiqamiz va shu yo`sinda
kontekstda mujassamlashadigan matnning ichki psixologik jihati mavjud
bo`lgan mazmunini aniqlaymiz”.
Bunday o`qish naridan beri tez yuz beradi, chunki tevarak atrofdagilar
bilan muomala jarayonida avtomatik tarzda amal qiladigan psixologik ichki
ma’no hosil bo`ladi.
Muomala prioretiv jihati bu kishining kishi tomonidan idrok etilishi,
tushunilishi va baholanishi demakdir. Identifikatsiyalash - bir kishi ikkinchi
kishini uning ta’rifini o`z ta’rifiga anglanilgan yoki anglanilmagan tarzda
o`xshatilishi orqali tushinish usulidir.
Shaxslararo idrok etish jarayonida teskari aloqa, xabar beruvchi
funktsiyani
va
o`zini
-
o`zi
boshqarish
funktsiyasini
bajaradi.
Steriotiplashtirish – xulq -atvor shakllarini tasniflash va ularni hozirgacha
ma’lum va mashhur deb sanalgan ya’ni ijtimoiy qoliplarga mos keladigan
hodisalar jumlasiga kiritish yo`li bilan ularning sabablarini o`zgartirishdan
iboratdir. Ko`p hollarda insonlarning bir-birlarini idrok etishlari «ijtimoiy
pertseptsiya» sifatida namoyon bo`ladi. Muloqotning bu jihati ijtimoiy
pertseptsiya haqidagina emas, balki shaxslar aro pertseptsiya haqida hamdir.
Inson jamiyatda shaxs sifatida qabul qilingani sari. Muloqotda ham shaxs
sifatida namoyon bo`ladi. S.L.Rubenshteyn aytganidek: «Biz insonni tashqi
xulq - atvoriga qarab o`qiymiz». «Boshqa odamni bila turib, o`rganayotgan
individning o`zi ham shakllanadi» deb yozgan edi L.S.Egodskiy. Insonni
inson tomonidan idrok etilishida kamida 2 kishi jalb qilingan bo`lishi lozim
bo`lib, ularning ikkalovi ham faol sub’ektdir. O`zini boshqa inson tahlil
qilishini o`z ichiga identifikatsiya va reflektsiyani kiritadi.
3. Odamlarda samarali muomala o`rnatish malakalarini tasodifiy
ravishda tarkib topadi yoki ta’limning yordamchi maxsuli sifatida yuz beradi.
Katta maktab yoshidagi o`quvchilar xulq - atvori qoidalariga bag`ishlangan
ommabop adabiyotlarni o`qir ekan, muloqot madaniyatining ba’zi jihatlari
bilan tanishadi. Lekin muomala malakalarini maxsus o`rgatilishi alohida bir
vazifa bo`lib pedagog uchun uning qanchalik muhim ekanligini trening, ya’ni
muomalaning mashq qilinishi bu vazifaning hal etish yo`llaridan biri sifatida
namoyon bo`ladi. Sotsial psixologik trenining, ya’ni muomalaning mashq
qilinishi bu vazifaning hal etish yo`llaridan biri sifatida namoyon bo`ladi.
Sotsial psixologik trenining mazmunan ikki xil vazifani: 1. Muomalaning va
shu jumladan pedagogik muomalaning umumiy qonuniyatlarini. 2.
Pedagogik kommunikatsiyaning texnologiyasini egallash, ya’ni professional
pedagogik muomala va malakalari shakllanishini o`z ichiga oladi. Psixologik
pedagogik trenining shakllaridan yana biri tipik pedagogik vaziyatlarining
misol uchun imtihonlarni modellashtiruvchi amaliy o`yinlari. Muomala
trening, ya’ni muomalani mashq qilish o`qituvchilarni tayyorlash va
malakasini oshirish sistemasida pedagogik ishning yangi shakli bo`lib,
pedagogik ta’lim uchun juda istiqbolli hisoblanadi.
Bog`lanish lotincha son ya’ni “yaqinlashish” degan so`zdan olingan,
munosabatga kiruvchilar o`rtasida ikki tomonlama aloqa bo`lishini taqoza
etadi. Bunga erishish va uni ko`ngildagidek rivojlantirish sharti munosabatiga
kirishuvi shaxslarni o`zaro bir-biriga hurmati va ishonchidan iboratdir. Agar
pedagog o`z tarbiyalanuvchilariga ishonch va hurmat bilan munosabatda
bo`lsa, u har qancha printsipial va talabchan bo`lgan taqdirda ham, uning eng
arzimas tanbehlari ham ta’sirli bo`ladi.
Munosabat jarayonlari har doim va barcha vaziyatlarda ham sip –
silliqgina va ichki qarama qarshiliklarsiz yuz beradi deb tasavvur qilishi
yaramaydi. Ayrim vaziyatlarda bir-birini inkor etuvchi qadriyatlar, vaziyatlar
va maqsadlarning mavjudligini aks ettiruvchi pozitsiyalar antoganizmi
yuzaga chiqadiki, ba’zan bu o`zaro adovatni keltirib chiqaradi, shaxslararo
majaro sodir bo`ladi. Majarolarning kelib chiqishiga, shuningdek
munosabatga kiruvchilarning o`zaro birgalikda harakat qilishlariga g`ov
bo`lgan va bartaraf etilmagan ma’naviy anglashilmovchiliklar ham sabab
bo`ladi. Munosabatdagi ma’naviy anglashilmovchilik - bu aytilgan talabning,
iltimosning, buyruqning ma’nosi munosabat bog`lashga sheriklar uchun
muvofiq emasligidir. Bu hol ularning o`zaro hamjihatligi va birgalikda
harakat qilish uchun to`sqinlik tug`diradi.
4. Har qanday ma’lumotni belgilar aniqrog`i belgilar tizimi orqali bilish
mumkin. Kommunikativ jarayonida qo`llaniladigan bir necha belgilar tizimi
mavjud. Bular verbal kommunikatsiya (nutq orqali) va noverbal (nutq bilan
bog`liq
bo`lmaydigan
belgilar
orqali)
kommunikatsiyadir.
Verbal
kommunikatsiyada inson nutqi belgilar tizimi sifatida qo`llaniladi. Nutq
inson tomonidan qo`llaniladigan tovushlar signallari yoki yozma belgilardan
iborat bo`lib, ular orqali muloqotdan olingan ma’lumot qayta ishlanadi,
saqlanadi va uzatiladi. Bu jarayon til orqali amalga oshiriladi. Til so`z
belgilari tizimi bo`lib, u muloqot jarayonida psixik faoliyat mahsuli bo`lib
yuzaga keladi.
Nutqning o`ziga xos turlari mavjud – tashqi, ichki, og`zaki, yozma va
xokozo. Kommunikativ jarayonda o`zaro munosabatga kirishuvchilarni bir-
birlari tushunishlari juda muhimdir. Buyuk frantsuz yozuvchisi Antuan Sent
Ekzyuperi «Muloqot bu shunday ne’matki, u orqali inson lazzatlanadi deb
yozgan edi. So`zning mohiyati haqida Sa’diy «Aqlmisan yoki ahmoq,
kattamisan yoki kichik buni biror so`z aytmaganigcha bila olmaymiz» degan
edi.
Yozma nutq insoniyat tarixida og`zaki nutqdan ancha keyin paydo
bo`lgan. Yozma nutq fanda foydalaniladigan murakkab umumlashmalarning
rivojlantirishida, badiiy timsollarni etkazishda muhim rol’ o`ynaydi. Nutq
o`zining fizologik negiziga ko`ra eshitish va harakat analizatorlari faoliyatini
bajaradi. Nutqni programmalashtirish – nutqiy ifodaning, ya’ni kishi
bildirmoqchi bo`lgan fikrning ma’naviy o`zagini tuzishda birinchi bosqich
hisoblanadi, ikkinchi bosqich jumlaning sintaktik strukturasini tuzishdan
iboratdir.
Noverbal kommunikatsiyaga – belgilarning optik kinetik tizimi kirib,
ularga jestlar (qo`l harakatlari), mimika (yuz harakatlari) va pontomimika
(£o`l - oyoq, tana harakatlari) kiradi.
Jestlar – insonning qo`l harakatlari bo`lib, u orqali insonning ichki holati
biror bir ob’ektga munosabati va tashqi olamga yo`nalganligi ifodalanadi.
Mimika – inson yuz harakatlarining bir qismi bo`lib, u orqali insonning
o`ylari, xatti - harakatlari, tasavvurlari, xotirlashi, taajubi va hokozolar
namoyon bo`ladi.
Pontomimika – inson tanasi yoki uning qismlari yordamida
ifodalanadigan harakatldar tizimidir.
Tadqiqotlar shuni ko`rsatadiki, kundalik muloqot jarayonida so`zlar 7 %
ni, tovush va intonatsiya 38 % ni, nutqsiz muloqot esa 55 % ni tashkil etadi.
Noverbal kommunikatsiyaning paralingvistik va ekstralingvistik belgilar
tizimi ham mavjud. Bular lokalizatsiya tizimi bo`lib, u ovoz sifatida uning
deapozani nutqdagi pauzalar, yo`tal, yig`i, kulgu nutq tempida namoyon
bo`ladi.
Muloqotning maqsadga ko`ra 8 ta funktsiyasi mavjud: (L.A.Korpenko)
1. Kontakt.
2. Aloqa o`rnatish.
3. Undovchilik.
4. Koordinatsion.
5. Tushunish.
6. Amotiv (hissiy aloqa) hissiyotni o`zgartirish.
7. Munosobat o`rnatish o`z o`rnini anglash)
8. Ta’sir o`tkazish.
Pedagogik munosobat deganda pedagog va o`quvchilar kollektivi
o`rtasida
o`zaro
birgalikdagi
harakatining
mazmunan
axborot
ayirboshlashdan, o`quv tarbiyaviy ta’sir ko`rsatish va o`zaro hamjihatlikni
tashkil etishdan iborat sistemasi usullari va malakalari tushuniladi.
Dostları ilə paylaş: |